چاوپێکەوتن - سازگار ئەحمەد مەریوان قەرەنی، ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەچاوپێکەوتنێکی تایبەت بە "رۆژنامەی هاوڵاتی"دا تیشکی خستەسەر هێرشەکەی مانگی رابردووی ئێران بۆ سەر هەرێمی کوردستان و هۆکاری ئەوەی ئاشکراکرد کە لیژنەکەیان هیچ بەیاننامەکی بۆ ئیدانەکردنی بڵاونەکردووەتەوەو ئاماژەی بەوەکرد، شیعەکانی عێراق باڵادەستن و چاوپۆشی لەهێرشەکانی ئێران دەکەن و دژی قسەناکەن. هەروەها ئەو ئەندامەی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق باسی لەوەکرد، عێراق ناتوانێت ریگربێت لەوەی ئەمەریکا سیستمی بەرگریی ئاسمانی بداتە هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان، دەشڵێت "لەوەتەی دەستووری عێراقی پەسەندکراوە، حکومەت هەرجارەو بەپاساوێک خۆی لەدابینکردنی شایستە داراییەکانی هێزەکانی پێشمەرگە دەدزێتەوە". هاوڵاتی: لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هیچ بەیاننامەیەکی دەرنەکرد لەسەر بۆردوومانەکانی ئێران بۆ سەر شاری هەولێر، بەڵام دژی بۆردوومانەکانی ئەمەریکا بۆسەر حەشدی شەعبی بەیاننامەی دەرکرد، وەکو ئەندامی ئەو لیژنەیە چۆن ئەمە هەڵدەسەنگێنیت؟ مەریوان قەرەنی: لیژنەی ئاسایش و بەرگریی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رەنگدانەوەی واقعی سیاسی وڵاتەکەیە، لەعێراقدا زۆرینەی شیعە هەیەو ئەو زۆرینەیەش باڵادەستن و چاوپۆشی لەپێشێلکارییەکانی ئێران دەکات، لەبەرامبەردا تەنها مەبەستی ئەوە قسە لەسەر ‌هێرشەکانی ئەمەریکا بکات. کاروباری لیژنەی ئاسایش و بەرگری زۆرتر لەلایەن سەرۆکی لیژنەکەوە بەڕێوەدەچێت کەخۆی ئەندامی کوتلەی بەدرە کەیەکێکە لەپێکهاتە سەرەکییەکانی حەشدی شەعبی، بۆیە شتێکی سروشتییە لیژنەکە لەدژی ئەمەریکا قسەی هەبێت و لەدژی هێرشەکەی سەر هەولێر بەیاننامەی فەرمی نەبێت، بەڵام ئەمەش گوزارشتی هەموو ئەندامانی لیژنەکە نییە، چونکە هەر ئەندامێکی پەرلەمان لەکوتلەیەکین و بیرکردنەوەو ئاراستەی سیاسی خۆمان هەیە. هاوڵاتی: رۆڵی ئێوە وەکو کورد لەو لیژنەیەی ئاسایش و بەرگریی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق چییە؟ مەریوان قەرەنی: لەماوەی رابردوو لەژێر فشاری ئێمە وەک ئەندامانی کورد چەندینجار لیژنە پێکهاتووە لەبارەی هێرشی وڵاتانی دیکە بۆسەر هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە لێکۆڵینەوە لەهێرشەکەی ئێران بۆ سەر هەولێر لەشەوی ١٥ لەسەر ١٦ی کانونی دووەمی ٢٠٢٤ کەهاووڵاتییانی مەدەنی بەهۆیەوە شەهیدو برینداربوون لیژنەیەکی پەرلەمان هاتین سەردانی شوێنی رووداوەکەمان کردو بۆمان دەرکەوت بانگەشەکانی ئێران لەبارەی هەبوونی بنکەی مۆساد ناڕاستەو ئەوە تەنها ماڵی هاووڵاتییەکی مەدەنی بووە کەمووشەکبارانی کردووە. هاوڵاتی: ئایا لیژنەکە چ کارێکی کردووە بۆ رێگریکردن لەبۆردوومانەکانی ئێران و تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و ئەنجامەکانی چی بوون، ئەگەرهیچ کارێکی نەکردووە کەوایە ئیشی ئەم لیژنەیە چییە؟ مەریوان قەرەنی: کاری لیژنەی ئاسایش کارێکی پەرلەمانییەو کاری ئێمە یاسادانان و چاودێرییکردنی جێبەجێکردنەکەیەتی، هەروەها لەماوەی رابردوو چەندینجار بانگهێشتی وەزیری بەرگریی عێراق و بەرپرسانی ئەمنی وڵاتەکەمان کردووەو راسپاردەمان خستووەتە بەردەستیان و لێکۆڵینەوەمان کردووە، هەروەها سەروەری هەرێمی کوردستان و عێراق یەکێکەو بەردەوام کارمان لەسەر کردووە. هاوڵاتی: ئەمەریکا بەنیازە سیستمی بەرگریی ئاسمانی بداتە هێزەکانی پیشمەرگە، چ رێگریەک لەلایەن عێراقەوە هەیە بۆئەوەی ئەم هەوڵە سەرنەگرێت؟ مەریوان قەرەنی: ئەگەر ئەمەریکا سیستمی بەرگریی ئاسمانی بۆ هەرێمی کوردستان بنێرێت کارێکی باشە، بەڵام تاوەکو ئێستا تەنها لەمیدیاکانەوە ئەو هەواڵە بیستراوە، بڕوام وایە ئەگەر ئەمەریکا ئەو بڕیارە بدات ئەوا عێراق ناتوانێت رێگری بکات، بەتایبەتیش حکومەتی فیدراڵی ئاگادارە رۆژانە لەناو سنوورەکانی خۆیەوە بەدرۆن مووشەک ئاڕاستەی هەرێمی کوردستان دەکات. هاوڵاتی: هیچ وڵاتێک هەیە فشار بکات دژی پێدانی ئەو سیستمە بەهەرێمی کوردستان، ئەگەر هەیە بۆچی؟ مەریوان قەرەنی: تائێستا نەمانبیستووە هیچ وڵاتێک هەبێت دژی پێدانی سیستمی بەرگریی ئاسمانی بێت بۆ هەرێمی کوردستان، هەروەها هەرێمی کوردستان هەرێمی دەستوورییە لەچوارچێوەی حکومەتی عێراق مافی خۆیەتی هەر ئامێرێکی پێبدرێت کە ببێتەهۆی بەهێزکردنی لایەنی بەرگری، بۆیە هیچ یاساییەک نییە رێگری بکات لەوەی هەرێمی کوردستان ئاسمانی خۆی بپارێزێت. هاوڵاتی: حکومەت عێراق تاهەمواری یاسای بودجە مانگانە ٦١٨ ملیار دینار بۆ مووچەی فەرمانبەرانی مەدەنی لەهەرێم دەنێرێت، بۆچی هیچ بڕە پارەیەکی تەرخانکراو بۆ هێزەکانی پیشمەرگەی تێدا نییە، گرفتەکان چین؟ مەریوان قەرەنی: هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەشێکە لەسیستمی بەرگریی عێراق و مافی خۆیەتی مووچەو شایستە داراییەکانی هاوشێوەی هێزەکانی دیکەی عێراق پێبدرێت، بەڵام بەداخەوە لەوەتەی دەستووری عێراقی پەسەندکراوە هەرجارەو بەپاساوێک خۆیان دەدزنەوە، پێم وایە ئەوا لەڕوانگەیەکی شۆڤێنیانە ئەو کارە دەکەن و ئامادە نین بودجەی تایبەت بەهێزەکانی پێشمەرگە بنێرن. هاوڵاتی: ئەی ئەگەر یاسای بودجە هەمواربکرێتەوە پشکی هێزەکانی پێشمەرگە چۆن دەبێت؟ مەریوان قەرەنی: هێشتا نازانرێت لەهەمواری یاسای بودجە چارەنووسی شایستە داراییەکانی پێشمەرگە چی لێبەسەردێت، چونکە تاوەکو ئێستا هەمواری یاساکە نەهاتووەتە پەرلەمان و نازانین حکومەتی عێراق چ پێشنیازێکی کردووە لەوبارەیەوە، کەی یاساکە هاتە پەرلەمان ئەوکاتە گفتوگۆی لەسەردەکەین. روونکردنەوەیەک لە رۆژنامەی هاوڵاتییەوە: داوای لێبوردن لە خوێنەران دەکەین کە لە چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەی هاوڵاتی ژمارە (٢٠٥٣) لەگەڵ بەڕێز (مەریوان قەرەنی، ئەندامی ئەنجومەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) بڵاوکراوەتەوە، لە کۆتایی چاوپێکەوتنەکە چەند دێڕێکی بۆ زیادکراوە کە وتەی بەڕێزیان نییە، بەڵکوو رۆژنامەنووسەکە لێی بەرپرسە و رای تایبەتی رۆژنامەنووسەکەیە. دووبارە داوای لێبوردن لە بەڕێزیان و خوێنەرەکانمان دەکەین. هاوڵاتی  دێرە زیاد کراوەکەی کۆتایی چاوپێکەوتنەکە : "چەندین ساڵە هێزەکانی پێشمەرگە بەشێکە لەسیستمی بەرگریی عێراق، بەڵام لەڕووی ماددی و لۆجیستی و پڕچەککردنەوە لەشایستە داراییەکانی خۆی بێبەش کراوە، لەکاتێکدا بودجەی حەشدی شەعبی ساڵ بەدوای ساڵ زیاتر دەبێت. هەروەها لەکاتی شەڕی داعشەوە ئەمەریکاو هاوپەیمانان بڕێک لەبودجەیان دیاریکردبوو بۆ هێزەکانی پێشمەرگە بەبڕی ٤٢ ملیۆن دۆلار، دواتر بەهۆی پابەندنەبوونی کاربەدەستانی هەرێمی کوردستان و ئەم پاڵپشتییە داراییە کەمیکرد بۆ ٢٢ ملیۆن دۆلار، لەئێستاشدا بڕی پاڵپشتییە داراییەکان کەمتربووەتەوەو تەنها ١٥ ملیۆن دۆلار وەک هاوکاری دەدرێت بەهێزەکانی پێشمەرگە. لەلایەکی دیکەوە ئەمەریکاو هێزەکانی هاوپەیمانان نیگەرانن لەوەی ئەو چاکسازییانەی کەئەوان چاوەڕوانیان دەکرد لەیەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە بەپێی پێویست نییەو پرۆسەی یەکگرتنەوەکە زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت، ئەگەر بەمشێوەیەش بەردەوام بێت ئەگەری هەیە ئەمەریکا کاردانەوەی دیکەی هەبێت و هاوكارییەکانی کەمتربکاتەوە، ئەمەش کاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر مووچەو کارو چالاکییەکانی ئەو هێزە."

هاوڵاتی ئەهوەن چیاکۆ، ئەندامی مەجلیسی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک)، لەچاوپێکەوتنێکی تایبەتی هاوڵاتیدا تیشک دەخاتەسەر هەڕەشەکانی ئێران لەسەر حزبەکەی و دەڵێت، ئێران دەیەوێت هێزەکانی حەشدی شەعبی لەسنورەکان جێگیر بکات، دەشڵێت، ئەوان «ملکەچ»ی هیچ داخوازییەک نابن وەک حزبەکانی تری رۆژهەڵات لەهەرێمی کوردستان و ئامادەیی هەر رووبەڕووبونەوەیەکن چونکە ئەوان لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم «شۆڕش» ناکەن. ئەندامەکەی مەجلیسی پژاک رەخنەش لەهەڵوێستی یەکێتی و پارتی دەگرێت بەرامبەر ئێران و تورکیاو دەڵێت،  پارتی بووەتە کەواسوری پێش لەشکری تورکیاو هەڵوێستەکانی یەکێتیش پێویستە لەچوارچێوەی داخوازییەکانی داگیرکەراندا نەبێت. هاوڵاتی : دۆخی سنورەکانی باشورو رۆژهەڵاتی کوردستان چۆنە بەتایبەت ئەو ناوچانەی پژاکی لێیە؟ ئەهوەن چیاکۆ: سنورەکانی رۆژهەڵات  و باشوری کوردستان، سنورێک بووە کەداگیرکەرانی کوردستان هەرگیز نەیانتوانیوە بەتەواوی کۆنترۆڵی بکەن چونکە هەمیشە شوێنی شۆڕشگێڕان بووە. ئێستا دەوڵەتی داگیرکەری ئێران بەهەموو شێوازێک دەیەوێت ئەو دەرفەتە لەشۆڕشگێڕانی کوردستان ئاستنەگ بکات، بێگومان لەبەشێکی زۆری ئەو سنورە هێزەکانی ئێمە جێگیرن چونکە پژاک بەهیچ شێوەیەک کەمپ نیشینی قبوڵ نەکردووە و نەچوەتە ژێر رکێفی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوەو ئامانجی بووە لەخەباتدا جێگە بگرێت بۆیە چیاکانی کوردستانی لەسنوری رۆژهەڵات و باشوری کورستانی بۆ خەباتەکەی هەڵبژاردوە کەشوێنێکی گونجاو بووە. بەشێکی زۆری لەهێزی پژاکیش لەناو خودی رۆژهەڵاتی کوردستاندایە. بێگومان بەهۆی ئەو پەیوەندییەی دەوڵەتی ئێران لەگەڵ عێراق  و حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئێران فشاری لەسەر حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان دروستکردو کۆمەڵێک مەرجی بەسەردا سەپاندن و ئەوانیش بەناچاری قبوڵیان کردو ئێستاش دەیەوێت هەمان کار بەرامبەر پژاک ئەنجامبدات، بەڵام بەهۆی شێوازی خەباتەکەیەوە پژاک رێگەی نەداوە هەرکەس ئامانجی بوو بەئاسانی و بەویستی خۆی مامەڵەی پێوە بکات. ئێستاش لەو ناوچانەی پژاکی لێیە، ناو بەناو ئێران هێز کۆدەکاتەوەو هەڕەشەی هێرش دەکات بێگومان ئەگەر هێرش بکات دەبێت بەو ناوچانەدا تێپەڕێت کە پژاکی لێیە، بۆیە ئێران دڵنیایە ئەگەر هێرش بکات مێژووەکەی 2011 دووبارە دەبێتەوەو گەریلاکانی پژاک بەرگری دەکەن بۆیە ئێران زیاتر کاری هەواڵگیری لەناوچەکان دەکات لەم دۆسیە هەواڵگیریەشدا بەشێک لەهێزەکانی باشوری کوردستان هاوکاری دەکەن و دواتریش ئێران زانیارییەکان لەسەر جوڵەکانی پژاک رادەستی دەوڵەتی تورکیا دەکات چونکە ئێران خۆی ناتوانێت فڕۆکە و درۆن لەو ناوچانە بفڕێنێت و توانا سەربازییەکانی سنوردارن بۆیە زانیارییەکان بەتورکیا دەدات و تورکیا هێرش دەکات بەو هۆیەشەوە بەردەوام هێرش لەسەر هێزەکانی ئێمە هەبووە. ئێستا ئێران فشار لەسەر عێراق و هێزەکانی باشوری کوردستان دروستدەکات تا بەناوی هێزی پاسەوانی سنورەوە هێز لەسنورو ناوچەکان جێگیربکەن و هێزەکانی پژاک لەو ناوچانە دەربکەن بەڵام ئێمە ئامادەکارییمان کردووە بۆ هەموو رووبەڕووبوونەوەیەک، ئێران ئامانجشیەتی دوای کۆنترۆڵکردنی سنورەکان و دەرکردنی هێزەکانی ئێمە، هێزەکانی خۆی لەو سنورە جێگیربکات، تەنانەت زانیاری هەیە ئێران کەدەیەوێت هێزەکانی حەشدی شەعبی یان ئەو هێزانەی باشوری کوردستانی تێدا جێگیر بکات کەگوێڕایەڵی ئێرانن، وەک چۆن پارتی چووەتە بەشێک لەو ناوچانەی حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستانی لێیە. ئێمە دڵنیاین لەم پلانی فشار خستەسەر هێزەکانی رۆژهەڵات و بەتایبەت هێزەکانی گەریلا هەماهەنگییەکی چڕوپڕ لەنێوان هێزەکانی باشوری کوردستان بەتایبەت پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق و میتی تورکیاو ئیتڵاعاتی ئێران هەیە.  هاوڵاتی: رێککەوتنی ئەمنی عێراق و ئێران  دژی پژاکیشە؟ ئەهوەن چیاکۆ: بێگومان لەو رێککەوتنانەی کە لەنێوان ئێران و عێراق دەکرێت یەکێک لەئامانجەکان پژاکە، بەڵام جیاوازییەکە ئەوەیە ئەوەی دەیانەوێت بەسەر حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستانیدا بسەپێنن بەئاسانی ناتوانن بەسەر پژاکدا بیسەپێنن، بۆیە کە ئێران بەعێراق دەڵێت دەبێت سنورەکانی خۆت کۆنترۆڵ بکەی ئێمە دەزانین تاکە هێزێکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەسنورەکاندا جێگیرە پژاکە، چونکە ساڵانێکی درێژە هێزەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان ئەو سنورانەیان جێهێشتووە تەنها ئەم ماوەیە هاتنەوە هەندێک خاڵ کەئەوەش جیاوازی هەیە لەگەڵ پژاک کەشوێنێکی گەورەی لەو سنورانە گرتووەتە دەستی خۆی بۆیە پژاک بەرامبەر بەو هەڕەشانە ئامادەیەو توانای لەهێزەکانی دیکە زیاترە تابەرامبەر هەڕەشەکان تەسلیم نەبێت.  هاوڵاتی : هیچ جوڵەو فشارێک دژ بەهێزەکانی پژاک کراوە تاسنورەکان چۆڵ بکەن؟ ئەهوەن چیاکۆ : تائێستا هێزی زۆر لەسنور نەجوڵێندراوە تا پژاک ئەو ناوچانە چۆڵ بکات، بەڵام ئەو هەڕەشانە هەر هەن و جار جار هێز بەناوی پاراستنی سنورەوە دێنە ناوچەکان بەڵام پژاک هەوڵدەدات خۆی لەهەندێک جوڵە بپارێزێت کە گرژی دروستبکات لەهەمان کاتیشدا ئیزن نادا کەئەوان هەر شتێکیان پێخۆشە بیسەپێنن بەسەر پژاکدا. بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین، پژاک هەموو هەوڵێک دەدات زۆر بە لەسەرخۆییەوە لە رووداوەکان نزیک بێتەوە، بەڵام بەڕاستی ئامادەیە بۆ ئەوەی رووبەڕووی هەر هەوڵێک ببێتەوە کەهەوڵی لاوازکردنی بدات تا تەسلیمی ئەو دۆخە نەبێت. هاوڵآتی : فشارەکان لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بووە یان ئێران؟ ئەهوەن چیاکۆ: راستی ئەوان ناتوانن فشارێکی راستەوخۆ لەسەر ئێمە دروست بکەن، بەڵام مەگەر هەڕەشە بکەن و زانیاری بدەنە تورکیا ئەویش بێت هێرش بکاتە سەرمان، ئێمە ئامادەکاری زەمینیمان هەیەو تەنها لەبواری ئاسمانیدا دەتوانرێت هێرش بکرێتەسەرمان کە لەو بوارەشدا حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی ئێران ئەو دەرفەتانەیان نیە بەڵام زانیاری دەدەنە تورکیاو ئەو هێرش دەکاتە سەرمان بۆیە مەگەر تەنها ئاوا هێرش بکاتە سەرمان چونکە ئێمە لە ئۆردوگایەکدانین تا ئێران فشار بکاتە سەر حکومەتی هەرێم و حکومەتی هەرێمیش بێت فشار بکاتە سەر ئێمەو بێت و بڵێت ئەو ئۆردوگایە تەرک نەکەن ئێمە هەندێک کارتان بەرامبەر دەکەین، بۆیە هەڕەشەکانی سەر ئێمە لە دوورەوەیەو شێوازی ئێمە ئەوە نیە بتوانرێت راستەوخۆ فشارمان لەسەر دروستبکرێت، جەختیش دەکەینەوە هێرشمان بکرێتەسەر وەک 2011 بەرپەرچی هێرشەکان دەدەینەوەو شوێنەکانی خۆمان دەپارێزین. هاوڵآتی: چۆن لەهەڵوێستی حزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دەڕوانن بۆ پابەندبوون بە رێککەوتنە ئەمنییەکانی ئێران و عێراقەوە؟ ئەهوەن چیاکۆ: مرۆڤ ئەگەر بیەوێت شۆڕش لەڕۆژهەڵاتی کوردستان بەڕێوەببات دەبێت ئامادەکاری بکات، چونکە لەناو کەمپەکانی باشوری کورستان و لەژێر دەستی حکومەتی هەرێمی کورستان زەحمەتە شۆڕش بەڕێوەبچێت، لەباشتر حاڵەتدا دەوڵەتی ئێران فشار لەسەر حکومەتی هەرێم دروستدەکات و ئەویش ناچارە فشار بکاتەسەر ئەو حزبانەو دەکرێت حاڵەتی خراپتریش بکات، چونکە هێزەکانی باشوری کورستان هاوکاری تەواوی کۆماری ئیسلامی دەکەن بۆ بێکاریگەریکردنی حزبەکانی رۆژهەڵاتی کورستان و ئەم قسەیەشمان لەڕابردووشدا کردووە. لەبواری تێکۆشاندا ئێمە بەدەیان جار وتوومانە، بەو شێوازەی ئەوان بەڕێوەیان دەبرد مومکین نیە مەگەر شۆڕش تەنها بەهێزێکی پرۆفیشناڵی گەریلای بکرێت، لەو سەردەمەدا رەخنە لەئێمە دەگیرا کەئێمە تانەی لێ دەدەین یان پێگەی خۆمان بەڕووی هەندێک لایەنی دیکەدا دەدەین بەڵام ئەمڕۆ دەرکەوت کە وایە. خۆزگە ئەو لایەنانە لەکاتی خۆیدا ئامادەکاری خۆیان بکردایە تائێستا ملکەچی هەموو شت نەبونایە، چونکە بەهۆی ئەو فشارانەی لەسەریان دروستکراوە ناچارکراون بەهەندێک شت رازی بن کەخۆشیان پێی رازی نەبوون بەڵام ناچاربوون، دەبوو ئاوا بەئاسانیش داواکارییەکانیان قبوڵ نەکردایە. ئێمە نمونەی کەمپی مەخمور دەهێنینەوە کەئەو هەموو هێرشەی لەسەرە بەڵام بەرامبەر هەموو هێرشەکان بەرگری دەکات، بۆیە ئەوانیش دەیانتوانی لەکەمپەکانەوە بەرگری بکەن و بەئاسانی تەسلیمی ئەو دۆخە نەبن. بەڕاستی ئێمە بەو دۆخە زۆر دڵتەنیگن، چونکە هەر لایەنێکی رۆژهەڵاتی کورستان ناچار بەشتێک بکرێت، کە زەرەر لەتێکۆشانی رۆژهەڵاتی کوردستان بدات ئێمە وەک پژاک پێی ناڕەحەتین و بەشێوەیەک لەشێوەکانیش لەسەر خۆمانی دەبینین، ئێستا شتێک هەبێت بەو حزبانەی بڵێن ئەوەیە یەکگرتوویی پێشبخەین و شێوازی دروستی تێکۆشان بەرەو پێشەوە ببەین بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی داخوازییەکانی بە راستەوخۆ یان لەڕێگەی حکومەتی هەرێمەوە نەسەپێنێت، ئێمە ئامادەی هەموو هەماهەنگی و هاوکارییەکین بۆ یەکێتی نەتەوەیی رۆژهەڵاتی کوردستان و بەرەوپێشبردنی خەبات. هاوڵاتی: هەڵوێستی حکومەتی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟   ئەهوەن چیاکۆ:شتێک نیە بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بڕیاری تەواو لە دەستی ئەودا بێت، بەڵکو زیاتر حزبە دەسەڵاتدارەکانن کە لەگەڵ ئێران لە پەیوەندیدان، بەڕای من هەڵوێستیان نەتەوەیی نیە  و لە هەندێک شوێنیش هەڵوێستیان دەچێتە چوارچێوەی هەڵوێستی بە کرێگیراوانە چونکە لە بەرامبەر ئێران و تورکیادا زۆر لەرزۆکن، ئێمە دەزانین پارتی دیموکراتی کوردستان عێراق، لە دۆخی خیانەتکردندایە و بووتە کەواسوری بەر لەشکری دەوڵەتی تورکیا، لەو لاشەوە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان گرێدراوی بە ئێرانەوە هەیە، ئەوەیش لە چوارچێوەی بەرژوەندی خۆیدا و لاوازییەکانی بەرامبەر ئێران ئامادەیە بۆ ئەوەی ڕەوشی رۆژهەڵاتی کوردستان تەنگاو بکرێت کە ئەوەیش هەڵوێستێکی نەتەوەیی نیە و ئەگەر وا بجووڵێتەوە ئەوە بە واتای تەسلیمیەت و خیانەتە و دەبێتە هەڵوێستێک لە چوارچێوەی داخوازیی داگیرکەرانی کوردستان.

سازدانی:  سیروان حەمەڕەشید نووسەرو رۆشنبیر مەریوان وریا قانع، لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی، باس لەدۆخی هەرێمی كوردستان دەكات، ئاماژە بەوەدەكات "هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەموو شتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان بپارێزن." ئەو نووسەرو رووناكبیرە پێی وایە "سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، دەشڵێت «دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەیەو شایانی لەوە باشتر نییە، ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت." دەقی دیدارەکەی هاوڵاتی لەگەڵ مەریوان وریا قانع: هاوڵاتی: دوای رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوتی هەرێم بە بەغداو دەرچوونی یاسای بودجە پێگەی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ مەریوان وریا قانع: هەردوو رووداوەكە نوشستیەكی سیاسیی و ئابوریی گەورەیە بۆ هەرێم وەك یەكەیەكی فیدراڵی سەربەخۆ/نیمچەسەربەخۆ لەناو دەوڵەتی ناوەندی عێراقیدا، بنكۆڵكردنێكی تەواوی لانی هەرە كەمی هەر توانایەكی ئۆتۆنۆمبوونی هەرێمە، لەوڵاتێكدا كەمێژوویەكی درێژی نادادیی و توندوتیژیی گەورەو پەراوێزخستنی بەمەبەست لەسەر بنەمای ئاینی و ئیتنی ئاراستەی كردووە. رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوت رادەستكردنەوەی نەوت نییە بەتەنها، بەڵكو رادەستكردنەوەی ئەو بڕە لەدەسەڵاتی سەربەخۆو ئۆتۆنۆمیشە كەوڵاتەكە لەمەترسی دووبارەكردنەوەی بەعسیزم دەپارێزێت، ئەوەی روودەدات گەڕانەوەیە بۆ ئەو مۆدێلە لەدەوڵەت و حوکمڕانی كەهەموو بڕیارە گرنگ و ستراتیژییەكان دەباتەوە ناو پایتەخت و پایتەختیش ویستی خۆی بەسەر سەرجەمی ناوچەكانی تری ئەو وڵاتەدا دەسەپێنێت، لەسەد ساڵی رابردوودا مێژووی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مێژووی گیرخواردن بووە بەدەستی جۆرێك لەجۆرەكانی ئەم «پایتەخت سێنتەریی»ەوە. كۆكردنەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لەپایتەختداو بەخشینی ئەو دەسەڵاتەش لەپایتەختدا بەهێزێك لەهێزەكان رەچەتەیەكی ترسناكی بونیادنانی مۆدێلێكی تازەی دەسەڵاتگەرایی و ستەمگەرییی و دیكتاتۆریەتە. كاتێك باس لەهەرێم دەكەم، وەك ناوچەیەكی نیمچەسەربەخۆی ناو سیستمێكی فیدراڵی باس لەهەرێم دەكەم كەبڕیاروایە لەم فیدراڵیەتەدا كۆی بڕیارە سەرەكیی و گرنگەكان لەدەستی پایتەختی وڵاتەكەدا قۆرغ نەكرێت، فیدراڵیزم سیستمێكە دروستنەكراوە بۆ ئەوەی كێشەی ئیداریی و بەڕێوەبردن بەمانا بیرۆكراسییەكەی چارەسەربكات، بەڵكو بۆ ئەوە دروستبووە كێشە سیاسییەكانی وڵاتەكە چارەسەربكات، لەپێش هەمووانیشەوە كێشەی دابینكردنی لانی هەرە كەمی دادپەروەریی بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵاتەكە، لەدۆخی هەرێمدا فیدراڵیەت مانای دەربازبوونی كورد لەوەی «كەمینە»یەكی ئەتنی بێت لەوڵاتەكەداو وەك كەمینەیەكیش مامەڵەبكرێت. وەك وتم لەم ناوچەیەی ئێمەدا نزیكەی سەدەیەكە دۆخی سیاسەتی «پایتەخت سەنتەری»، بەخەستی ئامادەیەو بەبەردەوامی كاردەكات، دەسەڵاتی بەشە جیاوازەكانی ناو وڵاتەكە كورتكراوەتەوە بۆ دەسەڵاتی مەركەزیی پایتەخت، دەرنجامەكەشی ئەو هەموو ئاشوب و كارەساتانە بوو كە لەسەد ساڵی رابردوودا لەم ناوچەیەدا روویاندا. دواهەمین دەرەنجامی ئەم دۆخە لەئێستادا دروستبوونی مۆدێلی «دەوڵەتی فاشیل»ە كەتیایدا دەوڵەت لەوەدەكەوێت دەوڵەت بێت و دەیان هێزی لۆكاڵ و تەریب بەدەوڵەت دروستدەبن كەخاوەنی هێزی سوپایی و میلیشیای تایبەتی خۆیانن و زۆرجار وەك دەوڵەت لەناو دەوڵەتداو لەدەرەوەی پایتەختەكاندا، حوكمڕانن. لەمۆدێلی «پایتەخت سەنتەریی»دا هاوكێشەكە هەر لەبنەڕەتەوە زۆر سادەیە: كێ پایتەختی كۆنترۆڵ كرد، كۆی دەسەڵاتە سەرەكییەكانیشی كۆنترۆڵ كردووە، بەمەش شتێك بۆ ناناوەندێتی و دابەشكردنی دەسەڵات و سەربەخۆبوونی ناوچەیی، نامێنێتەوەو بەشێوەیەكی سیستماتیك پەكدەخرێن. بۆیە رێگرتن لەكۆبوونەوەی هەموو دەسەڵاتەكان و كۆی بڕیارە ستراتیژە گرنگەكان و تەواوی میكانیزمەكانی فشار دروستكردن لەپایتەخت و لەدەستی ئەو گروپانەدا كەپایتەختیان كۆنترۆڵكردووە، ئەركێكی سیاسیی گرنگە. بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات هەنگاوی یەكەمی سەركەوتنە بەسەر سیستمی دەسەڵاتگەرو حوكمڕانیی ستەمگەردا. هەرچی حوكمڕانانی هەرێمە، ئەوەیان بابەتێكی دیكەیە، هەرێم وەك هەرێم جیاوازە لەدەسەڵاتدارەكانی هەرێم. بەبۆچوونی من دەسەڵاتدارانی هەرێم شایانی ئەوەن نەك تەنها دەسەڵاتی ئابورییان لێبسەندرێتەوە، بەڵكو كۆی دەسەڵاتەكانی دیكەش، وەك هەنگاوێك بۆ دادگاییكردنیان لەسەر ئەو دۆخەی لەهەرێمەكەدا دروستیانكردووەو لەسەر ئەو فۆرمی پەیوەندییانەی لەگەڵ بەغداو وڵاتە ئیقلیمییەكاندا، دایانڕشتووە. لەهەرێمدا شتێك نەماوە ناوی خواست و قازانجی گشتیی كۆمەڵگا بێت لەناو عەقڵ و خەیاڵی سیاسیەكاندا، ئەسڵەن شتێك نەماوە ناوی «مەسەلەی كورد» بێت، ئەوەی هەیە قازانج و مەسڵەحەتی كۆمەڵێك خێزان و بنەماڵەی سیاسیی و نوخبەیەكی حوكمڕانی بچووكە لەهەرێمەكەدا، ئەوەی روودەدات دەرەنجامی ئەم تەڵاقدانە مەترسیدارەی قازانجی گشتیی و بەتاڵكردنەوەی سیاسەتە لەهەر مانایەك تیایدا چەمكەكانی كۆمەڵگاو نەتەوەو نیشتیمان و ماف ئامادەو سەروەربێت. هاوڵاتی: ئاماژەو هەڵوێستەكانی بەغدادو دەوڵەتانی ناوچەكەو دەرەوە لەسەر ئایندەی هەرێم مەترسیدارن ، ئایا كورد  چۆن دەتوانێت  رووبەڕووی ئەو مەترسییانە ببێتەوە؟ مەریوان وریا قانع: بە بۆچوونی من لەئێستادا ئەوەی لەدەستی كورد خۆیدایە بۆ دەستكاریكردنی هاوكێشە سیاسییەكان، ئەو لانیكەمەش نییە، كەتوانای كەمترین بەرگریكردنی بەرامبەر بەدۆخەكە تێدابێت. هەرێم بەكردەوە تەواو دابەش و پارچە پارچەیە، بكەرە سیاسییەكان كەسانی كەم توانا و كەم خەیاڵ و نابەرپرسیارن. توانای بینینیان لەدووری لوتی خۆیان تێپەڕناكات. ئەوەی دەیانجوڵێنێت و ئەوەی ژێرخانی بیركردنەوەكانیان دەستنیشاندەكات قازانجی شەخسی خۆیان و خێزان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیانە. سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، لەمەشدا حوكمڕانانی هەرێم بەرپرسی ژمارە یەكن. هاوكات نائومێدییەكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەشدا ئامادەیە. دیاردەی خودنەفرەتیی، واتە رقبوونەی مرۆڤ لەخۆی و لەمیللەتەكەی، لەلوتكەدایە، ئەو رقە سیاسیی و سایكۆلۆژییەی بەرامبەر بەحوكمڕانانی هەرێمەكە دروستبووە، گۆڕاوە بۆ رقبوونەوە لەكوردبوون خۆی. بەمەش نەك رێگا تەنها لەلانی هەرە كەمی كاری پێكەوەیی گیراوە، بەڵكو خودی میللەتەكە خۆیشی بەشایانی شتێكی باشتر لەوەی هەیەو دروستكراوە نازانرێت. ئەمڕۆ دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەو جاهیلەو شایانی لەوە باشتر نییە. ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت. ئێمە پێویستە لەهۆكارەكانی لاوازبوونی هەرێم بگەین و سیاسەتی كوردییش بەباشی بناسین، بۆ ئەوەی بزانین چۆن لەو دۆخە خراپە دەربازببین، هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە، گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەمووشتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان و پێگەی ئەو لەشكرە لەئەمیرو ئەمیرەی منداڵ كە خستونیانەتەوە، بپارێزن. سیاسەتی كوردیی سیاسەتی میللەت و نەتەوەیەك نییە كە كراوە بەكەمینەی ئەتنیی، بەڵكو سیاسەتی قەڵەوكردن و بەستەمگەركردنی كۆمەڵێك بنەماڵەو خێزانی سیاسییە. ئەمە وادەكات هۆكاری هەرە سەرەكی لاوازبوونی هەرێمی كوردستان نە وڵاتانی ئیقلیمین، نە خودی كۆمەڵگاكە خۆی بێت و نە حوكمڕانانی بەغداش بن، نە دوودڵیی دۆستەكانی هەرێمەكەش بن. بەڵكو خەزان و بنەماڵە سیاسییەكانی هەرێم خۆیانن، كەدروستكردن و چەسپاندنی مۆدێلێكی سیاسیی خێزانیی و دەركردنی میللەتەكە بۆ دەرەوەی كاری سیاسیی، كاری ژمارە یەكیان بووە لەهەرێمەكەدا. ئەم مۆدێلە خێزانیەش مۆدێلێكی تەواو ستەمگەرو توندوتیژو گەندەڵ و نابەرپرسە، مۆدێلێكە دابڕاو لەلانی هەرە كەمی دەستەبەركردنی ماف و دابڕاو لەیاساو لەتوانای لێپرسینەوەی سیاسیی و یاسایی، پشت ئەستور بەهێزی سەربازیی تایبەت و بەفۆرمێك لەئابوری رەیعی كە ملیۆنێری گەندەڵی خێزانیی و بنەماڵەیی و حزبیی بەرهەمە هەرە سەرەكییەكەی بووە. لەباتی بیركردنەوەو حیساباتی عەقڵانیش سایكۆلۆژیا و رق و بوغزی ژمارەیەكی كەم لەسیاسیی نارسیست و خۆپەرستی دەسەڵاتدار ئاراستەی كۆی ئەزموونەكەی كردووەو دەكات، مۆدێلێك ئینسانی ئێمەی كردووە بەمرۆڤێكی خودنەفرەت و بەشی گەورەی كۆمەڵگاكەش بەموچەخۆری بێكارو بێبەرهەم. لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە نەمانی هیچ حەرامێكی سیاسیی و تەڵاقدانی كۆی ئەو پرنسیپانەی كەدەتوانن رێ لەوە بگرن سیستمی حوكمڕانیی، ببێت بەسیستمێكی مافیایی و خەڵك وەك رەعیەتێكی گەمژەو بێماف و بێڕێز، مامەڵەبكات. لەڕووی تیۆریی و عەقڵانییەوە ئەوەی لەئێستادا لەهەرێمی كوردستانداو لەبەرامبەر بەغدادا پێویستە رووبدات، دروستكردنی «بەرەیەكی نیشتیمانیی»ە، بەڵام لەناو سیاسەتی كوردیی لەهەرێمدا شتێك نییە بەناوی نیشتیمانەوە تا بكرێت بەرەیەكی سیاسیی عەقڵانی لەناویدا دروستبكرێت. هەر كۆمیدیایەكیش دوو هێزە گەورەكە بەم ناوەوە دروستی بكەن، جگە لەدووبارەكردنەوەی كۆی «بەرە»و «رێكەوتنە ستراتیژیی»ە كۆنەكانیان نابێت. ئەو بەرە و رێكەوتن و ستراتیژانە، كە بەڕۆژی ئەمڕۆیان گەیاندین.  هاوڵاتی: زیاد لەسێ دەیەیە كورد لەباشووری كوردستاندا خاوەن قەوارە و دەسەڵاتی خۆیەتی، تاچەند توانیویەتی  لەسەر بنچینەكانی سیستەم و فەلسەفەی سیاسی دەوڵەتداریەكان حوكمڕانی خۆی بونیاد بنێت؟ مەریوان وریا قانع: ئەوەی سیستمی حوكمڕانی هەرێم بەڕێوەدەبات هیچ فەلسەفەیەكی سیاسیی دەوڵەتداریی و حوكمڕانیی نییە، بەڵكو عەقڵ و خەیاڵ و تێگەیشتن و سایكۆلۆژیای چەند كەسایەتییەكی سیاسییە هەیە كەكۆی سیستمی حوكمڕانییەكە ئاراستە دەكات. وڵاتی ئێمە لابۆری تاقیكردنەوەی دیدگاو مۆدێلی جیاوازیی حوكمڕانیی نەبووە، بەڵكو سەرزەمینی ئیشكردنی سایكۆلۆژیای شەخسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی كۆمەڵێك سیاسەتمەداری كەم توانا و بێ خەیاڵی خاوەن بڕیار بووە. سەرجەمی دانوستان و گفتوگۆكانیشیان لەكۆبوونەوەی دوو هێزی خاوەن دوو جیهانبینیی و بەرنامەی جیاواز نەچووەو ناچێت، بەڵكو لەكۆبوونەوەی دوو خێڵ چووە لەگەڵ یەكدا كەبیانەوێت لەسەر غەنیمەیەكی تایبەت رێبكەون. ئەم دۆخە تایبەتەی حوكمڕانی هەرێم بگوێزەرەوە بۆ سویسرا، ئەوێش لەماوەی چەند هەفتەیەكدا بەدەردی هەرێمەكەی خۆمان دەبات. كێشەیەكی گەورەی حوكمڕانی هەرێم بریتییە لە لەدەستدانی توانای بینینی كۆمەڵگاكە لەلایەن حوكمڕانەكانەوە، ئەمانە لەكۆشكەكانی خۆیاندا دانیشتوون و هیچ شتێك نایانباتەوە ناو كۆمەڵگاكە، ئەو شارە تایبەتانەی تیایدا دەژین ئەو شوێنانە نییە كەزۆرینەی كۆمەڵایەتی وڵاتەكە تیایدا دەژین، ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەمانە ئەو كۆمەڵگایە نابینن كەحوكمی دەكەن. كوێربوونێكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەدا ئامادەیە، كوێربوونی دەوڵەت و حوكمڕانیش ترسناكترین شتێكە لەهەر شوێن و بەشێكی جیهاندا رووبدات. بەبۆچوونی من سەرچاوەی سەرەكیی بەشێكی گەورەی كێشەكانی كۆمەڵگای ئێمە ئەم نابیناییە سیاسیەیە، هەر ئەم نابیناییەش سەرچاوەی ژێرخانی ئەو هەموو بێزاریی و ناڕەزایبوون و رقەیە كە لەكۆمەڵگاكەدا بەرامبەر بەحوكمڕانان دروستبووە، خەڵكانێك كە دەبینن و دەزانن دەوڵەت و حوكمڕانەكان نایانبینن تاقەشتێك ئەم حوكمڕانانە دەیانبینن منداڵەكانی خۆیانە كە وەك ئەمیرو ئەمیرە كۆنەكانی ناو چیرۆكە ئەفسانییەكان دەژین، كەخەڵك ئەوە دەبینن دەبن بەدوژمنی ناوەكیی ئەو حوکمڕانانە. گەمژەیی حوكمڕانەكانیش لەوەدایە كە نە دەزانن كۆمەڵگا رقێكی گەورەی لێیانە، نە دەتوانن و نە دەشیانەوێت ئەو رقە ببینن. هاوڵاتی: ئایا لەكوردستاندا نوخبەی سیاسی توانیویەتی عەقڵ شاخی و خێڵ و تەوریسی سیاسی تێپەڕێنێت؟ مەریوان وریا قانع: ئەوەی لەكوردستاندا روویداوەو روودەدات شتێك نییە تایبەت بەكوردستان بەتەنها. هەركەسێك شتێك شارەزایی دەربارەی نووسینەكانی فرانز فانۆن هەبێت دەزانێت شۆڕشگێڕانی دوای سەركەوتنی شۆڕش، بەئاسانی دەگۆڕێن بۆ ستەمگەرو تاوانبارە گەورەكانی دوای شۆڕش. شۆڕشی چەكدار «هێزی چەكداری گەورە» و «سەركردەی تاقانە» و «حزبی پێشڕەو» دروستدەكات، دیدو روانینێك بۆ توندوتیژیی گەشەپێدەدات كەوەك پێداویستییەكی گرنگیی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی وێنای دەكات. ئەوەی پێیدەوترێت «توندوتیژیی شۆڕشگێڕانە» ئەو كەلەپورەیە كەزۆربەی شۆڕشەكان دروستیدەكەن و دوای شۆڕشیش دەیپارێزن و بەردەوامی پێدەدەن. لەڕاستییدا دوای سەركەوتن كۆی ئەو میكانیزم و روانینانە كەشۆڕش ئاراستە دەكەن دەبن بەبەشێك لەو واقیعە تازەیەی دوای شۆڕش دروستدەكرێت. ئەمانە هەندێك لەپایە سەرەكییەكانی دەسەڵاتدارێتی و ستەمگەریی دەچەسپێنن و ئەگەری دروستبوونی دۆخی تاك سەركردەیی و تاك حزبیی و تاك خێزانیی و تاك بنەماڵەیی، گەورە دەكەن. دۆخی كوردستان لەم مۆدێلە مێژووییە كە لەزیاد لەبەشێكی جیهاندا هاتەكایەوە، بەدەر نییە. لەدوای راپەڕینەوە ئەو هێزانەی لەهەرێمدا بەگژ ئەم پرۆژە ترسناكەدا چوونەوە هێزی لاوازو پەراوێزیبوون. بریتیبوون لەكۆمەڵێك رۆشنبیریی كەم و لەژمارەیەكی كەمی میدیای ئازادو لەبەشێكی بچووكی ئەو كۆمەڵگا مەدەنییەی كەهێشتا كۆنترۆڵ و دیسپلین نەكرابوون. ئەمانە هێزو نفوزی ئەوەیان نەبوو رێ بەو هێزە رێكخراوو چەكدارو خاوەن نفوزو خاوەن پەیوەندییانە بگرن كەهەرێمەكەیان كەوتە ژێردەست. شەڕی ناوخۆش گەشەدانێكی گەورەی بەهێزە سەربازیی و ئەمنییەكانی هێزە باڵادەستەكان داو خواستی قۆرخكردنی هەموو شتێكی هەرێمەكەشی، چەندانجار گەورەترو فراوانتركرد. هاوكات بڕی كۆنترۆڵكردنیان بۆ كۆمەڵگاكە گەورەترو فروانتربوو، پەیوەندیان لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا چووە قۆناغی گوێڕایەڵی و ئیتاعەتی تەواوەوە. لەدوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەینیشەوە نەوت سیاسەتی كوردیی لەناوەوە وێرانكرد، هەم سیاسییەكانی كوردی لەوەخست سیاسیی بن هەم خودی سیاسەتی كوردیشی گۆڕیی لەسیاسەتی گەڕان بەدوای قازانجی گشتیدا، بۆ پێچەوانەكەی، گەڕان بەدوای قازانجی حزب و بنەماڵە حوكمڕانەكاندا. سیاسییەكانی كورد بوون بەبازرگان و خاوەن كۆمپانیاو بزنسی گەورە. لەمەیشدا، وەك وتم، بیركردنەوە لەسودو قازانجی خۆیان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیان شوێنی بەهەر شێوەیەكی تری بیركردنەوەی عەقڵانیی و سیاسیی و بەرپرسیارانە، چۆڵكرد. هەموو ئەمانە حزبە كوردییە حوكمڕانەكانیان گۆڕی بۆ دوو شتی جیاواز لەحزب: یەكەم، گۆڕانی حزب بۆ دەزگایەكی زەبەلاح بۆ كۆنترۆڵكردن و چاودێریكردن و قۆرخكردنی هەمووشتێك لەكۆمەڵگاكەدا. دووهەم، گۆڕینی حزب بۆ بكەرێكی ئابوریی گەورە، بۆ گەورەترین گەمەكەری ئابوریی، بۆ خاوەنی دەیەها كۆمپانیا. ئەوەشی هەردوو پرۆسەكەی ئاراستەدەكرد بریتیبوو لە بەخێزانیی و بنەماڵەكردنی حزب و چەسپاندنی تەوریسی سیاسیی وەك دەردێكی سیاسیی تازە لەهەرێمدا. لەهەرێمدا تەوریسی سیاسیی تەنها تەوریسی پێگە سیاسییەكان نییە، بەڵكو تەوریسی كۆی ئەو تۆڕە ئابووریی و سەربازیی و ئەمنییەشە كەدەسەڵاتی سیاسیی دروستیكردوون و دەسەڵاتی سیاسیی دەیانپارێزێت. بەم جۆرە سیاسەت لەهەرێمدا لەوەدەكەوێت ئامرازی دروستكردنی ژیانێكی هاوبەش و دەستەبەركردنی قازانجی گشتیی و بەرهەمهێنەری هەستی بەهاووڵاتیبوون بێت، بەڵكو دەگۆڕێت بۆ ئامرازی سەرەكیی كەڵەكەكردنی دەسەڵات و لەوێشەوە كەڵەكەكردنی سەرمایە لای ئەوانەی لە ریزی یەكەم و لەڕیزەكانی پێشەوەی حزبدا نیشتەجێن. بەتایبەتی ئەو بنەماڵە سیاسییانەی كەحزبەكانیان گۆڕیوە بۆ موڵكی شەخسی خۆیان و موڵكی شەخسی منداڵەكانیان. وەك دەبینیت ئەم دۆخە پەیوەندیی بەگەشەكردنی «عەقڵیەتی شاخ» و چەمكی ئینشایی تری لەو بابەتەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بەدروستبوونی دەیان دیاردەی تازەو دەیان گۆڕانكاریی ریشەیی نوێوە هەیە، كە لەدونیای دوای راپەڕیدا روویاندا و كۆمەڵگای ئێمەی بەم دۆخەی ئەمڕۆكە گەیاند. پەیوەندیی بەدیدگایەكەوە بۆ حوكمڕانیی و ئابووریی و چۆنیەتی رێكخستنی كۆمەڵگاو چۆنیەتی كەڵەكەكردنی سەرمایەوە هەیە، كەهەموویان بەرهەمی تێكەڵبوونی سیاسەت بەئابوریی و بەژێرخانی رەیعیی حوكمڕانیی و بەخەونی بوون بەسیاسی و بازرگانی میلۆنێرو بەویستی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی بێ بەرگرییەوە هەیە. میللەتی ئێمە لەئێستادا گەیشتۆتە قۆناغێك كەناتوانێت چیتر لەم مۆدێلە لەحوكمڕانیی ببورێت. هەموو هیوایەكی بەباشبوون و ریفۆرمكردنی ئەم حومكڕانییەو بنەماڵە سیاسییەكانی لەدەستداوە، ئەمە ئەو هەقیقەتە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەیە كەحوكمڕانانی هەرێمەكە نایانەوێت بیبینن و بیناسن. راستتر بدوێم خاوەنی عەقڵییەت و توانایەك نین بتوانن ئەم شتانە ببینن و پێشبینی مەترسییەكانی بكەن. هاوڵاتی: وەك رۆشنبیرو ئەكادیمستێك لەكوردستان رۆڵ و بونیادی حزب چۆن دەبینیت، بەمانا مۆدێرنەكەی  شتێكمان  هەیە  حزبی سیاسی بێت؟ مەریوان وریا قانع: لەدایكبوونی پارتی سیاسیی دیاردەیەكی تازەی ناو مێژووی سیاسیی مرۆڤایەتییە، سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەمی مێژووی خۆرئاوا، بەتایبەتی لەو وڵاتانەدا كەسیستمە سیاسییەكەیان لیبراڵی بوون و خەریكی چەسپاندنی زیاترو زیاتری پایەكانی سیستمی دیموكراسی بوون. پارتی سیاسیی هێما بۆ كۆبوونەوەی خەڵكانێكی هاودیدو هاوفیكر دەكات بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسیی و پیادەكردنی ئەو دیدو بەرنامەو خەوانەی بەیەكەوە كۆیانكردوونەتەوەو رێكیانخستون. بەزۆر مانا لەدایكبوونی پارتی سیاسیی كۆتایی بەتێگەیشتنی تەقلیدیی بۆ سیاسەت دەهێنێت و مانا مۆدێرنەكانی سیاسەت دەستەبەردەكات. ئەگەر بەر لەسەدەی نۆزدەهەم سیاسەت تەنها كارو مەشغەلەتی كۆمەڵێك كەسی ئەرستۆكرات و ئەمیرو شازادەو كەسانی خاوەن نفوزی ناو كۆمەڵگا بووبێت، ململانێی سیاسیش ململانێی نێوان ئەو تاكەكەسە ئەرستۆكراتانە لەگەڵ یەكتریدا بووبێت، ئەوا لەگەڵ لەدایكبوونی پارتی سیاسیدا، سیاسەت لەوەدەكەوێت تەنها كاری ئەو كۆمەڵە كەسە ئەرستۆكراتە بەژمارە كەمانەبێت و دەگۆڕێت بۆ كاری بەشێكی گەورەی كۆمەڵگا. لەسیاسەتێكی نوخبەوەییەوە دەگۆڕێت بۆ سیاسەتێكی جەماوەریی و لەئیشی چەند كەسێكی كەمەوە دەبێت بەئیشی هەموو كۆمەڵگا. ململانێ سیاسییەكانیش لەوەدەكەون ململانێی شەخسیی نێوان كەسایەتییە ئەرستۆكرات و خاوەن نفوزەكان بێت، بەڵكو دەبن بەململانێی نێوان دیدگاو بەرنامەو خواستی سیاسیی گشتیی جیاواز كەبنەمای كۆمەڵایەتیی جیاوازیان هەیە. سەدەی بیستەم دەشێت وەك سەدەی دروستبوون و بڵاوبوونەوەی پارتی سیاسیی ببینین، سەدەی بیستەم دیاردەی دروستكردنی پارتی سیاسیی بەهەموو جیهاندا بڵاودەكاتەوە. هەم لەو شوێنانەدا كە دیموكراسیەت و سیستمی لیبراڵ لەناویاندا دەستبەكارن، لێرەدا سیستمی فرەحزبیی و ململانێی كراوەو پێكدادانی هێمنانەی جیهانبینییەكان دێتەكایەوە، هەم لەو شوێنانەشدا كە ئەم جۆرە سیستمەیان تێدانەبووە و تێدانییە. لەزۆر شوێنی جیهاندا پارتی نهێنیی و ژێرزەمینیی یاساغ و سیستمی تاكحزبیی دەسەڵاتگەر دروستدەبێت. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەزموونی شۆڕشی ئۆكتۆبەریشدا مۆدێلی پارتی لینینی، واتە پارتێك خۆی بەپێشڕەو بەهەڵگری ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشگێرانە بزانێت كەسەرۆكێكی كاریزمی هەمیشەییی و هەمووشتزان و مەكتەبێكی سیاسیی بیركەرەوە، ئاراستەی دەكات، بەدونیادا بڵاودەبێتەوە. ئەزموونی حزب لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی دووهەمی حزبایەتییە، واتە سەر بەمۆدێلی حزبی نهێنیی و پارتی لینینی خۆ بپێشرەو زانە. لەدونیای ئێمەدا، جگە لەمە، كۆی ئەو یەكە بەر لەمۆدێرنانەی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم لەئارادابوون، لەوانەش بۆ نموونە كەسایەتی كوێخاو شێخ و ئاغاو ئەمیرو شازادە، بەناو پارتە سیاسییەكاندا بڵاودەبێتەوە. ئەمانە زۆربەی جار بەهەمان لۆژیكی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم  پارتەكە نەك تەنها بەڕێوەدەبەن و خۆیان بەسەركردەی پیرۆزی خاوەن پەیامی مێژوویی دەزانن، بەڵكو خودی پارتەكە خۆیشی بەموڵكی شەخسیی خۆیان و بنەماڵەكەیان دەزانن. بەم مانایە ئەوەی لەدونیای ئێمەدا روودەدات بەفیوداڵكردنێكی ناوەكیی سەرجەمی بونیادەكانی مۆدێلی پارتی لینینیە. ئەم مۆدێلە لەدونیای ئێمەدا وەك مۆدێلێكی سوڵتانیی كاردەكات و لەبەشێكی گەورەی دونیای نالیبراڵ و نادیموكراسیشدا لەم فۆرمە سوڵتانیەدا ئامادەیە. بەسوڵتانیكردنی پارتی سیاسیش مانای بەشەخسیكردنی پارتەكەو تاپۆكردنی سەركردایەتیی و بەڕێوەبردنی لەسەر خێزان و بنەماڵەیەكی سیاسیی. یەكێك لەسەرچاوە سەرەكییەكانی كارەساتەكانی دونیای ئێمە باڵادەستبوونی ئەم مۆدێلە حزبییە. پارتی سیاسیی لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی «پارتی جەماوەریی»ەو پارتە بەهێزەكانیان خاوەنی سەدان هەزار ئەندامن، بەڵام لەڕاستیدا ئەو پارتانە پارتی خێزانین و بەشی هەرە گەورەی ئەندامەكانیان، نەك هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بڕیاردانی پارتەكە نییە، بەڵكو كورتكراونەتەوە بۆ تەماشاكەرێكی سلبی بێ بڕیارو بێ بۆچوون، هیچ رۆڵێكی لەناو پارتەكەدا نییە، جگە لەڕۆڵی چاودێریكردن و دیسپلینكردنی كۆمەڵگا. لەسەرەتای دروستبوونیی مۆدێلە لینینییەكەی حزبەوە، ژنە ماركسییەكی گرنگیی وەك رۆزا لوكسمبورگ، باوەری وابوو كەئەم مۆدێلە حزبییە جگە لەدیكتاتۆریەت شتێكی تری لێ سەوزنابێت. پێیوابوو لەم مۆدێلەدا حزب دەچێتە شوێنی كۆمەڵگا، مەكتەبی سیاسیی حزب دەچێتە شوێنی حزب، سەرۆكی حزبەكەش دەچێتە شوێنی مەكتەبی سیاسییەكە. بەمەش دیكتاتۆریەت دەبێتە دوا دەرئەنجامی ئەم مۆدێلە. ئەوەی لەناو مۆدێلە كوردییەكەی ئەم جۆرە لەحزبدا روویدا، بڵاوبوونەوەیەكی ترسناكی تەوریسیی سیاسییە، كە حزب بەكردەوە دەكاتە موڵكی خێزان و بنەماڵەی سەركردەی حزبەكە. بەزۆر مانا حزب دیاردەیەكی مۆدێرنی ناو دونیای ئێمەیە، بەڵام ئەو بەشە لەمۆدێرنە كەئەگەری دروستكردنی ستەمگەریی و دیكتاتۆریەت مەیسەردەكات. مۆدێرنە چەندان رووی تاریكیی هەیە، یەكێكیان ئەم مۆدێلە تەوریسییە ستەمگەرە خێزانییەی پارتی سیاسییە. هاوڵاتی: لەسەرهەڵدانی ئەو  تەنگەژەو مەترسیانەی رووبەڕووی هەرێم بووەتەوە،  كام لایەن  بەهۆكار و  بەرپرسیاری سەرەكی دەزانیت؟ مەریوان وریا قانع: بێگومان هەموو بكەرەكانی ناو كایەی سیاسیی و بەشێكی گەورەی بكەرە میدیاییەكان و كۆی دەزگاكانی حوكمڕانیی لەهەرێمدا بەرپرسن لەو دۆخەی دروستبووە. هەر لایەنێكیان بەشێك لەبەرپرسیاریەتی بەردەكەوێت. بەڵام لەناو ئەم گشتە خراپەدا رۆڵی پارتی دیموكراتی كوردستان و رۆڵی سەركردە دەسەڵاتدارەكانی ئەو حزبە لەهەمووان زیاترە. لەدوای رووخانی رژێمەكەی سەدام حوسەینەوە، بەشی هەرە گەورەی حوكمڕانیكردنی هەرێم بەكردەوە لەژێر دەستی پارتیدایە. ئەو قەیرانە سیاسیی و ئابوریی و  ئەمنیی و ئەخلاقییانەی كەدروستبوون، بەشی شێری بەر ئەم  حزبە سیاسییە دەكەوێت.

دیداری: سیروان حەمەڕەشید لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی د.یوسف محەمەد، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان لەخولی چوارەم، سەبارەت بەچەند پرسێکی تایبەت بەهەرێمی کوردستان و شێوازی حوکمڕانی پارتی و یەکێتی دەڵێت، حوکمڕانی هەردوو پارتی دەسەڵاتدار شکستیخواردووەو درێژەپێدانی دەبێتە هۆی «رووخانی قەوارەی هەرێم»، دەشڵێت، هەرێمی کوردستان لەو کاتەوە لەبۆشایی سیاسیدایە کەکاتێک ئەو سەرۆکی پەرلەمان بوو، مەسعود بارزانی، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان، پەنای برد بۆ هێزو پەرلەمانی داخست. سەرۆکی پێشووی پەرلەمان باس لەوەش دەکات ، ئەوەی هەرێمی بەرەو لاوازی بردووە لەچەندساڵی رابردوودا لەبەرامبەر بەغدا «قوماری گەورەی وەک ریفراندۆم و بانگەشەی ئابوریی سەربەخۆ بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان.» ئەو متمانەی بەوەش نییە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان لەشوباتی ٢٠٢٤ گۆرانکاری دروستبکات و دەڵێت کێشەکان قووڵتردەکاتەوە. لەوەڵامی ئەوەی ئاخۆ لەهیچ کارێکی سیاسی پەشیمان نییە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، یوسف محەممەد دەڵێت، «هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم» بەڵام نایشارێتەوە کە ئەگەر وەک ئێستا بیری بکردایەتەوە ئەوا دوای کۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا وازی لەگۆڕان دەهێنا چونکە «کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت.» ئەو دەشڵێت، نابێتەوە ئەندام لەهیچ حزبێکدا چونکە پێیوایە «لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کە بگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە.» دەقی چاوپێکەوتنەکەی هاوڵاتی لەگەڵ د.یوسف محەممەد. هاوڵاتی: بەڕێزتان دەزانن پارتی و یەکێتی وەک دوو هێزی سەرەکی لەسەر بەرژەوەندی حزبییەکانیان لەململانێ و ناکۆکی قوڵدان و هەروەها لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیشدا لەسەر بودجەو موچەی فەرمانبەران نەگەیشتوونەتە رێککەوتنی بنچینەیی، لەکاتێکدا دۆخی هەرێمی کوردستان و عێراق و ناوچەکە لەبەردەم ئاڵوگۆڕی سیاسیدایە، پێتانوایە چارەنووسی هەرێم بەرەو کوێ دەڕوات؟ یوسف محەمەد: وەک پێشتریش لەوتارێکدا ئاماژەمان پێدا (کۆتایی رژێمی حوکمڕانیی پاش راپەڕین..) ئەم شێوازە حوکمڕانییەی ئێستای هەرێم کە لەپاش راپەڕینەوە هاتۆتە کایەوە، بەتەواوی شکستی خواردووەو، هەر هەوڵێک بۆ درێژەپێدانی دەبێتە هۆی کێشەی گەورەتر بۆ هەرێم و تەنانەت رووخانی قەوارەی هەرێم. چونکە ئەم رژێمەی ئێستای هەرێم، پایە سەرەکییەکانی دروستبوونی لەدەستداوە کە بریتیبوون لەدژ وەستانەوەی خەڵکی کوردستان بۆ حوکمی پێشوی عێراق و تینویەتییان بۆ حوکمی خۆماڵی، پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی کورد لەباشوری کوردستان. ئێستا شکستی پارتی و یەکێتی لەهێنانەکایەی حوکمڕانییەکی سەردەمییانەی دادپەروەری سەرکەوتوی خەڵکسالار لەهەرێمی کوردستان، وایکردووە زۆرینەی خەڵکی کوردستان بڕوایان بەم حوکمڕانییە نەمێنێ، بۆ نموونە بەشداری لەهەڵبژاردنەکاندا نەکەن، نەک هەر ئەوە بەڵکو بەشێکی زۆری هاووڵاتیانیان بەکوردبوون کافر کردو لێی رادەکەن. لەهەمان کاتیشدا وایانکرد کە دۆستەکانمان لە (کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی) بەردەوام رەخنەبگرن لەم شێوازە حوکمڕانییەو تەنانەت داهاتووی هەرێمیان بەلاوە گرنگ نەمێنێ. بۆیە بێ دوودڵی دەتوانین بڵێین کەدرێژەدان بەو شێوازە لەحوکمڕانییە دەسەڵاتگەرە پۆلیسییە خێزانییە نادیموکراسییەی هەرێم، بەردەوام لەناوەوەو دەرەوەی لاوازتری دەکات تا ئاستی رووخاندنی. هاوڵاتی: تا دێت حکومەتی ناوەندی گوشارو هەواڵەکانی بەئاڕاستەی لاوازکردن و بچوککردنەوەو کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستانە، پێتانوایە ئەو سیاسەتەی بەغداد لەبەرامبەر هەولێر تاکەی بەردەوام دەبێت؟ یوسف محەمەد: گومانی تێدا نییە کەئێمە لەباشوری کوردستان، هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقەوە کێشەمان هەیە لەگەڵ دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق و خەڵکی کوردستان لەقۆناغە جیاوازەکان بەشێوازی جیاجیا خەباتیان کردووە لەپێناوی بەدەستهێنانی مافەکانیان. لەدوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، زیاتر لەهەر کاتێکی تری مێژووی سەد ساڵی ئێمەو تەنانەت زیاتر لەهەر پارچەیەکی تری کوردستان، مافەکانی گەلی کورد لەدەستوری عێراقدا دانی پێدانرا، هەرچەندە ئەوکاتەش ئەگەر ناکۆکیی پارتی و یەکێتی نەبوایە دەتوانرا مافی زیاتر بەدەست بهێنرێ، بۆ نموونە لەیەکلا کردنەوەی کێشەی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر. ئەوەی هەرێمی لەبەرامبەر بەغدا بەردەوام بەرەو لاوازی برد، شکستی حوکمڕانیی هەرێم و ئەنجامدانی قوماری گەورەی وەک «ریفراندۆم» و بانگەشەی «ئابوریی سەربەخۆ» بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان و دەسەڵاتە دیفاکتۆکانی هەرێم و ئابورییەکەشی کردە ئابورییەکی کرێخۆری وابەستە بەنەوت و وابەستە بەتورکیاو دواجاریش هەرەسهێنانی بەگرتنەوەی قوفڵی بۆریی نەوتەکەی لەڕێی بڕیارێکی دەستەی ناوبژیوانیی پاریس. راستە لەبەغداش بەشێکی دەستەبژێری سیاسی بۆ بازاڕگەرمی بانگەشەی لاوازکردنی هەرێم و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی دەکەن، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە هەر ئەوانە لەگەڵ ئەو هێزانەی هەرێم کە تادوێنێ بانگەشەی تەڵاقدانی عێراقیان دەکردو ئێستاش بەردەوامن لەپڕوپاگەندەی دژە عێراقی لەناوخۆ، ئەمانە هەردوولایان لەهاوپەیمانێتیدان بۆ ئیدارەدانی عێراق! ئەمانە هەردوولایان بەپڕوپاگەندەی دژ بۆ دەنگدەرانیان یەکتر تەواو دەکەن و خزمەت بەیەک دەکەن و دواجاریش بێشەرمانە پێکەوە هاوپەیمانی پێکدەهێنن! هیچ دەوڵەت و کیانێکی سیاسی نییە لەدنیادا کە مەترسیی دەرەکیی لەسەر نەبێ بەزلهێزترین دەوڵەتانی دنیاشەوە (بۆ نموونە ئەمریکا)، بەڵام ئەوەی لەمەترسییە دەرەکییەکان دەتپارێزێ، تۆکمەیی ناوخۆیی و دروستکردنی دامەزراوەو پشتبەستنە بەمەعریفە لەحوکمڕانی و ئیدارەو پێشخستنی کۆمەڵگاو ئابوری و دروستکردنی سوپای نیشتیمانی و پێشخستنیەتی. ئەوەی هەرێمی بەرامبەر بەغدا و دەرەوە لاواز کردووە، ناوخۆیەتی و بێ هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ لەهەرێمی کوردستان، هاوسەنگی بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا بۆ ناگەڕێتەوە. هاوڵاتی: لەدیدی بەڕێزتانەوە هەرێمی کوردستان چۆن دەتوانێت رووبەڕووی ئەو ئاڵنگاری و مەترسییە دەرەکیانە ببێتەوە؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان بەوەلانانی ئەم رژێمە حوکمڕانییە شکستخواردووە و هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ دەتوانێ رووبەڕووی ئاڵنگاریی و مەترسییەکانی سەری ببێتەوە. کۆتایی هێنان بەحوکمڕانیی پشتبەستو بەهێزی چەکدارو ئەمنیی حزبی و شەخسی، ئابوریی کرێخۆرو پڕ لەگەندەڵی و وابەستە بەنەوت بێ دیاربوونی داهاتەکەی، پشتبەستن بەخولیا و خەیاڵ و ئارەزوی کۆمەڵێک کەس و کوڕو نەوەکانیان کە تائێستاش پشت بە رەوایەتیی خەباتی شاخ دەبەستن لەبری پشتبەستن بەحوکمی دامەزراوەیی سەردەمیانە، دابەشکردنی نادادپەروەرانەی داهات و هەڵتۆقینی چەندین سیاسیی بازرگان و بازرگانی سیاسی کەپێشتر خاوەنی هیچ نەبوون و ئێستا لەڕیزی ملیاردێرەکانی جیهانن لەکاتێکدا بەشێکی زۆری گەنجان بەدەست بێکاری و بێدەرامەتییەوە دەناڵێنن، کۆتایی پێهێنانی ئەم رژێمە بەهەموو هاوکێشەکانی پشتییەوەو دروستکردنی سەرلەنوێی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ کەپشت ئەستوربێ بەشەرعییەتی دیموکراسی و دەنگی هاووڵاتییان و ئامانجی بریتی بێ لەدەستەبەرکردنی چاکەی گشتی و رەزامەندیی هاووڵاتییان، سیستمێک کەسوپای نیشتیمانی و گشتگیر بۆ هەموو هەرێمی کوردستان دروستبکات و ئامانجی پاراستنی هەرێم بێ نەک حزب و خێزانە دەستڕۆشتووەکان، سیستمێک کەئابورییەکی فرە سەرچاوەو شەفاف بەسیستمی بانکی و دادپەروەر لەدابەشکردنی داهات بهێنێتە کایەوە، سیستمێک کەیاسا سەروەر بکات و دادگاکان و بڕیارەکانیان بخاتە سەروو هەموو کەس و دەسەڵاتەکانەوە، سیستمێکی ئاوا هەرێم لەناوەوە بەهێز دەکاتەوەو پشتگیریی هاونیشتیمانیان بەدەست دەهێنێتەوەو پشتگیریی نێودەوڵەتیش بەدەست دەهێنێتەوە، لەبەرامبەر دەرەویدا بەهێزی دەکاتەوەو دەتوانێ جۆری پەیوەندییەکەی لەگەڵ بەغدا بگۆڕێ بۆ پەیوەندییەکی هاوسەنگی یەکتر تەواوکەر لەڕووی سیاسی و ئابوری و ئەمنییەوە. رووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاری و مەترسییەکانی دەرەوە بەچارەسەری ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان دەستپێدەکات. هاوڵاتی: هەرێمی کوردستان ماوەیەکە پەرلەمانی نەماوەو حکومەتی هەرێمش کاربەڕێکەرە، واتە هەرێم بەبۆشایی یاسایی و ئیداریدا گوزەر دەکات، بەڕای بەڕێزتان لێکەوتە نەرێنییەکانی ئەو بۆشاییە لەسەر هەرێم چی دەبێت؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان لەزووەوە لەبۆشایی دامەزراوەییدایە. هەر ئەوکاتەی لەبری پەرلەمان و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ سیاسی و حزبییەکان پەنا بۆ چەک براو شەڕی ناوخۆ دروستبوو، هەر ئەوکاتەی بۆ درێژەدان بەمانەوەی لەکورسیی دەسەڵات، کەسێکی وەک بارزانی پەنای بۆ هێز برد بۆ داخستنی پەرلەمان، هەر ئەوکات دامەزراوەکانی هەرێم بێنرخ کران و بوون و نەبوونیان وەک یەکی لێهات. بەڵام داخستنی ئەم جارەی دەرگای پەرلەمان بەبڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی، زەنگی کۆتایی هاتنی شەرعییەتی کۆی ئەو رژێمە حوکمڕانییە بوو کەدامەزراوەکانی تەنها بۆ رتوشی حوکمڕانییەکی پشت ئەستور بەچەک بێ ئەرزش کردبوو. ئیتر سەردەمەکە بەتەواوی گۆڕاوەو هەروەک چۆن ئەم بۆشاییە دامەزراوەییەی ئێستا مەترسیدارە، گەڕانەوە بۆ دامەزراوەی شکڵی و رتوشیش نە شەرعییەت دروست دەکاتەوەو نە هەرێم لەمەترسییەکان دەپارێزێ. هاوڵاتی: بەڕێزتان لەدادگای باڵای فیدراڵ سکاڵاتان لەسەر ماوەی درێژکردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکرد ، بەهۆی بردنەوەی داواکەتان دادگا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی دا، ئایا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەکە کاریگەری خراپ و دەرهاویشتەی نەرێنی لەسەر پێگەی هەرێم دانەناوە؟ یوسف محەمەد: ئەوەی هەرێمی لاواز کردووە، لاوازیی دیموکراسی، لاوازیی دامەزراوەکانی، هەڵبژاردنی پڕ تەزویر، دواخستنی بەردەوامی هەموو هەڵبژاردنەکانە نەک بڕیاڕی دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپشتبەستن بەو داوایەی ئێمە خستمانە بەردەمی. ئەوەی لە رابردوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم دەچووەسەر، ئێستا ئیتر ناچێتەسەرو هیچ خراپەکاری و نادادیی و پێشێلکردنی ماف و ئازادییەک ناشارێتەوەو پەردەپۆش ناکرێت. هەر بۆ نموونە ئایا دەسەڵاتدارانی هەرێم ئێستا دەتوانن زیندانیکردنی ئازادیخوازانی بادینان لەدنیای دەرەوە بشارنەوەو پەردەپۆشی بکەن!؟ خۆ بۆ ئەوەش ئێمە سکاڵامان نەکردووە! . دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپێی ئەو دەستورەی زۆرینەی هاووڵاتییانی هەرێمیش دەنگیان بۆدا، تەنها شوێنی تایبەتمەندە بۆ لێپێچینەوەی نادەستوری بوونی کاری دامەزراوەکانی بەغداو هەرێمیش، بۆیە ئێمە پەنای بۆ دەبەین. سەیر ئەوەیە ئەوانەی دادوەری کوردیان بۆ ئەو دادگایە پاڵاوتوە، ئەوانەی شەڕ لەسەر پۆستەکانی بەغدا لەفەڕاشێکەوە بۆ سەرۆککۆمار دەکەن، ئەوانە تانە لەوە دەدەن ئێمە بۆ لەبەردەم ئەو دادگایە سکاڵا تۆمار دەکەین! هاوڵاتی: ئایا هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان لە ٢٥/٢/٢٠٢٤ بەڕێوەدەچێت.؟ پێتوایە هەڵبژاردن هیچ گۆڕانکاریەکی بنەڕەتی دەهێنتە ئاراوه؟ یوسف محەمەد: بڕیارە لەو بەروارە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێ، بەڵام دوو رێگڕی تەکنیکی و چەندین رێگڕیی سیاسی لەبەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد هەن؛ سەبارەت بەڕێگرییە تەکنیکییەکان یەکێکیان ئەو سێ داوایەن کە لەبەردەم دادگای فیدراڵین سەبارەت بەیاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، کەپێویستە یەکلابکرێنەوە، دووەمیش کۆتایی هاتنی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیارانی عێراقە لە ٧ /١ /٢٠٢٤ هەرچەندە دانانی ئەنجومەنێکی کۆمسیارانی نوێ لەعێراق بەپێی یاساکەی ئێستای زەحمەت نییەو دەکرێ لەماوەی هەفتەیەکدا ئەوە بکرێ، بەڵام کێشەکە لەوەدایە کەهێزە سیاسییەکانی عێراق دەیانەوێ سەرلەنوێ پێکهاتەی کۆمسیۆنەکە بگۆڕن و بیکەنەوە بەکۆمسیۆنی هەڵبژێردراوی پەرلەمان. هەر بۆیەش بەنیازن ئەگەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بکرێ، بۆ ماوەی سێ مانگ کۆمسیۆنی ئێستا درێژبکەنەوە تا لەو ماوەیەدا یاساکەی هەموار دەکەن و هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش بکرێ. درێژکردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی کۆمسیارانی ئێستای کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق بێ کێشەی دەستوری و یاسایی نابێ و رەنگە لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی تانەی لێبدرێ، چونکە بەپێی مادەی (٧/ یەکەم)ی یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ژمارە ٣١ی ساڵی ٢٠١٩، ماوەی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیاران (٤) ساڵە کە یارای درێژکردنەوە نییە. بەڵام کێشەکانی بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەر ئەمانە نین، بوونی هێزی چەکدارو ئەمنی و هەواڵگریی حزبی و دابەشبوونی هەرێم بەسەر زۆنە حزبییەکان و ناکۆکیی پارتی و یەکێتی و نەمانی متمانە لەنێوانیان و لەنێوان خەڵک و ئەوان و دەسەڵاتەکانیان، لەمپەری گەورەی بەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی جێی متمانەی ناوەوەو دەرەوەیە. بەڕاشکاوی دەیڵێم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی هاوشێوەی جاران و بێ هاتنەکایەی گۆڕینی ریشەیی لەهەرێم، نە رەوایەتی دەگێڕێتەوە بۆ دامەزراوەکانی هەرێم، نە کێشەکانیشی چارەسەر دەکات، بەڵکو رەنگە ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی زیاتری کێشەکان و دابەشبوونی تەواوەتیی هەرێم لەباشترین حاڵەتدا. هاوڵاتی: ئێستا چەندان کارەکتەرو سەرکردەو کادری سیاسی ناڕازی لەدەرەوەی هێزە سیاسییەکاندا هەیە، ئایا ئەوانە هیچ جۆرە نەخشەو پلانێکیان بۆ هەڵبژاردن و ئایندەی هەرێم هەیە؟ بەپێی هەڵبژاردنەکانی چەندساڵی رابردوو، رێژەی بەشداری دەنگدەران هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن کەمییکردووە، لەچەند راپرسییەکی ئەمدواییانەش بۆ بەشداری هەڵبژاردن ژمارەکە زۆر کەمە، بە رای تۆ هۆکاری ئەمە ئەوەیە خەڵک متمانەی بەپرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە یان متمانەی بەهیچ پارتێکی سیاسی نەماوە گۆڕانکاری دروستبکات؟ یوسف محەمەد: خەڵک هەم بڕوای بەپڕۆسەی سیاسیی هەرێم نەماوە، هەم بڕواشی بەهەڵبژاردنەکانی هەرێم نەماوەو پێیان وایە پڕن لەگزی و ساختەکاری. لەهەمان کاتیشدا هێزە سیاسییەکانی ئێستاش بەدەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە بەشێوەیەکی گشتی بەهۆی چەندین هۆکاری بابەتی و خودی متمانەی جەماوەرییان لاواز بووە کەئەمەش لەوانەیە لەیەکێکیان بۆ ئەوی تریان زیادو کەمی هەبێ. کاتییەتی لەگۆشەنیگایەکی ترەوە بڕوانینە چۆنیەتیی چارەسەری قەیرانە قووڵەکانی حوکمڕانیی هەرێم و بە بێهۆشکردنی کاتی و چارەکە چارەسەر رازی نەبین، چونکە ئێستا ئیتر وەک رۆژی روون دیارە داهاتووی هەرێم لە مەحەکە نەک تەنها داهاتوی دەسەڵاتەکەی. هاوڵاتی: سەردانی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت، بەتایبەت کاتێک وتی کە بابەتی تیرۆر لەگەڵ هەردوو حکومەت بابەتی سەرەکی بووەو سوپاسی حکومەتی هەرێمی کرد لەسەر «رووبەڕووبونەوەی تیرۆر»و وتیشی، «پەکەکە لەهەرێم و عێراق رادەماڵین و پاکیاندەکەینەوە؟» یوسف محەمەد: تورکیا چەکی پەکەکە بەکاردەهێنێ بۆ رەواییدان بەداگیرکاریی و فراوانخوازییەکانی لەهەرێمی کوردستان و لە رۆژاڤاش. هەروەها دژوەستانەوەی ئەو هێزە بەکار دەهێنێ بۆ لاوازکردنی خەباتی سیاسیی کوردانی باکوریش، هەروەک دەبینن بەبیانوی پەیوەندی لەگەڵ «تیرۆر» هاوسەرۆکانی پێشوی هەدەپە و چەندین سەرکردەو پەرلەمانتاریان وا چەند ساڵە لەزیندانن. ئەمە لەکاتێکدایە کەهاوسەنگیی هێزی چەکداری دوای هاتنەکایەی درۆن بەتەواوی گۆڕاوەو ئێستا چەکی پەکەکە هەڕەشەیەکی ئەوتۆ نییە لەسەر تورکیا. کێشەی کورد لەباکور بەشەڕ چارەسەر نابێ. تەنها چارەسەر کپکردنی لولەی تفەنگە لەهەردوو لاوەو  گەڕانەوەیە بۆ پڕۆسەی ئاشتی. هاوڵاتی: راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم کێشەیەکی گەورەی بۆ حکومەتی هەرێم دروستکردووە، تۆ سەرهەڵدانی ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟ بۆ بێباکی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی یاخود فشاری حکومەتی ناوەندی و وڵاتانی دراوسێ؟ یوسف محەمەد: هەر لەسەرەتاوە وابەستەکردنی ئابوریی هەرێم بەنەوت و هەروەها وابەستەکردنیشی بەتورکیا بە «رێکەوتنی پەنجا ساڵە» بەناوی «ئابوریی سەربەخۆ»وە هەڵە بوو. سەربەخۆیی ئابوری بەنەوت نایەتەدی بەتایبەت بۆ کیانێک کە دەرچەی لەسەر ئاوە نێودەوڵەتییەکان نییە، هەر لە ٢٠١٤ەوە ئەمەمان پێوتن. بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم گوێیان نەگرت، چەندین جار داوامان لێکردن پێش دەرچوونی بڕیاڕی دادگای فیدڕاڵی لەسەر نەوتی هەرێم و پێش دەرچوونی بڕیاری دەستەی ناوبژیوانیی پاریس لەگەڵ بەغدا رێکەوتنی هاوسەنگ بکەن، نەیانکردو زۆر لوتبەرزانە مامەڵەیان کرد. لەکاتێکدا لەئیدارەدانی مەلەفی نەوتیش شکستیان خواردو لەبری سەربەخۆیی ئابوری وابەستەیی ئابوری و لە بری خۆشگوزەرانی موچەبڕین و پاشەکەوتی موچەو کەمدەرامەتییان هێنا بەسەر خەڵکی کوردستان، وەک خۆیان دەڵێن چەندین ملیار دۆلاریش قەرزیان هێنایەسەر هەرێم! تەنها شتێک کە لەمەلەفی نەوت دەستی خۆیان کەوت شیرینی و کۆمشنەکانی نەوت بوو کە لەنێوان خۆیان بەشیان کردو خۆیان پێ دەوڵەمەند کرد. هاوڵاتی: ئەگەر جارێکی تر بگەڕێیتەوە بۆ رابردوو هەمان ئەو شتانەت دەکرد کە کردووتن، واتە دەبوویتە ئەندام لەبزووتنەوەی گۆڕان یان بڕیاری بوون بەسەرۆکی پەرلەمانت قبووڵ دەکرد؟ یوسف محەمەد:هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم. سەرەڕای ئەوەی ئەو ماوەیە ئێجگار قورس بوو و پڕ بوو لەململانێی ئێجگار توندو قورس بەتایبەت بۆ گەنجێکی وەکو ئێمە لەو کاتەدا، بەڵام سوپاسی خودا دەکەم کە لەو ماوەیەدا هیچ شتێک نییە کە ئەنجامم دابێ و ئێستا بەهۆیەوە شەرمەزاری خواو خەڵک بم. سەرمان بەرزە کە لەبەرزترین پۆستەکانی ئەم وڵاتە، ئامانج و مۆڕاڵ و بانگەشەو بەڵێنەکانی خۆمان لەبیر نەکردو نەمان گۆڕینەوە بەدەسەڵات و پارە. ئەمە لەئاستی تاکەکەسی بۆ ئێمە زۆر گرنگە، بەڵام لەئاستی گشتیشدا هەر گرنگە، لەم سەردەمی نەمانی متمانەیە بەکارەکتەرە سیاسییەکان، لەم سەردەمەی زۆرێک پاش گەیشتنیان بەکێکی دەسەڵات یان تەنانەت پێش ئەوەش نرخ لەسەر خۆیان دادەنێن، مەلەکردن بەپێچەوانەی شەپۆلی ئاو لەناو رژێمێکدا کە مۆرکی باوی گەندەڵییە، بۆ دروستکردنەوەی متمانە بەسیاسەت  ئێجگار گرنگە. رەنگە ئەگەر کەمێک بگەڕێینەوە بۆ دواوە لەدوای کۆچی دوایی کاک نەوشیروان، ئەگەر وەک ئێستا بیرم بکردایەتەوە لەکارکردنی رێکخراوەیی لەناو گۆڕان دوردەکەوتمەوەو هەروەک پشتیوانێکی گۆڕانخوازان دەمامەوە. هەرچەندە ئەوکاتە بۆ ئێمە ئێجگار سەخت بوو و زۆر رۆمانسییانە بیرمان دەکردەوە، بەڵام کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت (لەکاتێکی تردا بەدرێژی دێمە سەر ئەم بابەتە). جگە لەو ماوە کەمە، هیچ شتێکی تر نییە لەو ماوەیەدا کە پرسیارت کرد لێی پەشیمان بم. هاوڵاتی: پلانی داهاتووت چییە؟ نیازت هەیە بگەڕێیتەوە ناو سیاسەت؟ یان بەجۆرێکی تر هیچ حزبێک لەهەرێمی کوردستان لەئێستادا بوونی هەیە کە د.یوسف متمانەی پێی هەبێت ببێتەوە ئەندام تێیدا؟ یوسف محەمەد: وەک کارەکتەرێکی ناو بواری سیاسیی ماوەی رابردووی هەرێم، وابیر دەکەمەوە کە رەنگە هەر قۆناغێک جیاوازبێ لەقۆناغەکانی پێشوو، لەهەر قۆناغێک مرۆڤ دەتوانێ ئەرکێکی گشتیی جیاواز راپەڕێنێ. لەماوەی رابردوودا بردنی کۆمەڵێک بابەتمان بەگرنگ زانی بۆ بەردەم دادگای باڵای فیدڕاڵی کەسوپاس بۆ خوا تائێستا سەرکەوتوو بووین تیایداو چەند کەیسێکی تریش ماون کەئێستا کاریان لەسەر دەکەین. لەڕووی حزبیشەوە لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کەبگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە. لەگەڵ کۆمەڵێک چاکەخوازی تری هەرێم لەگفتوگۆداین بۆ دۆزینەوەی باشترین رێگای نوێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییانەی ئێستا لەهەرێمی کوردستان هاتوونەتە کایەوە، ئومێد دەکەین کەپڕۆژەی نوێی ئەڵتەرناتیڤ بۆ کۆی شکستەکانی ئێستای هەرێم بێتە کایەوە.

ڤانە حەمە بەختیارهەڵەبجەیی، پەیکەرتاش و هونەرمەند لەهەرێمی کوردستان، ماوەی نزیکەی ٢٠ ساڵە بەچڕی هەوڵیداوە بۆ ئەوەی یەکێک لەپەیکەرەکانی کە لەسەر بنەمای شێوەی قوربانیانی ئەنفال دروستیکردووە بکاتە رەمزی ناساندنی ئەنفالی هەر ناوچە، گوند، یان شارێک کە ئەنفال کراوە. بەختیار هەڵەبجەیی، کەخۆی هیچ کەسێکی ئەنفال نەکراوە، بەڵام دەڵێت پێوستە رەمزی ئەنفال لەهەموو ناوچەکان هەبێت «من هەموو ئەنفالکراوەکان بەکەسی خۆم دەزانم. تائێستا هونەرمەندەکە شەش پەیکەری لەناوچە جیاوازەکانی هەریمی کوردستان داناوەو دەڵێت بەنیازە پەیکەرێکیش لەشەنگال دابنێت. هاوڵاتی: ئەم پەیکەرەی ئەنفال لەکوێوە بیرۆکەکەیت بۆ هات کە دواتر کردت بەڕەمزی ئەو ناوچانەی ئەنفال تێیدا روویداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نزیکەی بیست ساڵ لەمەوبەر، بەهۆی بەرنامەیەکی تەلەفیزیۆنیەوە کەدەربارەی نوگرە سەلمان و ئەنفال بوو بیرۆکەی ئەم کارەم بۆ هات و زۆر کاری تێکردم، لەدوای ئەوەوە بیرم لەوە کردەوە کارێک بۆ ئەنفال بکەم و ماوەیەکی زۆری خایاند تاوەکو کارەکەمم دیزاین کرد. هاوڵاتی: مانای ئەم پەیکەرە چییە کە دروستت کردووەو چۆن رەنگدانەوەی تاوانی ئەنفالە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: دەبێت سەرەتا باسی پرۆسەی ئەنفال بکەم، ئەوەی لەئەنفالدا کراوە لەشوێنەکانی دیکەی جیهاندا ئەو تاوانانە بەجیاواز کراوە، بۆ نموونە هۆڵۆکۆستی جولەکەکان. ئەوان بەچەند شێوەیەک مرۆڤیان لەناوبردووە یەکیک لەوانە خستویاننەتە ناو هۆڵێکەوەو بەهۆی دوکەڵی ئۆتۆمبیلەوە خنکاندویانن، یان کردویاننەتە کورەوە، یان  بە رەمییکردن ئەو کۆمەڵکوژیانەیان ئەنجامداوە؛ بەڵام ئەگەر سەیری گۆڕە بەکۆمەڵەکانی ئەنفال بکەین، مرۆڤەکان دەست و چاویان بەستراون و رەمییان کردوون پاشان خۆڵیان کردووە بەسەریاندا، تۆ کاتێک گۆڕە بەکۆمەڵەکان هەڵدەدەیتەوە کەلەیەکی سەر دەبینی پەڕۆیەکی پێوە بەستراوە، منیش لەوەوە دیزاینی پەیکەرەکەمم وەرگرت، ئەم کەلە سەرەم دیزاین کرد کەچاوی بەستراوەو دواتر وەک کۆتر یان پەپولە باڵم بۆ دروستکردو قەدێکم بۆ دروستکرد. بیرۆکەی باڵەکانی گوزارشت لەوە دەکات ئەو کەسانەی ئەنفال کراون کەسانی سڤیل و بێگوناح بوون کەخەریکی کاری شوانکارەیی و کشتوکاڵ بوون کە بەو جۆرە کۆمەڵکوژ کران. هاوڵاتی: چۆن بڕیارتدا لەهەر جێگایەکی کە ئەنفال کراوە دایبنێیت، تاوەکو ئێستا لەچەند شوێن داتناوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: ساڵی ٢٠٠٤ پێشانگایەک کرایەوە ، نمایشی کارەکەمم کرد بەڵام کارەکە هەڵنەبژێردرا نازانم بەچ هۆکاریک بوو بابەتەکە تاڕادەیەک کەسیی بوو، بەڵام ساڵی ٢٠٠٥ کاتیک بەتەواوی گەڕامەوە بیرم لەوە کردەوە خۆم و برادەرەکانم هەوڵبدەین بۆ ئەوەی هەر پەیکەریک لەشوێنێکی کە ئەنفال کراوە دابنێم، چونکە ئەنفال لەچەندین شوێنی جیاوازدا ئەنجامدراوە بۆ نموونە هەڵەبجە، بالیسان، چەمچمەماڵ، بادینان هەمووی ئەنفالی کراون، خۆشبەختانە لەچەندین جێگا دامناوە تائێستا کەژمارەیان « شەش» پەیکەرە. هاوڵاتی: چۆن پەیکەرەکانت دانا، حکومەت هاوکارت بووە؟ بەختیار هەڵەبەجەیی: کارەکان بەشێکی زۆریان بەهۆی کەسانی سەرمایەدار یان برادەر ئەنجامم داون، هەندێکیشیان وەک پەیکەرەکەی هەڵەبجە تەنها پارەی کەرەستەکانی پەیکەرەکەمم بۆ سەرفکراوە. دوو کاری دیکەشم بۆ ناوچانەی بەرزان وەزارەتی شەهیدان لە ئەستۆیان گرت، جگە لەمانە کارێکیانم کە لەدهۆک دامنا نازانم بەهۆی ئەوەی من لەسلێمانیەوە بووم و ئەو کارەم کردووە کەمێک تەگەرەیان خستە بەردەمم، بەڵام من کۆڵم نەداو دامنا چونکە من کارەکەم نیشتیمانیە. هاوڵاتی: بۆچی بیرت لەوە کردەوە کەهەر شوێنێک ئەنفالی تێداکراوە لەوێ دایبنێیت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: من ئەو پەیکەرەم وەک ئەوە داناوە کاتێک دەچیتە ئەو ناوچانە بزاندرێت کە ئەنفال لەو شوێنە کراوە، واتە بۆ نموونە ئەگەر گەشتیارێکی بیانیش کاتیک دێتە ئەو ناوچانە یەکسەر بزانێت وەک هەر هێمایەکی فەرمی کە بۆ بابەتە جیاوازەکان دادەنرێت. هاوڵاتی: جگە لەم شوێنانە داتناوە، پلانت هەیە لەهیچ شوێنێکی دیکە دایبنێیت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: ئێستا هەوڵ دەدەم بیبەم بۆ شنگال، بەڵام کارەکە لەئێستادا سەختە چونکە دۆخی ئەمنی و داراییش گرفتە بەڵام هەر لەهەوڵدام. هاوڵاتی: زۆر بەقووڵی کارت لەسەر ئەم پەیکەرە کردووە، ئایا خۆت کەسێکت لەئەنفالدا لەدەستداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نەخێر وەک خۆم کەسی نزیک و دەرەجە یەکم ئەنفال نەکراون، بەڵام هەموو ئەوانەی کە کۆمەڵکوژ کراون هەموویان بەکەسی خۆم دەزانم، ئەوەی داعش بردویەتی و کۆمەڵکوژی کردوون هەمووی خوشک و برای منن، ئەگەر من هەموویان بەکەسی خۆم نەزانم مرۆڤ بوونم لەکوێدایە. هاوڵاتی: ئەو شوێنانەی پەیکەرەکەت بۆ داناوەو پێشکەشت کردوون چی زۆر سەرنجی راکێشاویت لەبارەی ئەو ناوچانەوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: هەموویان بێ خزمەتن و وەزارەتی شەهیدان و حکومەت پشتگوێیان خستوون، هەندیک گوند هەن کە شەوو رۆژ خزمەتی پێشمەرگەیان کردووە هەر شەقامەکانیشیان بۆ قیرتاو نەکراون، خۆ ئەگەر ناوچەکانی دیکە قیرتاویش کرابن ئەوە لەئاستی پێویست نیە ئەو خزمەتانە. هاوڵاتی: پێشوازی خەڵک چی بووە بۆ ئەو شوێنانەی کە پەیکەرەکەت داناوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: هەموویان کەسی سادەن و زۆر پێشوازیان لێکردووم و میوانداریان کردووم کە ئەو کارەم پێشکەش کردوون، من دەمەوێت لەشێوەی هێمایەک یان لۆگۆیەکدا بیخەمە سەر دەرگای هەر ماڵێک کە شەهیدیان هەیە و کەسانێکیان ئەنفال کراوە. هاوڵاتی: کارەکانت لەچەند پێشەنگادا نمایش کردوون تا ئێستا، ئایا داهاتێکی وەهایان هەبووە کە بتوانیت سودیان لێوەرگریت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: تاوەکو ئێستا لەناوخۆی عێراق  و هەرێمی کوردستان و دەرەوەی وڵاتیش نزیکەی سەدو بیست پێشەنگا بەشداریم کردووە، بەڵام بەداخەوە داهاتی ماددی وەهایان نەبووە ئەگەر بەختت هەبێت کارەکەت دەفرۆشرێت بەڵام ئەوە زەحمەتە لای ئێمە چونکە هونەر جارێکە لێرە نەگەشتووەتە ئەو ئاستە. هاوڵاتی: هەموو کارێکی هونەری چیرۆک و مەبەستێکیان لەپشتە، لەکارەکانتدا چ ژانرایەک زۆر گرنگیت پێداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: کارەکان فرە لایەنەن، بەڵام جگە لەم کارەی ئەنفالم کارەکانم لەسەر خویندنەوەو ژن زۆر کردووە، چونکە ژن زۆر بەنرخە بەڵام بەداخەوە لای ئێمە زۆر دەچەوسێندرێتەوە. هاوڵاتی: چۆن دەستت کردووە بەکاری پەیکەرتاشی، ئەکادیمی خوێندووتە یاخود تەنها بەهۆی حەزو خولیاوە هاتوویتە ناو ئەم کارەوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: لەوەتەی چاوم کردووەتەوە لەمنداڵیەوە لەکاتی خویندنگەی سەرەتاییەوە هەر حەزم بەم کارە بووەو کاری سادەم دەستپێکردووە، من لە بەردەکان پەیکەرم دەتاشی، لەخوێندنگەشدا مامۆستاکانم زۆر گرنگیان پێداوم. بەڵام من ئەم کارەم بە ئەکادیمی نەخویندووەو بەشێکی پزیشکیم خوێندووە لەزانکۆ، چونکە ئەوکاتەی من لەقۆناغی سێی دواناوەندی بووم دۆخەکە نالەبار بوو کیمیاباران و ڕاکردن بۆ ئێرانی بەسەردا هات، دواتر کە گەڕاینەوە تەنها پەیمانگای مامۆستایان و هونەرەجوانەکان هەبوون کە بچم بەڵام من منداڵی هەڵەبجە بووم وەرنەدەگیرام بۆ ئەوەی باسی ئەو تاوانانە نەکەین دوریان دەخستینەوە. هەربۆیە لەبەرئەوەی نەمبەنە عەسکەر چووم بۆ بوارە پزیشکیە و خویندم. هاوڵاتی: هیچ لەو بوارەدا کارت کردووە کە دوور بووە لەحەزی خۆت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: بەڵێ من ماوەیەک پێشمەرگە بووم و لەنەخۆشخانەشدا کارم کردووە، ئەزموونێکی خۆش و پیرۆز بوو. هاوڵاتی: لەم کارەتدا کە بوارەکەت هونەریە، گەشتویت بەو ئاستەی خۆت دەتەوێت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نەخێر چونکە هونەر هەمیشە لەبرەودایە و ئاستیک نیە بڵێی تەواو، ئەگەر دەربارەی ئێرە قسەبکەم هەستەکەم دەبێت بڵێم ئاستەکەمان سفرە، چونکە لێرە هونەر زۆر کۆت و بەند دەکرێت هەم لەڕووی ئاین و کوولتورەوە، هەمیش لەڕووی حکومەتەوە پستگوێ خراون، ئەکادیمیاکانیش لەئاستی پێویست نین. هاوڵاتی: ئەو کارانەی بۆ تاوانەکانی دژی کورد کردووتە تەنها ئەم پەیەکەرەی ئەنفالە، یاخود پڕۆژەی دیکەتان هەیە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: بۆ کیمیابارانی  هەڵبجەش کارێکی لەوجۆرەم کردووە، پەیەکەریکە لە شێوەی ڕێ نیشاندەر « جی پی ئێس» دروستم کردووە کە ئاماژە بەو بۆمبانە دەکات کە لەو گەڕەکانە بەردراوەتەوە لەگەڵ ژمارە و ناوی قوربانیەکان و گەڕەکەکە، دەمەوێت لە جیگای هەر ٢٢ بۆمبەکە دایانبنیم.   بایۆگرافیای هونەرمەند: بەختیار عەلی هەڵەبجەیی   بەختیار عەلی هەڵەبجەیی، پەیکەرتاش‌و هونەرمەندێکی باشووری کوردستانە کە لەساڵی  ١٩٧٠ لەهەڵەبجەی شەهید لەدایکبووە. خاوەنی چەندان کاری هونەریەو تاوەکو ئێستا لە سەدان پێشانگای ناوخۆیی و جیهانیدا بەشداری کردووە.

سازدانی: سیروان حەمەڕەشید بەختیار عەلی، نوسەر و روناکبیری کورد، لە چاوێکەوتنێکیدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی لەسەر ئەزمونی حکومرانی کوردی و پرسی کورد لەسەر ئاستی جیهانی و هەرێمایەتی و ناوخۆی، دەڵێت، "ئەزمونی حکومداریی کوردی لە کارەساتدا دەژی" و یەکێتی و پارتی وەک دوو حیزبی دەسەڵات دۆخێکیان خوڵقاندووە کە "خەڵک وابیربکاتەوە شکستیان هێناوە و ئیدی بەو نزیکانە لەکۆڵ خەڵک دەبنەوە، ئەوەش وەک جۆرە تلیاک و بەنج و ئەفیونێکە" تا لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. بەختیار عەلی سەبارەت بە جێگرەوە و بەدیلی یەکێتی و پارتی بۆ حوکمرانی بە رەشبیننەوە قسە دەكات و دەڵێت، هیچ جێگرەوەیەک نییە چونکە تەنانەت "ئۆپۆزسیۆنیش لە هەرێمی کوردستان گۆراوە بۆ قەرەقۆزێک، شایەنی گاڵتەو پێکەنین بێت" لەلایەن یەکێتی و پارتییەوە. نوسەرە دیارەکەی کوردستان سەبارەت بەوەی بۆچی خەڵکی کوردستان بۆ موچە پەنا دەبەن بۆ بەغدا، دەڵێت: هاووڵاتییەکی سادە کە دەبینێت سەرکردەکان هێزی خۆیان لەشەراکەتی ئابووری لەگەڵ مافیاکانی ئەنقەرەو تاران و بەغداوە وەردەگرن، پێی ڕەوا دەبێت بۆ موچە دزراوەکەی خۆی بیر لەبەغداد بکاتەوە، تۆ ناتوانیت بەهاووڵاتییەک بڵێیت خائین کە منداڵەکانیت برسیکردوە، سامانی وڵاتەكه‌یت بەتاڵان بردووە. سەبارەت بەوەی کە دوای 100 ساڵ لە پەیماننامەی لۆزان چۆن دەڕوانێتە گوتارو هەڵوێستی  سەرکردایەتی کورد، بەختیار عەلی ئاماژە بەوە دەکات، "لەدۆخی ئێستادا هەموو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیش رەزامەند بێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی، واقعی سیاسی کوردی هێندە پارچە پارچەیە، سیاسەتمەدارانی کورد هێندە ستەمکارن، ئەگەریان بۆ دروستکردنی دەسەڵاتێکی لۆکاڵی کوردیش بچوککردووەتەوە." دەقی چاوپێکەوتنەکەی هاوڵاتی لەگەڵ بەختیار عەلی: هاوڵاتی: لەپاش ئەوەی کورد وەکو نەتەوە لەناو دەوڵەت-نەتەوەکانی خورهەڵاتی ناوەڕاستدا جێگر نەکرا بەردەوام هەوڵی بەدەستهێنانی لانیکەمی سەربەخۆی داوەو هەر کاتێکیش بۆی هەڵکەوتبێت وەک کۆماری مهاباد ئەوا بەهۆی هێزی دەرەکییەوە رووخاوەو کۆتایی پێهاتووە؛  لەو ئەزموونانەی رابردووەوە ناتوانین دەرەنجامگیری ئەوە بکەین کورد دەتوانێت خۆی بەڕێوەببات، بەڵام لەئێستادا لەباشوری کوردستان ماوەی سێ دەیە کورد خۆی حوکمڕانی خۆی دەکات؛ لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە روونە کەئەم ئەزموونە بەگوێرەی رای رۆشنبیران و پسپۆڕان لەهەموو روویەکەوە شکستی خواردووە، بەبڕوای ئێوە ئەم شکستە وەک ئەوە دەگوترێت  پەیوەندی بەنەخوێندەواری و مەعریفەی نوخبەی سیاسی باشوور هەیە یان  پەیوەندە بەهۆکارگەلی ترەوە؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا نەخوێندەواری و جەهل لەکۆی کارەساتەکاندا رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن، بەڵام دەبێت تەواو وردو وریابین و چەند خاڵێک رەچاوبکەین. یەکەم: ئایا کاتێک باس لەجەهل دەکەین، باس لەکێ دەکەین، باس لەجەهلی دەستەیەک لەسیاسی و سەرکردە، یاخود جەهلی کۆی سیستمەکە، یان جەهلی کۆمەڵگا بەگشتی؟  راستی ئەمانە هەموویان پێکەوە کاریگەرییەکی زۆریان هەیە، جەهل بەجۆرێکی فراوان لەهەرسێ ئاستەکەدا دەبینرێت. بەڵام نالەباریی دۆخی سیاسیمان بەتەنیا ناگەڕێتەوە بۆ ئەو فاکتەرە.  سیاسەت بەگشتی  لەزۆر سەردەم و لە هەموو دونیادا سیاسەتمەدارانی زۆر نەفام و جاهیلی بەرهەمهێناوە، ئەم دیاردەیە بەزەقی لەئەوروپاو ئەمریکاو زۆر جێگای دونیاش دەبینرێت. سیاسەت بەدرێژایی مێژوو بوارێک بووە، گەمژەکان و جاهیلەکان توانیویانە خێرا لەنێویدا جێگای خۆیان بکەنەوە. لەمێژوودا سەدان نموونەمان هەیە، ستالین تەنیا یەکێکە لەنموونە زۆر زەقەکان. ستالین لەنێوان چەندین رۆشنبیرو زاناو بیریاری گەورەو بلیمەتی حزبی بەلشەفیدا، ئاسان گەیشتە ترۆپک و تەواوی ئەزموونی کۆمۆنیزمی  بەلاڕێدا برد. جەهل و سیاسەت دوو شتن بەئاسان لەیەکدی جیاناکرێنەوە. من دەپرسم: لەسەرتاسەری عێراقدا ئێستا سیاسییەکی عاقڵ و خوێندەوارو خاوەن دیدو تێڕوانینی وردو روون دەبینیت؟  راستییەکەی سیاسی وا لەناوچەکەدا زۆر کەمە. واتێدەگەم ئەم قەیرانەی ئەمڕۆ ئێمە پیا دەڕۆین، بونیادیی و قووڵترە. پرسیارەکەی من ئەوەیە: ئەم ئەزموونە لەچ دیدگایەکەوە شکستی خواردووە؟ یان بەچ پێوەرێک شکستی خواردووە،  بەپێوەری ئێمەی خەڵک یان بەپێوەری دەسەڵاتداران؟ بۆ نموونە خەڵکانێک کە باس لەشکست دەکەن، پێوەرەکانیان ئەم چەمک و بەهایانەیە: بەختەوەری هاوڵاتییان لەناو سیستمەکەدا بەهێزبوونی ژێرخانی ئابووری کۆمەڵگا، سەرهەڵدانی کۆمەڵێکی زانستپەروەرو فراوانبوونی رووبەری ئازادییەکان، سەربەخۆبوونی دادگاو دەزگا قانونییەکان ... لەگەڵ چەندان یەکەی پێوانەیی دیکەش کەدەشێت فەرمانڕەواییەکی دیموکراس و سەرکەوتووی پێ بپێوین، بەپێی ئەم پێوەرانە ئەم ئەزموونە نەوەک هەر شکستی خواردوە، بەڵکو لەدۆخێکی کارەساتاویدا دەژی.  بەڵام بەداخەوە دەسەڵاتی کوردی بەم پێوەرانە سەرکەوتن و شکستی خۆی ناپێوێت. ئەوان کۆمەڵێک پێوەری دیکەیان هەیە کەدەشێت ئەمانە هەندێکیان بن: گەشەدان بەپرۆسەی کەڵەکەبوونی سەرمایەو گونجاندنی ژینگەی گونجاو بۆ جوڵاندن و گەشەی کەپیتال و بەهێزکردنی هاوپەیمانی نێوان بنەماڵە فەرمانڕەواکان لەگەڵ زلهێزەکانی ناوچەکەو جیهانداو لاوازکردنی ئەگەرەکانی سەرهەڵدانی هەموو جۆرە ئۆپۆزسیۆنێکی راستەقینە کەتوانای بیرکردنەوەی نوێی هەبێت، هێشتنەوەی کۆمەڵگای کوردی لەدۆخێکی نەزانی و دواکەوتوویدا، سەرقاڵکردنی خەڵک بەگفتوگۆو ململانێی ناوەکییەوەو دوورخستنەوەی لەهەر پرۆسێسێکی گەشەی راستەقینە. بەکورتی پێوەرەکانی کۆمەڵگاو پێوەرەکانی دەسەڵات بۆ چەمکی شکست یەک شت نین. دەسەڵات لەباشوور پڕۆژەیەکی نەتەوەیی گەورەی نەبووە تاشکست بهێنێت، حوکمداریی سەرکەوتووش لەتێڕوانینی ئەواندا پەیوەندی بەبەختەوەری خەڵک و گەشەو پەرەسەندنی کۆمەڵگاوە نییە. حوکمداریی ئەوەیە دەزگایەکی سەربازی و ئەمنی بەهێزت هەبێت، پێگەی ئەو چەند بنەماڵە فەرمانڕەوایەو هاوکارو هاوبەشەکانیان بەهێزو پارێزراو بێت. واتە پڕۆژەکە لەبنەڕەتدا دامەزراندنی دەسەڵاتێکی بچووک و لۆکاڵ بووە کەکۆمەڵێک هاوسەنگیی سیاسی لەنێوان زلهێزەکان و هێزە ئیقلیمییەکاندا رابگرێت. لەهەندێک ساتی مێژووییدا، بەهۆی دروستبوونی هەندێک بۆشایی سیاسییەوە، وەک قۆناغی دوای رووخانی سەدام حوسەین، دەسەڵاتی هەرێم شتێک زیاتر لەوەی لای زلهێزەکانەوە رێپێدراوە گەشەیکردووە، بەڵام بەهۆی سیاسەتی نابەرپرسانەوە ئەو سوودە زیادانە تێکڕا لەدەستچوون. بەکورتی و بەگشتی حوکمڕانانی کورد جگە لەمانەوە ستراتیژو پڕۆژەیەکی تریان نییە تا قسە لەسەرکەوتن و شکست بکەین، تا ئەو جێگایەی ئەوان لەدەسەڵاتدان و بازاڕو سەرچاوەکانی سەرمایە لەبندەستی بنەماڵەکان و دەزگاکانی ئەواندایە، هەست بەدڵنیایی و سەرکەوتن دەکەن. ئەوەی مەترسی لەسەرە و لەدەستچووە، خەونەکانی مرۆڤی کوردە، ئاواتەکانی هاووڵاتیانی باشوورە، مافەکانی خەڵکە... بەڵام دەسەڵات پڕۆژەیەکی نەبووە ئەم خەون و ئاوات و مافانە بچەسپێنێت، لێرەوە قسەکردن لەسەر شکستخواردنی دەسەڵات لەناواخندا، هەڵگری وێنەیەکی هەڵەیە بۆ دەسەڵات. لەساڵانی رابوردوودا دەسەڵات هەمووانی بەوە فریوداوە گوایە خەونەکان و ئاوات و ئومێدەکانی کورد هەموو یەکە، ئێستا دەبێت روون بزانین ئەوەی شکستی هێناوە مرۆڤی کوردو خەونی هاووڵاتیانە، نەوەک حوکمی ئەو دەستە ئەرستۆکراتەی فەرمانڕەوایی دەکەن. بگرە لەساڵانی رابوردوودا ئەم دەستەیە سیاسەتە ترسناکەکانی خۆیان بەسەرکەوتوویی  پیادەکردوە. 1- ئۆپۆزسیۆنیان لەکوردستان گۆڕی بۆ قەرەقۆزێک، شایەنی گاڵتەو پێکەنین بێت. 2-بۆ هێزە ئیقلیمییەکانی وەک تورکیا و عێراق و ئێرانیان سەلماند، ئەمان هێزێکی وەها کوردپەروەر نین هەڕەشەیەک لەسەر ئەوان دروستبکەن. 3-لەڕێگای میدیاکان و سۆشیال میدیاوە نەفامی و دواکەوتوویی و گەمژەییەکی بەرنامەڕێژکراوو پلان بۆ دانراویان بڵاوکردەوە، لەو رێگایەشەوە بنەماکانی کۆمەڵگایەکی دواکەوتوویان چەسپاند. 4- دەسەڵاتی کۆمپانیاکانی خۆیان لەهەموو کەرتە ئابوورییەکاندا قایمکردو جۆرە ئابوورییەکی کۆنتڕۆڵکراو و مۆنۆپۆڵکراویان خوڵقاند. 5- هەموو شوناسە سیاسییە بچوکەکانیان لەناو خۆیاندا تواندەوە. 6- شتێکیان نەهێشت ناوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت، بواری گشتییان تەسلیم بەهەندێک هێزی بچووک و کۆنزەرڤاتیڤ کرد، کۆمەڵگایەکی لێکدابڕاویان دروستکرد کەتێکڕا خەریکی لێدان و سوکایەتیکردنە بەیەک، لەزۆر جێگادا مینبەرەکانیان دایەدەست دواکەوتووترین و ترسناکترین و شەڕانگێزترین جەشنە بیرکردنەوەی سەلەفی، کەپرۆسەیەکی پەلامارو تۆقاندنی بەرنامەڕێژکراو و ئاڕاستەکراو دەبەنبەڕێوە. 7- کارێکیان کرد توانا راستەقینەکان هەموو کۆچ بکەن و هیچ گەنجێکی هوشیار نەتوانێت لەو فەزا داخراوو ترسناکەدا بژی. بەبڕوای من دەسەڵاتی کوردی خۆی حەزدەکات ئەو هەستە دروستبکات، گوایە شکستیان هێناوە و زۆریان نەماوە و ئیدی بەو نزیکانە لەکۆڵ خەڵک دەبنەوە، ئەوەش جۆرە تلیاک و بەنج و ئەفیونێکە پەیوەندی بەواقعەوە نییە. دەسەڵات نەیویستووە بەهەشت دروستبکات تابڵێین شکستی هێناوە، ویستویەتی دۆزەخ دروستبکات و لەوەشدا سەرکەوتوو بووە. هاوڵاتی: لەڕاستیدا هەڵوەشانەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان رەنگە بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان   جێگەی  نیگەرانی و مەترسیدار نەبێت و بەپێچەوانەوە،  وادیارە پێیانخۆشە مووچەیان لەبەغدادەوە بۆ بێت؛ واتە حوكمڕانی خراپی هێزەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەندە خەڵکی بێزار کردووە کەچیدی  مانەوە یان نەمانەوە بەلایەنەو جێگەی بایەخ و گرنگی نییە؛ ئەوەش دەزانین حکومەتی ناوەندی دەخوازێت هەرێمی کوردستان نەمێنێت؛ پێمان باشە  دیدی بەڕێزتان لەو بارەوە  بزانین؟ بەختیار عەلی: هاووڵاتییەکی سادە کەدەبینێت سەرکردەکان هێزی خۆیان لەشەراکەتی ئابووری لەگەڵ مافیاکانی ئەنقەرەو تاران و بەغداوە وەردەگرن، پێی ڕەوا دەبێت بۆ موچە دزراوەکەی خۆی بیر لەبەغداد بکاتەوە. تۆ ناتوانیت بەهاووڵاتییەک بڵێیت خائین کەمنداڵەکانیت برسیکردوە، سامانی وڵاتەكه‌یت بەتاڵان بردووە، مافەکانیت لەگەمەی نەفامانەدا بەهەدەرداوە. تا ئەو شوێنەی هاوکێشەکە بەوجۆرە بوو «نان یاخود ئازادی»، مێژوو شاهیدە خەڵکی ئێمە ئازادییان هەڵدەبژارد، بەڵام دەسەڵاتی کوردی ئەم هاوکێشەیەی تێکشکاند، بەدەستی خۆی سیستمێکی کۆیلایەتی نوێی بەرقەرارکرد. زۆرینەی خەڵک ئێستا وادەبینن ململانێکە لەنێوان دوو مۆدێلدایە «کۆیلەیەتییەک تەنیا ناتکاتە کۆیلە، بەڵکو برسیشت دەکات» ئەمە مۆدێلی حوکمڕانانی کوردە، لەگەڵ مۆدێلێکی دیکەدا «تۆ هەر کۆیلەیت، بەڵام نان و موچەت دەبێت» ئەمە مۆدێلی کۆیلایەتییە بۆ داگیرکەر. ئەگەر تەماشای وێنەکە بکەیت ئێجگار تراژیدییە، مرۆڤی کورد وەک ئاژەڵێک مامەڵە دەکرێت کە خزێنراوەتە نێو قەفەسێکەوە، مافەکانی لەوەدا بۆ کورتکراوەتەوە ئاخۆ نانی بدرێتی یاخود نا، دەبێت هەڵبژێرێت لەنێوان کۆیلایەتییەکدا تێیدا زۆر برسی نەبێت لەگەڵ کۆیلایەتییەکدا هاوڕێ بێت بە نادڵنیایی و برسێتی. دابەزاندنی مرۆڤی کورد بۆ ئەم ئاستە، بۆ ئەم دوو هەڵبژاردەیە ترۆپکی دڕندەیی و وەحشیگەرییە، گەیاندنی ئاستی ژیان و خواستی مانەوەیە بەپلەیەکی ئێجگار نزم ونامرۆڤانە. سەدەی بیست بۆ ئێمە یەکێک بوو لەسەدە هەرە تاریکەکان، چونکە پڕۆژەی لەنێوبردنی کورد لەسەر هەموو ئاستەکان ئیشیدەکرد، بەڵام لەنێو ئەو هەموو ئازارو تاریکییەدا چەمکی ئازادی هەمیشە ئامادەبوو. دەشێت مرۆڤ لەهەلومەرجی نالەباردا کۆیلایەتی بەسەردا بسەپێنرێت، بەڵام ئەگەر توانای لەسەر ئازادی هەبوو، ویستی هەبوو بۆ ئازادی خۆی بجەنگێت، ئەوا مرۆڤبوونی خۆی لەدەست نەداوە. بەڵام لەئێستادا شێوازێک لەکۆیلەیەتیمان هەیە تێیدا مرۆڤەکان بەئەندازەیەک گەمارۆ دەدرێن، چیتر وشەگەلی وەک ئازادی یان هەلومەرجی مرۆڤانە مانایەکی روون نابەخشن، نابن بەئاوات و خواستی مرۆڤەکان. مرۆڤی کورد جارێکی دی براوەتە جوغزێکەوە لە لەنێوچوونی راستەقینە دەترسێت، لەدۆخێکدایە بەهۆی برسیکردن و لێڵکردنی بەردەوامی ئاسۆکانی پاشەڕۆژەوە، لەسبەینێی خۆی و منداڵەکانی دڵنیا نییە. ئەمە بۆتە مایەی خوڵقاندنی مرۆڤێکی ترساو، نادڵنیا، دوودڵ کەهەر هێزێک سۆزی ئەمان و دڵنیایی بداتێ دوای دەکەوێت، ئەوەش زەمینەیەکی ترسناکە بۆ گەشەکردنی هەموو فۆرمەکانی توندڕەویی و کۆیلەیی. سەدەی بیست سەدەی خەباتی ئێمە بوو بۆ دروستکردنی مرۆڤێکی کوردی خاوەن ماف، بەڵام سی و دوو ساڵ لەحوکمڕانی بنەماڵە سیاسییەکان، مرۆڤێکیان دروستکرد نازانێت ماف چییەو تەنیا بەپەرچەکرداری سایکۆلۆژی و توڕەیی و خۆبەتاڵکردنەوەی توندڕەوانە گوزارشت لەدۆخی خۆی دەکات، واتە  جۆرە مرۆڤێکیان بەرهەمهێناوە هەتا هێزی بەکارهێنانی زمانیشی لەدەستداوە. ترس لەنەمان وا لەم مرۆڤە دەکات، هەر ئەگەرێکی سەبووریی و دڵنیایی ببینێت هانای بۆ ببات و هەڵپەی بۆ بکا، هەر شتێک، هەر خورافەتێک لەو ترس و دوودڵییەی کەم بکاتەوە، وەک سایەی خودا سەیریدەکات و دەچێتە ژێر باڵی. ئەو ترسە، ئەو لێڵییە لەبینیندا دەیکات بەکۆیلەی دوژمنەکانمان، دەیکات بە یاریی دەستی خورافات و غەیبیات. دەسەڵاتی کوردی سی و دوو ساڵە مانای ئازادی و مافداری لەویژدانی خەڵکدا دەسڕێتەوە، ئێستا ناتوانێت بەناوی ئازادی و مافەوە بیانباتە هیچ شەڕێکەوە. لەم دۆخەدا دوو جۆرە بێباکی ترسناک دروستبووە... بە لایەک بێباکی دەسەڵاتمان هەیە بەرامبەر خەڵک، لەجەمسەرەکەی دیکەشدا بێباکی خەڵکمان  هەیە بەرامبەر دەسەڵات. ئەم دوو جۆر بێباکییە پێوەری گەیشتنی کۆمەڵگایە بەپلەیەکی ترسناک لەدڕندەیی. بێباکی دەسەڵات بەرامبەر بەخەڵک لەوەوە دێت، خەڵکی وەک شتێکی زیادو بێسوود لای دەسەڵات سەیردەکرێن. ئەم جۆرە حاکمانە لەسەر دزینی نەوت یان ئابوری ریعی دەژین، واتە لەسەر ئیشی خەڵکی و لەڕێگای زێدەبایی کاری مرۆڤەکانەوە سەرمایە کۆناکەنەوە، لێرەوە زیادەیەکی زۆر لەخەڵکیان هەیە تەنیا مەسرەفکەرن و دەسەڵاتداران وەک باری گران و زێدەیەکی بێسوود تەماشایان دەکەن، دەسەڵات دەرهەق بەبوون و نەبوونی ئەمانە بێباکە. خۆت دەبینیت، لەساڵانی رابوردووداو تا ئێستاش بەردەوام دەسەڵات یاری بەموچە دەکات، نایدات یاخود کەمیدەکاتەوە، ئەوە دەلیلێکی روونە لەسەر ئەم بێباکییە، لەسەر ئەوەی برسیبوون یان بەدبەختبوونی ئەمانە لای فەرمانڕەوایان جێگای بایەخ نییە. گرنگترین شت لای هێزە سەردەستەکە نەوەستانی پرۆسەی کەڵەکەبوونی سەرمایەیە لەچنگی خۆیان و کۆمپانیاکانیاندا، لەوە بگوزەرێت ژیان و مانەوەی خەڵک جێگایەکی لەستراتیژ و بیرکردنەوەیاندا نییە. لەوەوبەر لەهەندێک جێگای تردا باسم لەم فۆرمە نەخۆشەی کەپیتالیزمی خۆماڵی کردووە کەبەشی زۆری کۆمەڵگا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەکی بێکەڵک، ئەم پرۆسێسە دەرەنجامی ترسناکی لەسەر بونیادی کۆمەڵگا هەیە، لەسایەی ئەم مۆدێلەدا نوخبەیەکی خۆسەپێنی ئەرستۆکراتی دروستدەبێت کە لەبورجێکی عاسی و دووردا دەژین، بەسوپاو هێزی ئەمنی شورایەک لەدەوری خۆیان دەکێشن، باکیشیان بەوە نییە لەبەری ئەوبەر، واتە لەبنکی کۆمەڵگادا مرۆڤەکان چۆن دەژین و چۆن بیردەکەنەوە. جۆری دووەم لەبێباکی، بێباکی زۆرینەی خەڵکە بەرامبەر دەسەڵات. ئەم بێباکییە کاتێک سەرهەڵدەدات خەڵکی بزانن هێزێکی گەورەترو بەهێزتر هەیە و دەتوانن ئینتیمای خۆیانی بۆ بگوێزنەوە، واتە وەلائی خۆیانی پێببەخشن. ئەم جۆرە لەبێباکی بەهەمان پلەی جۆری یەکەم ترسناکە، چونکە لەم ئاستەدا خەڵکی لەبری هەوڵدان بۆ گۆڕینی دەسەڵات دەکەونە گەڕان بۆ ئاغایەکی بەهێزتر، بۆ جۆرێک لەکۆیلەیەتی دیکە کەهێشتا ئەزموونیان نەکردووە، ئەمە هەر بەرەو حاشاکردنیان نابات لەزمان و شوناس و نەتەوەی خۆیان، بەڵکو کاراکتەرێکی لاوازو سوژدەبەر دروستدەکات کەبەردەوام چاوەڕوانی رزگارکەرێکی غەیبییە، لێرەوە جەلادو داگیرکەرانی خۆشیان لەپێش چاو دەبێتە فریادڕەس. ئێمە ئێستا لەترۆپکی ئەو دوو جۆرە بێباکییەدا دەژین... هاوڵاتی: بەڕێزتان وەک نووسەر و رۆشنبیرێکی کاریگەرو دیاری کورد،  لەشوێنێکدا ئاماژە بەوە دەدەن کەنائومێدی لەوەی چیدی یەکێتی و پارتی  چاکسازی بکەن و دیدو تێڕوانینی ئێوە لەسەر ئایندەی پارتی و یەکێتی و نەوەی نوێ و هێزە  ئۆپۆزسیۆنەکان چییە؟  ئایا هیج رێگاچارەو دەرچەیەک هەیە بۆ ئەوەی بگەین  بەدۆخێکی دڵنیایی و حوکمڕانییەکی باش؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا وەک لەزۆر شوێنی دیدا زۆر فراوانتر و قووڵتر باسمکردووە، نەوەک باوەڕم بەوە نییە پارتی و یەکێتی مۆدێلێکی فەرمانڕەوای باش دروستبکەن، بەڵکو باوەڕم بەوە نییە، خودی کایەی سیاسی لەئێستادا بتوانێت هێزگەلێک دروستبکات فۆرمێکی تر لەحوکمڕانی دابڕێژن زۆر لەحوکمڕانی یەکێتی و پارتی جیاواز بێت. بەمە نائومێدییەک بڵاوناکەمەوە، خەڵکی دژ بەم هێزانە نەچنە خەباتەوە، بەڵکو راستییەک دیاریدەکەم گرنگە بۆ هەموو خەباتێکی راستەقینە، ئەگەر لەسەر بنەمای چەواشەکاریی و فریودان دروست نەبووبێت. مێژووی ئێمە پڕە لەو هێزە شۆڕشگێرانەی بۆ چەند ساڵێک شۆڕشگێڕیی و حەماسەت بەرهەمدەهێنن و دوایی وەردەگەڕێن و دەبنەوە بەکۆمەککاری ستەم، بەوەش نەوەیەک نائومێددەکەن و هێزی یاخیبوونی راستەقینە ئیفلیج دەکەن. لێرەدا زۆر ناچمە قووڵاییەوە، چونکە بۆ ئەو کارە کاتێکی زۆر و رووبەرێکی فراوانم دەوێت، لێرەدا تەنیا هەندێک خاڵی گشتی و سەرەتایی بەیادا دەهێنمەوە: 1- حوکمڕانی باش کاتێک دەبێتە واقع، دەمێک هێزگەلێکی سیاسی هەبن بەهۆی هێزی میلیشایی و چەکدارەوە کۆمەڵگایان نەخستبێتە بندەستی خۆیان، واتە کایەی سیاسی خاڵی بێت لەچەک و گروپی میلیشیایی. هەر هێزێکی سیاسی بەچەکەوە سیاسەتی کرد، دەشێت بەخێرایی ببێتە هێزێکی تۆقێنەرو ماشێنێکی تیرۆر. زۆربەی حزبە سیاسییەکان لەکوردستان و ناوچەکە هێزی چەکدارن، یاخود بەجۆرێک لەجۆرەکان هێزی چەکداریان لەپشتە. لەئێستادا پاککردنەوەی کایەی سیاسی لەچەک وەک ئەفسانە وایە، رۆژ بەڕۆژ ئەو قەوارەیەی پێی دەگووترێت حزب، پتر کورتدەبێتەوە بۆ فەسیلێکی چەکدار کەچەک بۆ مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵات و تۆقاندنی کۆمەڵگا بەکاردەهێنێت، نەوەک بۆ بەرگریکردن و بەرەنگاربوونەوەی دوژمن. بۆ نموونە دەوڵەتی بەعس لەعێراق و سوریا دوو باشترین نمونەن کە چەکی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا بۆ ڕێگریی نییە لەداگیرکەران، بەڵکو بۆ سەرکوتی خەڵکە، لەکوردستانیش شەنگال و کەرکوک شاهیدن، چەکی پارتە کوردییەکان بۆ تۆقاندنی کۆمەڵگایە، نەوەک بۆ بەرگریی لەکوردستان. 2- هەر کاتێک ئەو دەستەبژێرەی سیاسەت دەکات هەمان ئەو دەستەبژێرە بێت کایەی ئابووریشی لەچنگە، یاخود لەوە خراپتریش ئەو دەستەبژێرەی ئابووری کۆنترۆڵکردوە بەحوکمی بەکارهێنانی بۆ پێگەی سیاسی خۆی بەو هێزە گەیشتبێت، ئەستەمە دەستەبژێری وا بتوانێت حوکمڕانی باش بەڕێوەببات. ئێستا ئێمە لەخۆرهەڵات لەپێشدەم مۆدێلێکداین، ئەو هێزەی بازاڕی قۆرغکردوە هەمان ئەو هێزەیە دەزگا سیاسی و قانونییەکانیشی قۆرغکردووە. هەر کەس دەسەڵاتی ئابووریی خۆی بەکاربهێنێت بۆ ئەوەی بگات بەجۆرێک لەدەسەڵاتی سیاسی یاخود بەپێچەوانەوە، ناتوانێت حوکمڕانێکی باش پیادەبکات. بەوەدا ئێستا تەواوی ئەو کەپیتالەی حزبەکان و  سیاسییەکان هەیانە پارەی سیاسییە، پارەیەکی دزراوە لەکۆمەڵگاو دیسانەوە خراوەتەوە خزمەت سیاسەت، ئەم پرۆسەیە تەنیا هێزی پۆپۆلیستی و تۆقێنەر دروستدەکات. 3- بۆ ئەوەی حوکمڕانییەکی باش دروست بێت، دەبێت چەمکی ئازادی، بەختەوەریی، ئاسایشی مرۆڤەکان، دادپەروەری لەسەروو هەموو بەهایەکەوە بن. حکومەتی باش لەفەزایەک و کولتوورێکدا سەرهەڵنادات دیدێکی روونی بۆ مانای ئازادی، خۆشبەختی، دادپەروەری نەبێت. مانای ئەم چەمکانە لەکایەی سیاسیدا دیاری ناکرێن، سیاسەت لە خۆرهەڵاتدا هێشتا لەوە گەمژەترە بتوانێت لەسەر مانای راستەقینەی ئەو وشانە ئیشبکات و فۆرمی یاساییان بداتێ. کۆی کایەی سیاسی لەخۆرهەڵات لەسەر قووڵكردنەوەی جیاوازییەکان لەنێوان نەتەوە و دین و هەرێمەکان دامەزراوە، لەسەر خوڵقاندنی ترس لەیەکدی دروستبووە. لەهیچ یەک لەم جۆرە سیاسەتانەوە حوکمڕانی نیمچە دادپەروەریش دروست نابێت. 4- حزبە کوردییەکان و پارتە سیاسییەکان لەخۆرهەڵات بەگشتی لەبونیادە کۆنزەرڤاتیڤ و نەگۆڕەکانی کۆمەڵگادا ریشەیان داکووتاوە، پێکهاتی خێڵەکی و بنەماڵەییان هەیە، خێزانێک یان چەند خێزانێک بەحوکمی پێگەی خێڵەکی یان سیاسی، دینی، ئابوورییان دەست بەسەر حزبدا دەگرن و لەقەوارەیەکی سیاسییەوە کە گوزارشت لەبەشێکی کۆمەڵگا بکات، دەیگۆڕن بۆ موڵکییەتی تایبەتی نوخبەیەکی بچووکی ئەرستۆکراتی کە «ئابووری، سیاسەت، سوپا، دەزگا ئەمنییەکان، دەزگاکانی راگەیاندن» دەخەنە بندەستی خۆیان و دەیانسپێرن بەکەسانی نزیک لەبنەماڵەکانیان... ریشەی ئەم جۆرە لەحوکمڕانی لەناو بونیادی باوکسالارانەو خێزانپەرستی خۆرهەڵاتیدایە. گۆڕینی حزب بۆ موڵکییەتی تایبەتی وای لێدەکات وەک کارخانەیەک، گردێک، موڵکێکی بەبەهای لێ بێت کەخێزانێک وەک موڵکی خۆی و سەرچاوەی ژیان و زەمانەت بۆ نەوەکانی داهاتوو سەیریدەکات. ئەحزابی خۆرهەڵاتی بەگشتی وەک ئەو کارخانەیە وان دەوڵەمەندێک بۆ منداڵەکانی خۆی بەجێدەهێڵێت تاپاشەڕۆژیان زامنبکات. دەسەڵات بەجەوهەر تائێستا لەفۆرمی فیوداڵی دانەبڕاوە، گۆڕینی مەرجەعی خێڵەکی یان دینی بۆ مەرجەعی سیاسی  یان لەبنەڕەتدا هەبوونی شتێک ناوی مەرجەع بێت، دژی پرەنسیپە هەرە سادەو سەرەتاییەکانی حوکمڕانی باش و دیموکراتە. هاوڵاتی: لەدوای راپەڕینەوە دەستەبژێری رۆشنبیرو نووسەرو رۆژنامەونوسان  و هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان رەخنەی بونیادی  لەئەدای حوکمڕانی دەگرن  و پاکێج و پڕۆژەی جۆراجۆری چاکسازییان داوەتە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی، بەڵام  هەردوو هێزەکەی دەسەڵات بێباکەو گوێیان بەهیچ نەداوە،  لەم کاتەشدا دۆخی هەرێم  لەهەموو  ئان و ساتێکدا  زیاتر بەرەو ناهەموارترو خراپتر دەڕوات، بەڕای بەڕێزت  ئەڵتەرناتیڤ و چارەسەر چییە؟ بەختیار عەلی: گەورەترین هەڵە ئەوەیە وابزانین دەسەڵات بەهەڵە ئەم فۆرمەی لەحوکمڕانی دامەزراندووە. ئەم دۆخەی ئێستا تیا دەژین تەنیا بەرەنجامی بێویژدانی و بێباکی چەند سیاسییەک نییە، بەڵکو زادەی کۆمەڵگایەکە لەهەموو ئاستەکاندا لەقەیراندا دەژی، ئەوەی ئەم حوکمڕانانە رادەگرێت یان وادەکات دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ بۆیان سەخت بێت، قەیرانێکی قووڵە کەژێرخانێکی فیکری و کولتووری و پەروەردەیی سەرسەختی هەیە. کۆمەڵگاگەلێک ئامادەنەبێت گۆڕانکاریی لەفۆرمی بیرکردنەوە و روانین و کولتووردا بکات، ئامادەنەبێت زانست و دەستکەوتەکانی زانست لەجیهانبینی خۆیدا جێبکاتەوە، تا سەر ئێسقان لەخورافەتدا نوقمبێت، ئامادەنەبێت لەهیچ بوارێکی راستەقینەی ژیاندا پڕۆسەی گۆڕانکاریی راستەقینە پیادەبکات، فیکرو عەقڵانییەت جێگایەکیان نەبێت، تێگەیشتنێک بۆ مەزهەب هەڵببژێرت پڕبێت لەشەڕانگێزی و دژایەتی زانست و ئازادی، پڕبێت لەدژایەتی نوێگەریی، دەرگای کۆمەڵگای خۆی لەڕووی دونیادا دابخات، دەرگای کۆمەڵگای خۆی لەبەردەم هەموو هەوڵێکی جوڵاندن و نوێکردنەوەیەکی ناوەکیدا دابخات. کۆمەڵگایەک نەیەوێت جێگای راستەقینە ببەخشێتە زانست، فەلسەفە، ئەدەب، هونەر، عەقڵییەتێک پەروەردەبکات ترسی لەهەموو بەرهەمێکی ئینسانی ناوخۆو دەرەکی هەبێت، دژی کتێب بێت، دژی رۆشنبیر بێت. مرۆڤگەلێک بخوڵقێنێت جەهلی خۆیان لێ ببێت بەئیمان. دابەشکردنی دەسەڵات لەخێزاندا، لەنێو ژن و پیاودا، لەنێوان چینەکاندا سەدان ساڵ بێت یەک شێوەبن و هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتبێت. ئەمانەو سەدان خاڵی تری گرنگ... دوای ئەوە یەکێک بێت داوای گۆڕانکاریی سیاسی بکات! ئەمە ئەو کۆمیدیایەیە تێیدا چەقیوین. ئەستەمە لەدونیایەکدا لەهەموو کونج و کەلەبەرێکییەوە هاڵاوی ترس لەگۆڕانکاری هەڵدەستێت، قسە لەگۆڕانکاریی بکەین. کەی وێرامان راشکاوانە لەجومگەو ژێرخان و بنەما کولتووری و ئەخلاقی و فیکرییەکاندا باس لەگۆڕانکاریی بکەین، دواتر دەتوانین قسە لەسەر ئەلتەرناتیڤی سیاسی بهێنینە پێشێ. هەر قسەیەک لەسەر گۆڕانکاریی سیاسی قووڵ بەهەموو بوار و کایەکانی تردا نەڕوات، هیچ نییە جگە لەبەشێک لەململانێیەکی حزبی و سیاسی کە دەمانباتەوە سەر هەمان دەرگای داخراوی ئێستا. ئەوەشی بەوە خۆی دەخەڵەتێنێت گوایە ئەم رێگایە قورس و نەکردەیە، دەبێت بزانێت ئەم رێگایە تەنیا رێگایە و ئاسانترین رێگاشە بەراورد بەوەی هەموو جارێک بەجەهەنەمی شۆڕش و جەنگ و کاولکارییەکی مێژووییدا بڕۆین، بۆ ئەوەی بگەینەوە بەردەمی هەمان دەرگای داخراو. ئەوەی پەروەردەمان بگۆڕین، فیکرمان بگۆڕین، دەستکاریی جیهانبینیمان بکەین، مۆراڵمان راستبکەینەوە، کینە و رق کەمبکەینەوە، بەسەر دونیادا بکرێینەوە، گەشە بەزانست بدەین، دەسەڵات لەجەهل بستێنینەوە، سەدان جار لەوە ئاسانترە دەیان و سەدان ساڵ قسە لەگۆڕانکارییەکی مەحاڵ بکەین کەهەمیشە دوای سوڕێکی مێژوو دەمانهێنێتەوە بەردەمی هەمان دۆخی ئێستامان. هاوڵاتی: دوای سەد ساڵ لەپەیماننامەی لۆزان و زیاد لەسی ساڵ لەبوونی قەوارەو حوکمڕانی خۆماڵی لەباشوری کوردستان. لەم کاتەدا گوتارو هەڵوێستی  سەرکردایەتی و کارنامەی نوخبەی سیاسی کورد چۆن دەبینیتەوە؟ بەختیار عەلی: قسەکردن لەسەر پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان وەک جۆرێک لەگوشاری رەمزی بۆ سەر کۆمەڵگای نیودەوڵەتی رەنگە شتێکی خراپ نەبێت، بەڵام لەڕاستیدا دوای سەدەیەک لەدابەشبوون، دوای سەدەیەک زیاتر لەسەرهەڵدانی ناسیونالیزمی کوردی وەک ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی، ئێستا لەهەر کات روونتر دەبینین ریشەی کۆیلەیەتی و ئازادنەبوونی مرۆڤی کورد، پتر پەیوەندی بەناوەوەی کۆمەڵگای کورد خۆیەوە هەیە تا بەلۆزان و سیفەرو سایکس پیکۆ وە. لەدۆخی ئێستادا هەموو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیش رەزامەند بێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی، واقعی سیاسی کوردی هێندە پارچە پارچەیە، سیاسەتمەدارانی کورد هێندە ستەمکارن، ئەگەریان بۆ دروستکردنی دەسەڵاتێکی لۆکاڵی کوردیش بچوککردووەتەوە. گەورەترین کارەساتێک حزبە کوردییەکانی باشوور دروستیانکردوە ئەوەیە، ئەو هەستەیان لەمرۆڤی کورددا کوشت، لەنێوان دۆخی «داگیرکراوی» و دۆخی «ئازادی» دا جیاوازی بکات. وەک چۆن لەئاسیاو ئەفریقا دەوڵەتانی پۆست کۆلۆنیال، نمونەیەکی ناشیرین و ترسناکی وەهایان پێشکەشکرد، خەڵکێکی زۆر نۆستالیژیایان بۆ سەردەمی ئیمپریالیزم هەبێت، دەسەڵاتی کوردیش فۆرمێکی وەها خراپی پێشکەشکرد، مرۆڤی کورد نەتوانێت جیاوازییەکی بەرجەستە لەنێوان ژێردەستەیی و ئازادیدا بکات. کێشەکە ئێستا ئەوە نییە، لە لۆزان یان لە سایکس پیکۆدا چی هەیە، بەڵکو ئەوەیە مرۆڤی کورد لەڕووی رۆحییەوە خواستی ئازادبوونی تێدا کوژراوە. ترسناکترین دۆخێک مرۆڤی ژێردەستە تێی بکەوێت ئەوەیە، هەستبکات ژێردەستەبوون و ژێردەستەنەبوون یەک شتە. کاتێک مرۆڤ شەهییەتی ئازادی لەنێودا دەمرێت، چیتر هەست ناکات دۆخی ژێردەستەیی، دۆخی داگیرکراویی، دۆخێکی ناسروشتییە. تاکە ئەجندایەک بکرێت لەئێستادا سوودی هەبێت ئەوەیە، مرۆڤی ئێمە دووبارە هەستبکاتەوە کەدۆخی ژێردەستەیی دۆخێکی ناسروشتی و نامرۆڤانەیە، ئەوەش تەنیا بەوە دەبێت خواست و شەهییەتی بۆ ئازادی تیا زیندووبکرێتەوە، ئەرکێک لەتوانای ئەم هێزە سیاسیانەدا نییە پێی هەستن، چونکە ئەم هێزانە تەنیا بەوە دەژین و دەتواننبمێننەوە، ئارەزووی ئازادی لەمرۆڤدا بکوژن. هاوڵاتی: بەبڕوای ئێوە  کاتی ئەوە نەهاتووە چیتر خۆمان بەپارتی و یەکێتی و هێزه ئۆپۆزسێۆنەکانی هەرێمەوە سەرقاڵ نەکەین و بیر لەبەدیلێکی نوێ بکەینەوە؟ ئەگەر شتێکی وا شیاوە بەڕای ئێوە سیما دیارەکانی ئەو بەدیلە نوێیە دەبێت چۆن بێت؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا سەردەمی هیوا بەیەکێتی و پارتی و ئەو پاشکۆیانەی دیکە لەمێژە بەسەرچووە، بۆیە کێشەکە لەبوونی دوودڵییەکدا نییە دەرهەق بەوان، کێشەکە لەوەڵامی پرسیاری دووەمدایە: بۆ  ئەلتەرناتیڤ نییە؟ دەتوانم بڵێم بەشێکی هەرە زۆری کاری من وەک نووسەر گەڕانێکی دوورودرێژە بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا. لەڕاستیدا وەڵامی سیاسی رووت لەم بەستێنەدا، وەک یەکێک بڵێت جوڵاندنەوەیەکی نوێی سیاسی دروستبکەین، حزبێکی تازە، سەرۆکێکی نوێ، ئەمە وەڵامێکی سەتحی و میکانیکی و بێدەرەنجامە... دەشێت ئەمە رێگایەک بێت هەندێک خەڵک هەڵیببژێرن و بەدروستی بزانن، بەڵام وەک دەبینن هەتا ئەو رێگایەش، کە خۆی لەبنەڕەتدا رێگایەکی داخراوەو نامانگەێنێتە هیچ، ئەویش گەیشتووەتە بەردەمی دیوارێکی بەرزو گەیشتووە بەکۆڵانێکی داخراو. لەم ساتەدا ئەگەرچی کەسانێکی زۆر هەن کاتێک دەم دەکەنەوە دەڵێن تەنیا بزوتنەوەیەکی سیاسی نوێ چارەسەرە، بەڵام خواستی کۆمەڵگا بۆ بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە هێزانەش، بێئەندازە لاواز بووە. بۆ ئەلتەرناتیڤ نییە؟ لەچەندەها  وێندا و بەچەندەها جۆری جیاواز وەڵامی ئەو پرسیارەم داوەتەوە، چونکە وەڵامی ئەم پرسیارە رستەیەک نییە، کورت نابێتەوە بۆ دەستنیشانکردنی کێشەیەک، بەڵکو وەڵامێکە لەهەر گۆشە نیگایەکەوە تەماشای کۆمەڵگای خۆمان و مرۆڤەکان بکەین، بەشێکی و هۆیەک و گۆشەیەکی دەبینین. نەبوونی ئەلتەرناتیڤ قووڵ پەیوەندی بەستراکتوری کۆمەڵگا، سایکۆلۆژیای مرۆڤی کۆلۆنیالیزەکراوو سروشتی بیرکردنەوەی خورافییەوە هەیە.  هەریەک لەم تەوەرانەش چەندین تەوەری گرنگی دیکەیان لێ دەبێتەوە. ئەگەر بۆ ئەلتەرناتیڤ دەگەڕێین، سەرەتا دەبێت دەست بۆ شیکاری خودی پرسیارەکە ببەین، ناتوانین کێشەیەک لەڕووی تیورییەوە شیکاری دروستمان بۆ نەکردبێت، لەڕووی پراکتیکەوە میتۆدی سەرکەوتووی کاری بۆ بدۆزینەوە. گەر لەهۆکانی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ تێنەگەین، نابێت چاوەڕوان بین لەهەناوی تێنەگەیشتنمانەوە هیچ هێزێکی سیاسیی نوێ و رزگارکەر سەرهەڵبدات. بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە جگە لەوەی قووڵ دەست بۆ هەناوی کۆمەڵگا، بۆ مێژووەکەی، بۆ گرێ ناوەکییە سەختەکانی ببەین، هیچ ڕێگایەکی ترمان نییە. لەئێستادا هیچ ئەلتەرناتیڤێک لەسەر بنەمای ئەم بۆچوون و ئایدۆلۆژییانە دروست نابێت کەئەمڕۆ باڵادەستن. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەلتەرناتیڤ بەڕەخنەیەکی قووڵی تەواوی ئەو سیستمە ئایدۆلۆژییانەدا دەڕوات کەئێستا بەری تێڕوانینی مرۆڤی ئێمەیان گرتووە، ناشێت تۆ لەبواری زانستدا لەسەردەمی پێش کۆپەرنیکۆسدا بژیت، بەڵام بتەوێت سیستمێکی سیاسی دیموکرات و دادپەروەر و مۆدێرنت هەبێت. هێزی پارتی و یەکێتی و حزبە دینییەکان و هێزەکانی دی، لەوەوە نەهاتووە هیچ هەنگاوێکی سیاسی راستیان ناوەو سۆزو خۆشەویستی خەڵکیان بردۆتەوە، تەنیا هۆکاری بەهێزی و مانەوەیان ئەوەیە، کۆمەڵگا ئەو زەمینە فیکری و ئەخلاقی و دەرونییەی تێنەپەڕاندوە كه‌ئەم هێزانە لەسەری دامەزراون، بگرە لەزۆر جێگادا بەجۆرێکی ترسناک کۆمەڵگا گەڕاوەتەوە بۆ دواوە. خەڵکی لەڕووی عاتیفییەوە پارتی و یەکێتییان تەڵاقداوە، بەڵام لەڕووی بیرکردنەوە و جیهانبینی و ئایدۆلۆژییەوە ئەو زەمینەیان بەجێنەهێشتووە كه‌ئەم جۆرە هێزانەی دروستکردووە، ئێستا هەموو دەخوازن لەسەر هەمان بونیادی عەقڵییەت و تێڕوانین هێزی رزگارکەر دروستبکەن... ئەوەش کارێکی مەحاڵە. هاوڵاتی: زۆرێک لە رۆشنبیرو ئەکادیمیستە کوردەکان  باس لەوە دەکەن گوایە کورد لەدەرەوەی مێژوودایە،  ئایا ئەم  روانین و تێگەیشتنە  لەجێی خۆیدایە؟ بەختیار عەلی: شتێک نییە ناوی دەرەوەی مێژوو بێت، ئێمە لەناو مێژووداین، بەڵام بەجۆرێک لەناو مێژووداین، جڵەوی جووڵەی ئەو مێژووە لەدەست ئێمەدا نییە. مێژوو ناوەستێت، ئەوەشی لەناو مێژوودایە هەر ناوەستێت، هەیە وەک هەڵۆیەک لەناو مێژوودایە و خۆی بڕیاری ئاڕاستە و خێرایی فڕینی خۆی دەدات، هەشە وەک پوشێک، وەک بوونەوەرێکی بێ کێش لەمێژوودایە و بادەیبات. ئێمە لەجۆری دووەمین، واتە لەشێوەی بوونەوەرێکی بێکێشی وەک جه‌مشیدخانین، بادەمان بات و با بڕیاردەدات بەرەو کوێ بمانبات. مێژوو لەگەڵ سەرهەڵدانی رۆژگارێ مۆدێرنەوە بەپلەی یەک گەشەی زانست و رەنگدانەوە کۆمەڵایەتییەکانی ئەو گەشەیە دەیجوڵێنێت، ئێمە وەک کۆمەڵگاو وەک نەتەوە بەر هەموو گورزە ترسناکەکانی مێژوو کەوتوین، بەڵام تێگەیشتنمان بۆ بزوێنە گەورەکانی مێژوو هێشتا لەسەرەتادایە. مێژوو ئامێرێک نییە شیرینی ببەخشێتەوە، ئەگەر لەڕیزی ئەوانەدا نەبوویت مێژوو دروستدەکەن و گەشەی پێدەدەن و ئاڕاستەی پێدەبەخشن، لەڕیزی ئەوانەدا دەبیت مێژوو دەیانپلیشێنێتەوە.  کارەساتە یەکێک بڵێت ئێمە لەدەرەوەی مێژووین، لەکاتێکدا مێژوو رۆژانە وەک بەرداشێکی گەورە بەسەر جەستەماندا دەڕوات.

شەنای فاتیح ئاری هەرسین، کادری پێشکەوتووی پارتی دیموکراتی کوردستان و هاوکات ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان لەچاوپێکەوتنێکدا لەسەروبەندی ٧٧ەمین ساڵیادی دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دەڵێت، بارودۆخی ناوخۆی پارتی بەڕابەرایەتی مەسعود بارزانی زۆر باشە و «لەناو حزبی ئێمەدا بەرەڵایی، بێخاوەنی و بێسەروبەرەیی حوکم ناکات»، دەشڵێت، لەهەر کاتێکدا هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت پارتی ئامادەیەو لەگەڵ یەکێتیشدا پەیوەندیان وەک پێویست نییە و متمانەیان بەیەکتر نییە. لەوەڵامی ئەوەی ئاخۆ ترسیان لەوە هەیە نەوەی نوێ لەهەڵبژاردنی داهاتوودا دەنگی پارتی ببات، ئاری هەرسین باسی لەوە کرد، «هیچ کەس و لایەنێک دەنگی پارتی نابات، دەنگی پارتی بریتیە لە روئیایەکی دیراسەکراوی حوکمڕانی و پاراستنی ئەمنیەتی هاووڵاتیان و بەرنامەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان. لەسەر بۆردومانەکانی ئەم دواییەی تورکیاش بۆ سەر خاکی هەرێم و هێرشە درۆنییەکانی بۆ سەر سلێمانی، کادرەکەی پارتی حکومەتی عێراق تۆمەتبار دەکات و دەڵێت بێ مۆڵەتی حکومەتی عێراقی هیچ فرۆکەیەک ناتوانێت تاوەری چاودێری حکومەتی فیدڕاڵی لەسلێمانی و هەولیر بنیشێتەوە. دەقی چاوپێکەوتنەکەی ئاری هەرسین لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی.   هاوڵاتی: پارتی دیموکراتی کوردستان پاش ٧٧ ساڵ گەیشتووە بەو ئامانجەی کە بۆی دروستبوو؟ ئاری هەرسین: ئامانجەکانی پارتی، وەک هەموو حزبێکی دیکە، دوو بەشن: بەشێکیان ستراتیژین و نەگۆڕن، بەشێکیترشیان پێداویستی قۆناغێکی دیاریکراون، حزبی داهێنەر پێویستە لەگەڵ قۆناغە جیاوازەکاندا پڕۆژە و بەرنامەی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەو قۆناغە هەبێت و وەڵامدەرەوەی داخوازی و پێداویستیەکانی میللەت بێت، بەکورتی، پارتی بۆ خزمەتی گەل و پاراستنی سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان دروستبووە، ئەو ئامانجانەش وێستگەیەکی شەمەندەفەر نییە هەتا پێی بگەیت و دابەزیت، ئیشکردن بۆ ئامانجە نیشتیمانی و کۆمەڵایەتیەکان لەپڕۆژەدا جێبەجێ دەکرێن، بۆیە ئیشی پارتی تەواو نەبووە و هەر بەردەوامیش دەبێت : بارودۆخی ناوخۆیی پارتی لەئێستادا چۆنە؟ ئاری هەرسین: بارودۆخی ناوخۆی پارتی بەڕابەرایەتی سەرۆک مەسعود بارزانی زۆر باشەو بنەمای حزبی لەوپەڕی رێکوپێکیدایە، بێگومان کەمو کوڕیش هەر دەبێت، بەڵام ئێمە غافڵ نین لەو کەموکوڕیانە و بەبەردەوام هەوڵی چارەسەرکردنیان دەدەین، لەهەموو شتێک گرنگتر ئەوەیە کە لەناو حزبی ئێمەدا بەرەڵایی، بێخاوەنی و بێسەروبەرەیی حوکم ناکات. هاوڵاتی: دوایین کۆبوونەوەی مەکتبەی سیاسی پارتی کەی بووە؟ ئاری هەرسین: ئەگەر هەڵەنەبم پێم وایە دوا کۆبوونەوەی مەکتەبی سیاسی هەفتەی رابردوو بوو. هاوڵاتی: بارودۆخی کوردستان لەڕووی داراییەوە ناهەموارە، دەوترا پاش پەسەندکردنی بودجەی عێراق گرفتی دواکەوتنی مووچەو کێشە داراییەکان کۆتاییان دێت، بەڵام بەو شێوەیە نەبوو، هەوڵی ئێوە وەک پارتی سەبارەت بەم پرسە چییە چ لەگەڵ لایەنە کوردستانییەکان و چ لەگەڵ بەرپرس و لایەنە عێراقییەکان؟ ئاری هەرسین: بێگومان چارەسەری ئەم پرسە (وەک ئەرکێک) لەسەرشانی حکومەتە، نەک حزبەکان، هەروەک دەشزانن تیمی ئێمە لەناو حکومەت درێغیان نەکردووە، لیژنەکانی حکومەت بەردەوام لەگفتوگۆی جددیدان لە گەڵ حکومەتی فیدڕاڵ، لەڕاستیدا ئەو ئیشەش ئەرکی حکومەتە نەک حزبەکان، چونکە ئەگەر هەر حزبەو لەکەناڵێکەوە خۆی کردە دەمڕاستی هەموو خەڵکی کوردستان، ئەوا دەبێتە بەرەڵایی و فەوزاو هیچیشی لێ شین نابێت. هاوڵاتی: پەیوەندیتان لەگەڵ یەکێتی لەئێستادا لە چ ئاستێکدایە؟ ئاری هەرسین: پەیوەندیمان لەگەڵ یەکێتی وەک پێویست نیە، بەڵام بەتەواوەتیش لێک دانەبڕاوین. هاوڵاتی: لەسەر چ خاڵێک لەگەڵ یەکێتیدا ناکۆکن؟ ئاری هەرسین: مەسەلە ناکۆکی نیە لەسەر چەند خاڵێک، کێشەی ئێمەو یەکێتی ئەوەیە کەوەک پێویست متمانەمان بەیەکتر نیە، کە متمانەش لەرزۆک بوو، ئەوا قبوڵ کردنی یەکترو لێک تێگەیشتنیش لەرزۆک دەبێت. هاوڵاتی: ئایا کێشەو ناکۆکی نێوان پارتی و یەکێتی هێندە گەورەیە کە بەچەندین کۆبوونەوەش لەسەر ئاستی باڵا چارەسەرنەبێت؟ ئاری هەرسین: ئەگەر متمانە دروست ببێت، هەموو کێشەکانی نێوانمان لەیەک کۆبوونەوەدا چارەسەر دەکرێت. هاوڵاتی: مامەڵەتان لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی چۆنە؟ دادگای لێکۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر بەهاوسەرۆکی یەکێتی ناویدەبات، ئێوەش پێتانوایە هاوسەرۆکە؟ ئاری هەرسین: ئێمە رێگا بەخۆمان نادەین تەشکیلەی سەرکردایەتی بۆ یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بکەین، ئەوە ئیشی کادرو ئەندامانی یەکێتی خۆیەتی و دەستیش لەکاروباری هیچ حزبێکەوە وەرنادەین. هاوڵاتی: لەسەر کەیسی هاوکار جاف، یەکێتی و پارتی کێشەیان زۆرە لەئێستادا ئەو کێشانە بەکوێ گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: خۆی لەڕاستیدا ئەو کەیسە پەیوەندی بە لیژنەی لێکۆڵینەوەو دادگاوە هەیە، حەق وایە لێگەڕێین ئەوان یەکلایی بکەنەوە، ئێمەو یەکێتی دوو حزبی سیاسین، نابێت بمانەوێت رۆڵی دادگاو حکومەت ببینین، ئەی کەواتە دادگاو حکومەتمان بۆچیە؟ هاوڵاتی: پارتی ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن؟ ئاری هەسین: هەرکات پێویست بێت پارتی بەتەواوەتی ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن. هاوڵاتی: سەبارەت بەپرسی هەڵبژاردن لەگەڵ یەکێتیدا بە چ بڕیارێک گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: لەسەر ئەو پرسە گفتوگۆکان لەگەڵ یەکێتی بەردەوامن. هاوڵاتی: پارتی لەسلێمانی چیکردووەو چیدەکات بۆ زیادکردنی رێژەی دەنگەکانی؟ ئاری هەرسین: ئەوەیان بەرنامەی ناوخۆی حزبەو نامەوێت قسەی لەسەربکەم، ئیشەڵا لەکاتی خۆیدا بۆتان دەردەکەوێت. هاوڵاتی: لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی ساڵی ٢٠٢١ دەوترا «پارتی لەسنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە هێندەی ژمارەی مووچەخۆرەکانی دەنگی نەهێناوە»، ئەم قسەیە تاچەند راستە؟ ئاری هەرسین:بەشێکی ئەم قسەیە راستە و ئەمەش مانای ئەوەیە کە پێویستە ئێمە بەخۆماندا بچینەوە و خۆمان باشتر رێکبخەینەوە. ئێمە لەسلێمانی پێویستمان بە تەوژم و نەفەسێکی کاراو تازەیە. هاوڵاتی: سەبارەت بەکەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان، هەوڵتان داوە کورد بەیەک لیست بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بکات؟ ئەگەرهەوڵدراوە هەوڵەکان بەکوێ گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: دابەزین بەیەک لیست لەکەرکوک و ناوچە کانی تری دەرەوەی ئیدارەی هەرێم کاتێک دەکرێت کەئێمە لەناو هەرێمی کوردستان لێک تێگەیشتن لەنێوانماندا هەبێت، دواجارئەگەر هەموو لایەک بمانەوێت ئەوا یەک دەنگی و کۆدەنگی لەدوای هەڵبژاردنیش دەکرێت، بەڵام بەڵێ گفتوگۆیان لەسەرکراون. هاوڵاتی: بۆچی لەگەڵ نەوەی نوێ کۆنابنەوە؟ دەوترێت پارتی هێشتا نکوڵی لەبوونی ئەو جوڵانەوەیە دەکات و بەجوڵانەوەیەکی جددی نابینن، ئەمە راستە؟ یان ئەوان نایەنەوێ لەگەڵ ئێوەدا کۆببنەوە؟ ئاری هەرسین: ئێمە ڤیتۆمان لەسەر کەس نیە، بەڵام شەرتیش نیە ئینسان بەیەک مەسافە پەیوەندیەکانی خۆی لەگەڵ لایەنە سیاسیەکان رێکبخات، کۆنەبوونەوەش لەگەڵ لایەنێکی سیاسی بە مانای دوژمنایەتی نایەت. هاوڵاتی: پێتانوایە لەم هەڵبژاردنەدا نەوەی نوێ دەنگی پارتی ببات؟ ئاری هەرسین: هیچ کەس و لایەنێک دەنگی پارتی نابات، دەنگی پارتی بریتیە لەڕوئیایەکی دیراسەکراوی حوکمڕانی و پاراستنی ئەمنیەتی هاووڵاتیان و بەرنامەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان. هاوڵاتی: پەیوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ حزبی پارچەکانی دیکەی کورستان لەچ ئاستێکدایە؟ ئاری هەرسین: بەداخەوە جیوپۆلیتیکی کوردستان یاریدەدەرێکی باش نیە بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام بەگشتی لەم بارە ئاڵۆزەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەگشتی پەوەندیەکانمان باشە. هاوڵاتی: سەبارەت بەبۆردومانەکانی سەرسنوورو دەستدرێژی بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان زیان گەیاندن بەخەڵکی سڤیل لەلایەن هەردوو وڵاتی تورکیاو ئێران قسەتان چییە؟ ئاری هەرسین: ئێمە دەوڵەتێکی سەربەخۆ نین و باسیشم کرد کەجیۆپۆلیتیکی کوردستان چەند ئاڵۆزە، ئاسمانی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدراڵیەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێت، تەنانەت هیچ فڕۆکەیەکی مەدەنیش ناتوانێت بێ ئیزنی تاوەری چاودێری حکومەتی فیدراڵی لەسلێمانی و هەولێر بنیشێتەوە، بۆیە حەق وایە ئەو پرسیارە ئاڕاستەی حکومەتی عێراق بکەن. هاوڵاتی: دەنگۆی ئەوە هەیە هاوپەیمانان بودجەی لیوا هاوبەشەکان ببڕن بەهۆی کێشەی یەکێتی و پارتی لەناو وەزارەتی پێشمەرگە، ئێوە وەک پارتی چیتان کردووە تاچاکسازی لەناو وەزارەتی پێشمەرگەدا بکرێت؟ ئاری هەرسین: ئێمە بەهەمو شێوەیەک پاڵپشتی چاکسازیەکانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە بووین و ئیشمان بۆ کردووەو پاڵپشتیش دەبین. ئەو دەنگۆیانەشی باست لێکردن لەسەر بڕینی بودجەی لیواکان، هەتا ئێستا نە لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکاو نە پێنتاگۆن هیچ شتێکی فەرمی نەگوتراوە.

ڤانە باهیر باوەڕ ئاگری، نووسەرو مامۆستای زمانی کوردی، کەخەڵکی باکوری کوردستانە، ماوەی دوو ساڵە لەتورکیا هەڵهاتووە بەهۆی ئەوەی لەلایەن حکومەتی تورکیاوە هەڕەشەی لێکراوە لەسەر ئەوەی وانەی کوردی وەکو زمانی دایک وتووەتەوە، بەڵام لەئێستادا لەهۆڵەندا درێژە بەکارەکەی دەدات و لەنێو خوێندکارەکانیشدا کەسانی تورکی و بیانی هەن کەدەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. باوەڕ ئاگری لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی باسی ئەو گرفتانە دەکات لەتورکیا هاتوونەتە بەردەمی و دەڵێت، حکومەتی تورکیا لەڕێگەی هەڕەشەوە دەیەوێت کوردانی «هۆشیارو پێشەنگ بترسێنن و بێدەنگیان بکەن»، تەنانەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆش بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. هاوڵاتی: چۆن بڕیارتدا دەست بەوتنەی زمانی کوردی بکەیت لەتورکیا؟ باوەڕ ئاگری: لەساڵی ٢٠١٤ چوومە خولی زمانی کوردی لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ، پاشان لەساڵی ٢٠١٩ بڕوانامەی مامۆستاییم بەسەرکەوتوویی وەرگرت و دەستم کرد بەو کارە. هاوڵاتی: ئەزموونی ئێوە وەک مامۆستایەکی کورد لەتورکیا چییە؟ باوەڕ ئاگری: نزیکەی ماوەیەک لەپەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی زمانی کوردیم وتەوە. لەو کاتەدا ڤایرۆسی کۆرۆنا تازە دەرکەوتبوو. پێشتر رووبەڕوو وانەی کوردیمان دەوتەوە، دوای ئەوەی ڤایرۆسەکە لەهەموو شوێنێک بڵاوبووەوە، ناچار بووین وەک هەموو کەسێک ئەو کارە بکەین و بەئۆنلاین وانەی کوردیمان دەوتەوە. بەم شێوەیە بۆ ماوەیەک لە ژێر چەتری پەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی کوردیم بەئۆنلاین دەوتەوە. پاشان بەتەنیا وانەی تایبەتم دەدا. ئەمە نزیکەی ساڵێک بوو. لەو نێوەندەدا ڤیدیۆی وانەکانی کوردیشم دروستکردو لەکەناڵی کوردی تایبەت بەخۆم بڵاوم کردەوە کەبینەرەکانی زیاد لە «دە هەزار» کەسی تێپەڕاندووە لەماوەیەکی کورتدا. هەندێک جار ڤیدیۆ دروستدەکەم و لەکەناڵەکەم دایدەنێم. ئەوانەی دەیانەوێت دەتوانن لە یوتیوب کەناڵەکەم بدۆزنەوەو بینەری وانەی کوردی بن. هاوڵاتی: ئایا خوێندکارەکان تەنها کوردن؟ باوەڕ ئاگری: لەم دواییانەدا بەهۆی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە، زمانی کوردی سەرنجێکی زۆری بۆ دێت. هەردوو کورد و تورک دەیانەوێت فێری خوێندنەوە و نووسینی کوردی بن و بیانییەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی بن. کاتێک بە شێوەی ئۆنلاین وانەم دەگوتەوە، لەنێو خوێندکارەکانمدا خوێندکاری تورک و ئەوروپیم هەبوو. هەندێک لەتورکەکان لەیوتیوب فۆڵۆی کەناڵەکەم دەکەن . هەندێک جار پرسیار دەکەن و منیش وەڵامیان دەدەمەوە. بەکورتی دەکرێ بڵێین جگە لەکورد، بێگانەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. هاوڵاتی: ئاستەنگەکانی حکومەتی تورکیا چین بۆ ئەوکەسانەی لەبواری زمان و کولتوری کوردی  کاردەکەن؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورکیا هەرگیز نەیهێشتووە کورد بەئاسانی فێری زمانی کوردی ببێت و لەژیان یان بڵاوکراوەی خۆیدا بەکاری بهێنێت. پێشتر فشار لەسەر کورد هەبووەو ئێستاش فشار لەسەر کورد هەیە. زۆرێک لەو دامودەزگایە کوردیانەی کەپۆلی کوردییان دەوتەوە لەسەردەمی ئەم حکومەتەی ئێستادا داخران یان قەدەغە کران. بۆ نموونە دەوڵەتی تورک گۆرانی کوردی قەدەغە دەکات، رێگە نادات ئەکتەرە کوردەکان شانۆگەری کوردی پێشکەش بکەن، رێگە نادات کتێبی کوردی چاپ بکرێت، رێگە نادات فیلمی کوردی فیلم بگیرێت، رێگە نادات کەناڵێکی تەلەفزیۆنی کوردی بکرێتەوە. رەنگە لەبیرتان بێت کە دەوڵەتی تورکیا چەند ساڵێک لەمەوبەر تەلەفزیۆنی زارۆکی قەدەغە کردو لەمانگی دەستکردی تورک-سات لایبرد. کەناڵی زارۆک، وەک لە ناوەکەیەوە دەردەکەوێت، تەنها کاریکاتێری بۆ منداڵان بەرهەم دەهێناو هیچ کارێکی سیاسی نەدەکرد بەڵام حکومەتی تورکیا قەدەغەی کرد. هاوڵاتی: چ ئەزموونێکی خۆتان هەیە کەحکومەتی تورکیا هێرشی کردبێتە سەر پەیمانگای کوردی لەئیستەنبوڵ بۆ  خوێندنی کوردی؟! باوەڕ ئاگری: ساڵی ٢٠١٧ لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ کە لەوکاتەدا خەریکی وانە خوێندنی کوردی بووین، رۆژێک وەک هەمیشە چوومە پۆل سەیرم کرد مامۆستا سامی تان و هاوڕێکانی تر لە دەرگاکەدان. لەو کاتەدا پۆلیسی تورکیا دەرگای پەیمانگاکەیان شکاند و کاغەزەکانیان لێسەندەوە و دەرگاکەیان مۆر کرد. ئەمەم بەچاوی خۆم بینی ئەمەش بەبێ هیچ روونکردنەوەیەک، بۆیە مرۆڤ ناتوانێت بڵێت حکومەتی ئاکەپە لەوانی تر باشترە. هاوڵاتی: بەبەراورد لەگەڵ ٢٠ ساڵی رابردوو بەربەستەکان کەم بوونەتەوە یان گۆڕانکاریان بەسەرهاتووە؟! باوەڕ ئاگری: وەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، دەوڵەتی تورک هەمیشە ئاستەنگی لەدژی کورد داناوە. بەڵام لەتۆڕه کۆمەڵایەتیەکاندا بەرپرسانی ئاکەپه دەڵێن ئێمه هیچ ئاستەنگێک له بەرامبەر کورد دروست ناکەین و کورد ئازاده بەڵام راست نیە. هاوڵاتی: لەئێستادا لەهۆڵەندا دەژیت، بۆچی تورکیات بەجێهێشت؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورک دەوڵەتێکی فاشیستە، جگە لەتورک و زمانی تورکی هیچ گەلێک و هیچ زمانێک ناناسێت. سەد ساڵە بەم شێوەیە بووە. بەتایبەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆ بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. لەئێستادا جگە لە کوردە سیاسییەکان، بەسەدان مامۆستا و ئەکادیمیست و پرۆفیسۆری کورد لەزیندانەکانی تورکیا زیندانی کراون، چونکە خەبات بۆ دۆزی کورد دەکەن. ئەمەش ئەوە دەردەخات کەکورد ناتوانێت لەتورکیا بژی. من یەکێکم لەو کەسانەی کە هێرشم کراوەتەسەرو هەڕەشەم لێکراوە. بۆیە، ناچار بووم بڕۆم. هاوڵاتی: چەند جار هەڕەشەتان لێکراوە و لەسەر چی بووە؟! باوەڕ ئاگری: لەژێر ماڵەکەماندا چایخانەیەک هەبوو. پۆلیس هەمیشە لەوێ بوو. ئەوان تەنها بۆ من نەبوون، بەڵکو زۆرجار لەڕێگامدا وەستابوون. رۆژێک تەلەفۆنیان بۆ کردم و داوایان لێکردم بچمە بنکەی پۆلیس و  پێیان نەگوتم بۆچی بانگم دەکەن، بەڵام چوومە بنکەی پۆلیسەکە، پێیان وتم گلەیی لەتۆ هەیە. پرسیم کێ گلەیی کردووەو هۆکارەکەی چییە؟ بەڵام وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، دواتر پرسیارێکی هاوشێوەم لێکرا، پێت وایە لەتورکیا مافی کورد رێزی لێدەگیرێت یان نا؟ پێکەنیم و پێم وتن ئەگەر رێز لەمافی کورد نەگیرێت، کەواتە بۆ پەیوەندیتان پێوەکردم و منتان هێناوەتە بنکەکە؟ بۆ ئەم پرسیارەش بەپێی بۆچوونی خۆم چەند وەڵامێکم دایەوەو  پێم وتن بۆچی ئەو کەسانە ناهێنن کە بەئینگلیزی و عەرەبی یان زمانێکی تر دەنووسن  و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناکەن؟ دیسان وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، زۆر روونە کە ئەوان دەیانەوێت کوردانی ئاگادار یان پێشەنگ بترسێنن و بێلایەنیان بکەن. هەموو هەوڵەکانیان بۆ ئەمەیە.

ڤانە بەهیر بەهۆی چالاكیەكانی مرۆڤ و شۆڕشی پیشەسازی راستەوخۆ لەلایەن وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهانەوە، چەندین دامەزراوەی جیهانی بەتایبەت دەستیان بەپاراستن و كاركردن لەپێناو لەناونەچوونی جۆرە جیاوازەكانی زیندەوەران دەستپێكردووە، لەكوردستانیش  چەند رێكخراوێك كار بۆ ئەم مەبەستە دەكەن.  هانا ئەحمەد، سەرۆكی رێكخراوی پڵنگانی بێسنوور لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی باس لەكەمبوونەوەی ئاژەڵی كێوی و بەتایبەتیش گۆشتخۆر دەكات و دەڵێت ئەگەر سەرنج بدەین هەندێك گیانەوەری كێوی، بەتایبەتی گۆشتخۆرەكان  كەمیان كردووە لەوانەش  پڵنگ، كەوایكردووە بەراز رێژەكەی زۆر بەرزبۆتەوە و ئەمەش لەسەر بەرهەمی جوتیاران بەڕوونی هەستی پێدەكرێت. هاوڵاتی: كاری سەرەكی رێكخراوەكەتان چیەو ئامانجتان چییە؟ هانا ئەحمەد: ریكخراوی (پڵنگانی بێسنوور) لەساڵی ٢٠٢٢ دامەزراوەو مەبەست لەڕێكخراوەكەمان پاراستن و پەرەپێدانی ژیانیی ئاژەڵە كێویەكانە، لەڕێی دروستكردنی هەماهەنگی و كاری پێكەوەیی لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدارو هاووڵاتیان، لەڕێی دروستكردنی ناوچەی پارێزراوو چاودێری كردنی گیانەوەرە كێوییە دەگمەنەكان و كاریگەرییەكانیان لەسەر ژیانی هاووڵاتیان،  لەڕێگەی هەوڵەكانمانەوە دەمانەوێت كار لەسەر گەنجان بكەین و بیانهێنینە بوارەكەوە، چونكە ئەوەی پێی دەوترێت « پاراستنی ئاژەڵ گیانەوەرو ژیانی كێوی لەكوردستان بابەتێكە كە زۆر  پشتگوێخراوە، هیچ زانیاریەكیش لەبارەیەوە نیە. هاوڵاتی: چۆن ئەم كارە دەكەن؟ هانا ئەحمەد: بەڵێ ئەو كەسانەی خولیایان هەیە بەشداربن، ئێمە خولی تایبەتیان بۆ دەكەینەوە، ئاشنایان دەكەین بەو رێگایانەی پێویستە بیگرینە بەر لەپێناوی پاراستنی ئاژەڵی گیانەوەری كێوی. هاوڵاتی: بەگشتی كۆی پڕۆسەكە چۆن دەبینن لەهەرێمی كوردستان بەراورد بەوڵاتان؟ هانا ئەحمەد: وڵاتەكەمان تاڕادەیەك لەزۆر رووەوە دواكەوتووە، فریای هەموو شتێك ناكەوین، ئەمەش لەبەرئەوەی سەرقاڵكراوین بەبابەتی لاوەكی و هەندیك بابەتی سەرەتایی ژیانەوە. هاوڵاتی: تائێستا پەیوەندیتان چۆن بووە لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار لەسەر ئەم بابەتە؟ هانا ئەحمەد: بەدڵنیایی پەیوەندیمان هەیەو هەماهەنگیمان زۆر باشە لەگەڵ هەموو ئەو لایەنانەی پەیوەندیدارن بەبابەتی ژینگەو هەروەها لەسەر ئاستی سەرۆكایەتی حكومەتیش، بەڵام ئەوانیش خۆیان كێشەیان زۆرە، هەم لەڕووی پسپۆڕی، هەم لەڕووی بودجەش، كێشەیەك كە زۆر زیانی لەژینگەپارێزی داوە ئەوەیە كەوەزارەتی ژینگە بچووك كرایەوە بۆ دەستەی ژینگە، بەشێكی سەرەكی كارەكانیان بووە بەچاودێریكردنی كارگەكان و سزادانیان. هاوڵاتی: رۆڵی پۆلیسی دارستان چۆن دەبینیت لەپاراستنی ژینگە وئاژەڵی كێوی؟ هانا ئەحمەد: پۆلیسی دارستان لەكوردستان كۆمەڵێك ئەركی گەورەو گران خراوەتەسەریان كە بەهیچ جۆرێك فریای ناكەون، رۆڵەكان بەباشی دابەش نەكراون و پێداویستیەكانیان بۆ دابین نەكراوە، بەشێكیان یان خوێندەوارییان نیە یان لەئاستێكی نزمی خوێندەواریدان، هەندێكیشان توانای جەستەییسیان گونجاو نیە بۆ ئەم كارە، پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیش هەندیك هەندێك جار وادەكەن كەسی سەرپێچیكار سزا نەدرێت، ئەویش لەبەر  كەلتور و دابونەریت، بۆیە وا باشترە پۆلیسی دارستان لەنزیك ئەو ناوچانە جێگیرنەكرێن كە خۆیان خەڵكی ئەوێن. هاوڵاتی: گەورەترین مەترسی و كێشەی ئێوە چیە كە لەم بوارەدا رووبەڕووتان بووەتەوە؟ هانا ئەحمەد: گەورەترین كێشەی ئێمە «راوكردنە»، كۆمەڵگە وادەزانێت راوكردن كەمی كردووە بەڵام وانیە، بەشێك لەمیدیاكانیش رۆڵێكی خراپ دەگێڕن لەم بوارەدا و بەبێ هەبوونی زانیاری و بایەخدان بەخودی بابەتەكە، دەست دەدەنە بابەتێك. بۆ نموونە ئەوكاتەی پڵنگەكەی ناحیەی باتیڤا برینداربوو قاچی بوو بەتەڵەیەكی گورگەوە، زۆربەی میدیاكان هەمان سەردێڕیان بۆ هەواڵەكە داناو نوسیبوویان « پڵنگێك بوو بە تەڵەی گورگێكەوە»، ئەمە خۆی داپۆشینی راستیەكان بوو، چونكە گەرچی تەڵەكە بۆ گورگیش داندرابێت، بەڵام كڕین و هەبوونی ئەو جۆرە تەڵەیە خۆی بۆ خۆی نایاساییە، بەڵام هیچیان لەو بارەیەوە بەدواداچوونیان نەكرد. لەپاڵ ئەمانەشدا، بەكارهێنانی پێستی ئاژەڵانیش كەئێستا كۆمەڵێك خەریكی ئەو كارەن و مەترسییە لەسەر ئاژەڵە گیانەوەرە گەورە شیردەرەكان و  كەحكومەت گوێی پێ نادات پێویستە ڕێكاری پێویست لەبەرامبەریان بگرێتە بەر. هاوڵاتی: چ ئاژەڵێكی كێوی لەكوردستان لەلیستی سوردایەو مەترسی لەناوچوون و كەمبوونەوەی لەسەرە؟ هانا ئەحمەد: گیانەوەرمان زۆرە كە لەسەر هێڵی سوری  رێكخراوی « IUCN» پۆلینكراون، بۆ نموونە ئاژەڵەكانی وەك پڵنگ و كەمتیار و بزنی كێوی و ئاسك، لەسەر ئاستی جیهانی مەترسیان لەسەرەو لەسەر هێڵی سوورن، بەڵام لێرە مەترسیەكە لەسەریان زۆر گەورەترە، ئەگەر دۆخەكەش بەم جۆرە بەردەوام بێت بەرەو لەناوچوون دەچن. وەكچۆن زۆرێك لەگیانەوەرە كێویەكان كەساڵانێك لەوڵاتەكەماندا هەبوون ئێستا نەماون، بۆ نموونە جۆرە ئاسكێكمان هەبووە  بەناوی» فیلە گێژە» كە لەكوردستان لەناوچەی دەوروبەری دهۆك و ناوچە سنوریەكان هەبووە، سورە ئاسك و وێز نەماون و بە نەبوو هەژمار دەكرێن. هاوڵاتی: ئێوە كار لەسەر پڵنگ دەكەن، تائێستا چەند پڵنگ لەناوچوون؟ هانا ئەحمەد: لەماوەی ئەم سێ ساڵەی رابردودا واتە لە ٢٠٢١ بەدواوە ئەوەندەی كە تۆمار كراون و ئاگادارین سێ پڵنگ كوژراون كە دوانیان لە بەمۆ بووە و ئەوی دیكەشیان لەپیرەمەگرونە، لەكاتیكدا ژمارەی پڵنگ زۆر كەمە لەكوردستان، ئەو پڵنگەی  باتیڤاش كە قاچی بڕدرایەوە، دەكرێت هەر بەنەبوو دایبنێین، چونكە لە باخچەی ئاژەڵان دانراوەو بەهیچ جۆرێك نابرێتەوە ناو سروشت. هاوڵاتی: كەواتە بەپلەی یەكەم راوكردن گەورەترین مەترسییە لەسەر ئاژەڵانی كێوی؟ هانا ئەحمەدڕەزا: بەڵێ بەدڵنیاییەوە، بەتایبەت لەسەر ئاژەڵە گیانەوەرە شیردەرەكان، چونكە ژمارەیان كەمە، یەك دانەیان راوبكرێت یان بكوژرێت مەترسیە لەسەر هەموویان. هاوڵاتی: ئایا ئەو ئاژەڵە كێویانەی زیانیان پێدەگات، بەشێوەیەكی زانستی چارەسەر دەكرێن ؟ هانا ئەحمەد: بەداخەوە لەكوردستان پسپۆڕی چارەسەركردن و گەڕاندنەوەی ئاژەڵە گیانەوەرە كێویەكان  نییە، بۆیە هەر ناتوانین بەشێوازی زانستی فریای هەر گیانەوەرێك بكەوین تەنانەت ئەگەر لەمەترسیشدا بێت. هاوڵاتی: واتە ئەگەر ئاژەڵێكی كێوی وەك پڵنگ تووشی كێشەی دەروونی یان رووداوێكی نەخوازراو ببێتەوە، ناتوانێت زیاد بكات؟ هانا ئەحمەد: بەدڵنیایی كاریگەری گەورەی هەیە، چونكە گیانەوەری كێوی وەكو مرۆڤ ئاڵۆزە، ئەوانیش تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن، گیانەوەری كێوی تەنها بەو سروشتە ئاشنایە كە لێوەی هاتووە، بە بەندكردن و پەیوەست كردنی بەمرۆڤ و مامەڵەی ناتەندروست، بەدڵنیاییەوە تووشی چەندین نەخۆشی دەروونییان دەكات. هاوڵاتی: سەبارەت بەو ئاژەڵانەی لەناو باخچەكانی ئاژەڵاندان چی دەڵێیت؟ هانا ئەحمەد: لەهەموو عێراقدا هیچ كام لەباخچەكانی ئاژەڵان پسپۆڕیان نیە لەچاودێری ئاژەڵەكان، زۆربەیان دەستیان تێكەڵە لە بازرگانی نایاسایی بەئاژەڵە كێویەكان وهانی راوكردنیش دەدەن. ئەو راوچیانە كە ئاژەڵیكی دەگمەنیان دەستدەكەوێت دەیدەن بەم باخچانە كە نە خواردن و نە شوێنی مانەوەشیان گونجاو نیە، جگە لەوەش كەشارەزایی تەواو نیە بۆ چاودێری كردنیان، ئەگەر كەسی شارەزاش هەبێت كەرەستە و دەرمانی پێویست لەبەردەستدا نییە. هاوڵاتی: كاریگەری كەمبوونەوەی ئاژەڵی كێوی و راوكردنی لەسەر كارو ژیانی مرۆڤ چییە؟ هانا ئەحمەد: جووتیارەكانمان هاواریان لێ هەستاوە لەزیادبوونی لەڕادەبەدەری بەراز، لەساڵانی رابردوو بەهۆی ئاژەڵە كێوییە گۆشتخۆرەكانەوە ژمارەیان سنوورداربوو، بەڵام كاتێك ئاژەڵە كێویەكان لەڕادەبەدەر راوبكرێن، ئەوا ژمارەی ئاژەڵانی دیكە زیاد دەكات و ئەمەش هاوسەنگی ژینگەو گیانەوەران تێكدەدەن و كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر ژیانی هەریەكەمان، بۆیە  دەبێت چاودێری توند بخرێتەسەر راوكردن و چەكهەڵگرتن قەدەغە بكرێت، هاوكات دەبێت سەرچاوە سروشتیەكان بپارێزین و ناوچەی پارێزراویش بۆ ئاژەڵان دروستبكرێت.

سازدانی: هاوڵاتی وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەبارەی تێپەربوونی 100 ساڵ بەسەر لۆزاندا دەڵێت: توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت، ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد، نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات». زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»  لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیمۆگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن». هەروەها ئاماژە بەوەش دەدات كە» ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە، ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كەبەشداری پەیمانی لۆزانیان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاو بوو گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لە دژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو بووە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن».   هاوڵاتی: بەشێك لەتوێژەران دەڵێین كورد لەدەرەوەی مێژووە، ئایا لۆژیكی سیاسی و فكری ئەمە دەسەلمێنێت؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر لە روانگەی سیاسی و فكری  دەسەڵاتدارانەوە، لە روانگەی ئیمپراتۆرو پادشاو سەرۆك دەوڵەتانەوە، سەیری مێژوو بكەین، وایە كورد لەدەرەوەی مێژووە. باشتر كە وایە. چۆنكە ئەم مێژووە پڕە لەداگیركاری، جینۆساید، كۆمەڵكوژی، وێرانكاری، دەستدرێژی و تاڵان. لەهەمان كاتدا پڕە لە درۆ. دەسەڵاتداران هەمیشە هەوڵدەدەن كەمێژوو بەگوێرەی خۆیان بنووسن. ئەمە مێژووی فەرمییە. ئەم مێژووە تەنیا بەشان و باڵی ‌هێزەكانی دەسەڵاتدا دێتەوە، چەند فتووحاتیان كردووە، لەكوێ چەن كەسیان كۆمەڵكوژ كردووە، چەن شاریان وێران كردووەو هتد. ئەم مێژووە هەموو راستییەكان ناخاتەڕوو. هەوڵدەدات پاكانە بۆ هێزەكانی دەسەڵات بكات و نكۆڵی لە رۆڵی هەموو فاكتەرەكانی دی بكات. لەم مێژووەدا ژن نییە، گەلان ونن، رەنجدەران و زەحمەتكێشان هەر دیار نیین. واتە لەسەدا ٩٩ی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەم مێژووەدا جێگای نییە. سێگوچكە گەورەكانی فیرعەون و ناوی فیرعەون دیارە، بەڵام ئەو سێگوچكانە كێ دروستیانی كرد دیار نیین. ئەوانەی كەمێژووی فەرمیدا دیار نیین، پێكهێنەری مێژووی راستەقینەی مرۆڤایەتین، داینامۆی سەرەكی گەڕاندنی رەوڕەوەی میژوو ئەم هێزانەن. دەتوانین بەم مێژووە بڵێن مێژووی ئازادی. مێژووی ئازادی گەلان، مێژووی ئازادی ژنان و مێژووی ئازادی رەنجدەران. مودێرنیتەی ‌‌هێزەكانی دەرەوەی دەسەڵات كە رێبەر ئاپۆ وەكو مۆدێرنیتەی دیمۆكراتی فۆرمیلەی دەكات. ئەم مێژووە پڕە لەبەرهەم و سەرچاوەی مەعنەوی بۆ مرۆڤایەتی. ئەم مێژووەیە كە كەلتوور پێكدێنێت، كە كۆمەڵایەتی بوون پێكدێنێت. ئەم مێژووە پڕە لەخۆڕاگری، لەهێز و ورە، لە رەنج و ئەمەك، لەداهێنان. لەم واتایەدا، كورد لەسەرەتای مێژووە هەبوونی هەیە. ژن هەر لەسەرەتای مێژووە هەیە مۆركی خۆی لەزۆر پێشكەوتن داوە. یەكەم شۆڕشی مرۆڤایەتی كە بوو بەهۆی پێشكەوتنی هزرو ژیانی مرۆڤ شۆڕشی نیۆلیتیكە، یان شۆڕشی كشتوكاڵی . یەكەم داهێنانەكانی مرۆڤ لەم شۆڕشەدا پێشكەوتن. یەكەم گوند، یەكەم ماڵ، یەكەم ئاواز، یەكەم گۆرانی، یەكەم نان، یەكەم كەوچك و یەكەم دەفر بەرهەمی ئەم شۆڕشەن. كوردو ژن لەناوەندی ئەم شۆڕشەدان و بەڕەنج و زەحمەتی خۆیان مێژوویان خۆڵقاندووە.  شوێنەوارەكانی «خرابە رەشك» لە ئۆرفای باكووری كوردستان ئەم راستییە دەسەلمێنن. لێكۆڵینەوە ئەنترۆپۆلیجییەكان لێكچوونی شێوازی ژیان و جلوبەرگی مرۆڤی ئەو سەردەمەو مرۆڤی ئێستای كورد دەسەلمێنن.  بۆ نموونە جلوبەرگی كوردانی ئێزیدی یان لۆڕەكان سەلمێنەری ئەم راستییەن. ئەگەر كەلتووری گوندنشینی لەكوردستاندا لەهەموو شوێنێكی دونیا بەهێزترە، لەبەر ئەم هۆكارە مێژووییەیە.  بەدرێژایی ١٢٠٠٠ ساڵ كورد یەكێكە لەداینامووە سەرەكییەكانی مێژوو. هەر ئەم فاكتەرەیە كە زمان و كەلتووری كوردی، وێڕای هەموو نكۆڵی لێكردن و كۆمەڵكوژییەكان زیندوو راگرتووە. كاریگەری زمانی كوردی لەسەر هەموو زمانی هیندوئەوروپییەكان دیارە. لێكۆڵینەوە ئێتیمۆلۆژییەكان ئەم راستییە دەردەخەن. ئەگەر كورد نەبووە بەدەوڵەت نایەتە ئەو واتایەی كە كورد خاوەنی مێژوو نییە. دەوڵەت دامەزراوەی چینی سەردەستە. دەوڵەت نوێنەری گەل نییە. ئەوەی كە دەڵێین دەولەت نوێنەری گەلە درۆیەكی مەزنە.  دەوڵەت واتە داگیركاری و كۆمەڵكوژی. دەوڵەتی ئەمریكا لەسەر بنەمای كۆمەڵكوژكردنی بەملیۆنان لە خەڵكە رەسەنەكەی ئەمریكا (چەرمسوورەكان) دامەزرێنراوە، چەن ئەمریكی رەسەن لەدەوڵەتی ئەمریكادا هەنە؟  دەوڵەتانی ئەمەریكای لاتین لەلایەن ئیسپانیاوە لە سەر گۆڕی بە دەیان ملیۆن خەڵكی رەسەنی ئەمریكای لاتین دامەزرێنراون كە ئێستا هەر ئاسەواریشیان نەماوە. دەوڵەتی توركیا لەسەر مەزاری دوو ملیۆن ئەرمەن، یەك ملیۆن كورد، نیو ملیۆن پونتۆس و چەركەس و بەسەدان هەزار لەئاسوری و كریستیان و رۆم دامەزرێنراوە.  دامەزرێنەرانی دەوڵەتی توركیا بو خۆیان تورك نیین. توركبوونی ئەتاتورك جێ مشتومڕە، لەیۆنان لەدایكبووەو جولەكەی هەڵگەڕاوە(sebataist). دەوڵەتانی دیش بەم شێوەیەن. هەر بۆیە پێویستە لەمێژوو بكۆڵینەوەو مێژووی خۆمان بەدەستی خۆمان بنووسینەوە. شەرم لەمێژووی خۆمان نەكەین، مێژووی ئێمە جێی شانازییە. مێژووی كۆمەڵگاو كەلتووری خۆمان بنووسینەوە، لەدەرەوەی چەمكی دەڵەت. لەهەمان كاتدا ئەگەر دەمانەوێت لەسەر شاشەی مێژوو بمێنینەوە، پێویست دەكات كۆمەڵگاو كەلتوور و ئابووری رەسەنی خۆمان لەسەر بنەمای ئازادی و دیموكراسی و ژینگەپارێزی بونیاد بنێین.    هاوڵاتی: لەدوای لۆزان و كوشتارەكانی دژی گەلی كورد، ئێمە هەندێ چەمكی خۆ نەفرەتی و خۆلاواندنەوە هاتۆتە ئاراوە، نمونەی كورد خیانەتی وەك سیفەت هەیە، خێڵەكین، سادەین و زوو ئەخڵەتێین. رەخنەی ئەم باسە چۆن دەكەن؟ زاگرۆس هیوا: راستە، ئەم چەمكانە دەگوترێن، چونكە داگیركاری سەر كوردستان بەر لەهەموو شتێك داگیركارییەكی زیهنییەتییە، داگیركاری چەمك و پێوانە. ئەم داگیركارییە توانای بیركردنەوەو دانانی چەمك و پێوانی بۆ هەموو رەهەندەكانی ژیانی لەكورد گرتۆتەوە. ئەمە وادەكات كە زۆربەی كەسەكان  بەگوێرەی ئەو زیهنییەتەی كە داگیركەران بۆیان چاندووە، پێوانێك بۆ خۆی دانێت و بەسەر خەڵكدا بیسەپێنێت.  ئەم زیهنییەتانەش فرەرەنگن، چۆنكە داگیركاری سەر كوردستان فرەڕەهەندە.  زۆر هێز لەمێژوودا كوردستانیان داگیركردووە و  هەریەكەو زیهنییەتێكیان و شوێنپەنجەیەكیان لەكەسایەتی كورددا دروستكردووە.  ئەمە وادەكات كەكورد ئێدی توانای بیركردنەوەی وەك كورد نەمێنێت. سیاسەتی كورد، شەڕی كورد، ئابووری كورد، كۆمەڵگای كورد، هونەری كوردو هتد پێویستە چۆن بێت؟ هەموو ئەمانە وەڵامیان دەوەێت.  بەتایبەت لەم سەردەمە كە كۆنترۆڵی تەكنەلۆژیای زانیاری و گەیاندن لەدەستی داگیركەراندایە زۆر ئاسانتر دەتوانن فۆرمی زیهنییەتی كورد بگۆڕن. هێزی شۆڕشگێڕی كورد پێویستە وەڵامی بۆ ئەمە هەبێت. پێویستە بتوانێت چەمك و زیهنییەت و پێوان دیاربكات. ئەوەی رێبەر ئۆجەلان و پەكەكە دەیكەن ئەمەیە. زیهنییەتی نوێ و پێوانی نوێ  دادەهێنن و خۆیان بەگوێرەی ئەو چەمك و پێوانانە ژیان دەكەن.  هەموو دەۆڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوین و  ئەوروپا و ئەمریكا گەلەكۆمەیان لێكرد، وەكو تیرۆریست نیشانیان دا، گرتیان و  ئەوە ٢٥ ساڵە لەزیندانەو زیاتر لە ٢٨ مانگە هیچ كەس نەیدیتووەو نەیبیستووە، بەڵام ئەو هەر كاریگەری خۆی لە سیاسەتی دۆنیادا هەیە. بۆ؟! چۆنكە بە بیرو كردەوەو ژیانی خۆی پێوانی بۆ رێبەرایەتی داناوە. هەموو هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان هەوڵدەدەن لەبیری خەڵكی ببەنەوە، لەبەرچاوی خەڵكی رەش بكەن. ناوەكەی و وێنەكەی لە راگەیاندنەكان، لەسەر شەقامەكان، لەكۆڕو كۆبوونەوەكان، لەتەلەفیزیۆن و رۆژنامە و  هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە فەیسبووكەوە بگرە تا ینستاگرام قەدەخەیەو دەبێتە هۆكاری سزا،  بەڵام خەڵك هەر رێگایەك دەبینێتەوە ناوی دەهێنێتە سەر زمان. لەئەڵمانیا هەركەسێك وێنەیەكی ئەو لەسەر لاپەڕەی فەیسبووكی خۆی بڵاوبكاتەوە سزای ساڵێك زیندانی هەیە، هەڵگرتنی وێنەی ئەو سزای زیندانی هەیە.  بەڵام خەڵك هەر كۆڵ نادات و ئەو بەڕێبەری خۆی دەزانێت. خۆی لە زیندانە بەڵام ئەو پێوانەی كە ئەو دیاری كردووە، «ژن، ژیان، ئازادی» بووەتە دروشمێك و هەموو دونیای تەنیوە.  كەسیش هەیە هەموو دونیای لێ كۆبووەتەوە كە بیكەنە رێبەر یان سەركردەی كورد، وەكو سەركردەیەك بەسەر كورددا بیسەپێنن و بەو ئامانجەش چی ئیمكانی ئابووری و سیاسی و راگەیاندنی ئەم دونیایە هەیە خستوویانە  بەردەستی، بەڵام ناتوانێت رێبەرایەتی بكات. جارێك پاپا دێنن بۆ لای، جارێك دەعوەتی دەكەن بۆ كۆشكی سپی، هەموو مانگێك سەرۆكێك، سەرۆك وەزیرانێك، وەزیرێك، باڵیۆزێك دیداری لەگەڵ دەكات و ٢٤ سەعاتە لەسەر شاشەكانە، بەڵام بەدەر لەیەك دوو شار، ئەویش بەترساندن و برساندن نەبێت، كەس دانی پێدانانێت.  گەریلا هەیە سێ ساڵە لەئەشكەوتێكدایە، سوپای توركیا چواردەوری داوە، سێ ساڵە خۆری نەدیتووە، بەڵام ئەو هەر كۆڵنادات و خۆڕاگری دەكات. بۆچی؟ بۆ ئەوەی پێوانی جەنگاوەری بۆ كوردو بۆ هەر ئازادیخوازێك دیاری بكات. هەمان گەریلا لەشەنگال و لەكۆبانێ و لەمەخموور پێوانی بۆ شەڕی دژی داعش دانا. ئەگەر ئەو گەریلایە نەبایا، پێوانی شەڕو خۆڕاگری ئەو كەسانە دیارییان دەكرد كە لەبەر داعش هەڵاتن و بوونە هۆكاری كۆمەڵكوژی.  بۆ زیندانیش هەروایە، سەكینە جانسز و كەمال پیر پێوانن بۆ خۆڕاگری زیندان. لەوان نزمتر ناتوانێت ببێتە پێوان.  با بگەڕێمەوە بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان؛ راستە، پەیمانی لۆزان وایكردووە كە هەموو ئەو چەمكانە ببنە جێگای باس. لەخۆیدا، ئارمانجی سەرەكی پەیمانی لۆزانیش ئەوەیە كە كورد وەكو گەلێكی دواكەوتوو، نەزان، خائینی خۆ، دوور لەسیاسەت و هتد پێشان بدات. كوردیش پێویستە ئەمە پەسند نەكات و بۆ دانانی پێوان و چەمك لەسەر بنەمای وڵاتپارێزی، ئازادی و دیموكراسی تێكۆشان بكات. ئەوەی پەكەكە و رێبەر ئاپۆ دەیكەن هەر ئەمەیە. دانانی چەمك و پێوانی نوێ بۆ كورد. ئەگینا نە ئارمانجی دەسەڵات هەیە و نە پارە. هاوڵاتی: سەد ساڵی رابردوو لەمێژووی گەلی ئێمەدا چۆن دەبینن. بێگومان باری ئەرێنی و نەرێنی تێدایە. هەردوو بارەكە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟   زاگرۆس هیوا: لۆزان بڕیاری سڕینەوەو جینۆسایدی كورد بوو. كوردیش سەد ساڵە لەدژی سڕینەوەی ناسنامەی خۆی خۆڕاگری دەكات. لەم خۆڕاگرییەدا بە ملیۆنان كورد شەهید و بریندار بوون، ئاوارە بوون، تووشی ئەشكەنجە و زیندان و ئیعدام و ئەنفال و كیمیاباران بوون. واتە، كورد ئەو چارەنووسەی كەبۆیان دیاری كردبوو رەتی كردەوە. لەپەنجا ساڵی یەكەمی ئەم خۆڕاگرییەدا كەسایەتی وەكو شێخ سەعید، سەید رەزا، ئیحسان نوری پاشا، سمكۆی شكاك، قازی محەمەد، عبدالرحمن قاسملو، شێخ مەحموود، مەلا مستەفا، ئیبراهیم ئەحمەد، مام جەلال و عوسمان سەبری و  هتد دەركەوتنە پێش. لەپەنجا ساڵی دووەمدا لەگەڵ ئەوەی كە  كاریگەرییەكانی ئەم رێباز و كەسایەتییانە بەردەوام بوون، رێبازێكی نوێی تێكۆشان دەركەوت كە لەگەڵ ئەوانی پێشوو جیاوازی هەبوو. لەپەنجا ساڵی یەكەمدا زۆربەی سەرهەڵدانەكان وەكو كاردانەوەبوون لەدژی لۆزان، بەڵام لە زیهنییەت و چەمكدا لۆزانیان تێپەڕ نەكردبوو. ئەگەر بیرێكی  واش هەبووبێت، كە هەبووە، نەكراوە بەگوتار و كردارێكی درێژخایەن. زیاتر لەجوارچێوەی یەك  بەشی كوردستاندا سنووردار ماونەتەوە. لە پەنجا ساڵی دووەمدا ئەو رێبازەی كەدەركەوت، زیاتر لەوەی كەتەنیا كاردانەوەیەك بێت، بەتیۆر و پرۆگرام و كردار زیهنییەتی لۆزانی تێپەڕاند و كاریگەری لەسەر هەر چواربەشی كوردستان دانا. هەربۆیە لەپەنجا ساڵی دووەمدا هەر دوو رێبازەكە لەگەڵ ئەوەی كە لەدژی پەیمانی لۆزان تێكۆشانیان دەكرد، لەناو خۆیانیشدا لەسەر تێپەڕبوون یان تێپەڕنەبوون لە لۆزان لەناو شەڕو ناكۆكیدا بوون. خەندەقەكانی سەر سنووری رۆژئاوای كوردستان نیشانەیەكی ئەم ناكۆكیانەن. سنووری نێوان دوو بەشی كوردستان وەكو فیزیكی نەماوە، بەڵام سنووری لۆزان لەمێشكدا هەر ماوە و لەلۆزان لۆزانترە. لەئاستی گەل و لەناو جەماوەردا سنوورەكانی لۆزان كەمڕەنگتر بوونەتەوە. واتە گەل  بەگشتی سنووری لۆزانی تێپەڕاندووە. كاردانەوەی گەل لەهەر چوار بەشی كوردستان لەكاتی گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئاپۆو خاوەن دەركەوتنی گەلی هەر چوارپارجە لەخۆڕاگری كۆبانێ سەلمێنەری ئەم راستییەن. خەم و شادی گەل بووەتە یەك. واتە لەناو گەلدا یەكێتی نەتەوەیی هاتووتە ئاراوە، ئەوەی كە ئاستەنگە پێكدادانی بەرژەوەندی «سەرچاوە-لۆزانە» كە هێشتا لەناو هێزە سیاسیەكانی كورددا ماوە.   هاوڵاتی: باسی دەوڵەت لەلایەن پسپۆڕ و رۆشنبیرانەوە زۆر دەكرێت كە لەئەو پەیماننامانەدا بەدینەهاتووە بۆ كورد. ئایا ئەڵتەرناتیفی خۆبەڕێوەبردن و فیدراڵی ئەتوانن كورد بگەیەننە ئەو خواستەی كە لەپەیماننامەكەدا بەدیهاتووە؟ لەبەری یاسای نێودەوڵەتییەوە ئەو دوو ئەڵتەرناتیفە چۆن تەماشا دەكرێ؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر بەشێوەیەكی درێژخایەن لە راستی كوردو راستی دەوڵەت بڕوانین، بۆمان دەردەكەوێت كە نەبوونی دەوڵەت بۆ كورد شانسێكە. كورد بەدەوڵەتەوە نەبووە بەكورد، نەبوونی دەوڵەتیش كورد لەناو نابات، ئەگەر خۆی خۆی بەڕێوەببات. تەمەنی دەوڵەت ٢% مێژووی مرۆڤایەتی پێكدێنێت. هەمووی چوارسەد ساڵە.  لە ٩٨%ی دی مێژوودا مرۆڤ بەبێ دەوڵەت ژیاوە. ئەو كارەساتە مرۆڤی و ژینگەییانەی كە لەم ماوەی ٢%ی مێژووی مرۆڤایەتییەدا بەهۆی چەمكی دەوڵەتەوە هاتوونەتە ئاراوە لەگەڵ ئەو ٩٨%ی دی هەر بەراورد ناكرێ. كورد لە ٩٨%ی مێژوودا هەیە، رۆڵی هەیە بەڵام لەم ٢%ی دواییدا غایبە. دەوڵەت سەرچاوەی ستەم و كۆمەڵكوژی و داگیركاری قۆڕخكردنی دەسەڵاتە لە دەستی كەمینەیەكدا. لەگەوهەری خۆیدا دژی دیموكراسییە. دیمۆكراسی تەنیا وەكو رووكەشێك بۆ رەوایەتیدان بە خۆی بەكاردەهێیت. رێكخراوێكە كە لەبڵندترین ئاستدا گوزارشت لەبەرژوەندی چینی باڵادەست دەكات. ئەم چینە باڵادەستە بۆی گرنگ نییە چ ناسنامەیەكی هەبێت. بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی دەتوانێت ببێتە تورك، كورد، فارس یان عەرەب. لە سەردەمی عوسمانیدا چینە باڵادەستەكانی كورد هەموو بەدوای شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بوون بۆ خۆیان!! وەك چۆن ئێستا بەدوای پاسپۆرت و ئیقامەی ئەوروپی و ئەمریكین.  چینی دەسەڵاتدارانی تورك و فارسیش هەر بەهەمان شێوە بوون. پەلەیان بوو شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بۆ خۆیان دەرخەن.  كورد بەم هەموو تایبەتمەندییە ئەرێنییەی كە لەمێژوودا هەیەتی بۆ دەبێت خۆی رادەستی دێوزمەیەكی وەك دەوڵەت بكات؟ كورد قوربانی دەستی دەوڵەتانە، بۆ دەبێت عاشقی دەوڵەت بێت؟ كارەساتی پەیمانی لۆزان ئەوە نییە كە كوردی نەكردە خاوەن دەوڵەت. كارەساتەكە ئەوەیە كە نكۆڵی لە هەبوونی كورد كرد و رێگەی لەبەردەم جینۆسایدی كورد كردەوە. كوردی وەكو كۆمەڵگا، وەكو كەلتوور، وەكو ئابووری نكۆڵی لێكردو فەرمانی سڕینەوەی دا. ئەمە لەكاتێكدایە كە مافی زۆر كەمە نەتەوەو ئایینی دی گەرەنتی كرد. بەڵام بۆ زۆرینەیەكی وەكو كورد ئەمەی نەكرد.  بەڵام كورد لەگەڵ ئەوەی كە چەمكی دەوڵەت رەتدەكاتەوە، پێویستە جێگرەوەی بۆ دەوڵەت هەبێت بۆ ئەوەی لەناو نەچێت. ئەم جێگرەوەش خۆبەڕێكخستنكردن و خۆبەڕێوەبردنی كۆمەڵگایە لەدەرەوی چەمكی دەوڵەت. مەرج نییە خۆبەڕێوەبردن ئیللا بەشێوەی دەوڵەت بێت. كورد بەدرێژایی مێژوو بەشێوەكانی وەك كلان، ئێل، خێڵ، عەشیرەو تیرە و هتد خۆی بەڕێوەبردووە. لێرەدا گرنگ ئەوەیە كە ئەم شێوازانەی بەڕێوەبەرایەتی لەسەر بنەمای ئازادی ژن، دیمۆكراسی و پاراستنی ژینگە نۆژەن بكرێنەوە. رێبەر ئاپۆ پێناسەیەكی نوێ بۆ ئەم جۆرە كۆمەڵگایە داڕشتووە: “كۆمەڵگای ئەخلاقی و پۆلیتیك» یان «كۆمەڵگای رەوشتی و رامیاری»  واتە كۆمەڵگایەك كە، لەیەكینەی هەری بچووكییەوە تادەگاتە گەورەترین ئاست، بتوانێت بۆ خۆی بڕیار بدات و شێوازی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دیاری بكات. واتە هەر كۆمەڵگایەك كە نەتوانێت سەبارەت بە خۆی بڕیار بگرێت، بێ ئەخلاق و رەوشتە. ئەگەر نەتوانێت بڕیارەكانی خۆی بخاتە واری كردارییەوە،  بێ سیاسەت و رامیارییە. واتە رەوشت و رامیاری دوو دیاردەن كە پێویستە هەموو ئان و سات لەژیانی كۆمەڵگادا بەرجەستە بكرێن. ئەم دوو میكانیزمە پێویستە رادەستی دەوڵەت نەكرێن. ئەگینا دەوڵەت هەم كۆمەڵگا بێئەخلاق دەكات و هەم لەسیاسەت دایدەبڕێ. سروشتی دەوڵەت ئەمەیە، سروشتی كۆمەڵگاش ئەوەیە كە لەبەرامبەر ئەم تایبەتمەندییە گەوهەرییەی دەوڵەت خۆڕاگری بكات و خۆی خۆی بەڕێوەببات. لۆزان دەیەوێت ئەم سروشتەی كۆمەڵگای كوردستان بشێوێنێت و تەسلیمی چینی سەردەستی دەوڵەتانی دی بكات. لێرەدا رێبەر ئاپۆو كەجەكە بەدانانی پێنج پێوان بۆ پەیوەندی ناوخۆیی و دەرەكی كۆمەڵگای كوردستان جێگرەوەیەك بۆ لۆزان پێشنیار دەكات، كەئەمە خۆی لە سیستەمی كۆنفیدراڵی دیمۆكراتی كۆمەڵگای كوردستاندا دەبینێتەوەو وەكو هاوپەیمانی كۆمەڵایەتی نوێیە. پێوانی یەكەم، پێوانی شەڕ و ئاشتییە. كورد پێویستە بڕیار بدات لەگەڵ كێ شەڕ بكات و لەگەڵ كێ ئاشتی بكات. پێوانی دووەم: پێوانی یەكێتی نەتەوەیی، بەشێوەیەك كە كورد هەم لەناو ئەو بەشەی كە تیایدا ژیان دەكات یەكبگرن كێشەی خۆیان لەچوارچێوەی دەوڵەتی پەیوەندیداردا چارەسەر بكەن و هەم لەگەڵ كوردانی بەشەكانی دی بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ئابووری و پەروەردەیی یەكبگرن. پێوانی سێیەم: پێوانی دیموكراسییە بەو شیوەیەی كە دەوڵەتانی دەسەڵاتداری سەر كوردستان ئەو ماددە یاسایی و دەستوورییانەی كە لەدژی كوردن لایانبەرن و دان بە مافی دیموكراتی گەلی كوردد بنێن. هەروەها كورد پێویستە دیموكراسی ناوخۆیی خۆیان بەهێز بكەن و هاوپەیمانێكی نوێ كۆمەڵایەتی بۆ خۆیان دابڕژێنن.  پێوانی چوارەم: پێوانی سیاسەتی دیموكراتییە. واتە كورد بتوانێت وەك هەبوونێكی سیاسی لەسەر بنەمای هێڵی سێیەم ببێتە خاوەنی بڕیاری خۆی و لەم بوارەدا لەناو پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی وڵاتانی پەیوەندیدار وەك فاكتەری دیموكراتی دەربكەوێت و گەشەبكات. پێوانی پێنجەم: پێوانی خۆپاراستنە. رێبەر ئاپۆ دەڵێیت: «ئەگەر هێزی ئەوەمان هەبێت كە هەموو دونیا شكست بدەین، هێرش ناكەین. ئەگەر هەموو دونیا یەكبگرن و هێرشمان بكەنەسەر خۆمان دەپارێزین.” لەم چوارچێوەیەدا «تیۆری گوڵ» پێشنیار دەكات. واتە گوڵ چەندە هەبوونێكی جوان و ناسكە، بەڵام دڕكیشی هەیە و ئەم دڕكانە بۆ پاراستنی خۆی بەكاردەهێنێت.   هاوڵاتی: كەجەكە لە باری كردارییەوەو ئاراستەیەك كەیاسا نێودەوڵەتییەكان قبووڵی بكات لەسەر پەیمانی لۆزان چۆن كاردەكات؟ زاگرۆس هیوا: لەم بوارەدا، رێبەر ئاپۆ لەساڵی ٢٠١٣دا پێشنیاری چوار كۆنفرانسی كردو كەجەكەش خستیە واری كردارییەوە.  كۆنفرانسێك لەئامەد، یەك لەهەولێر، یەك لەئەنكارا، و یەك لەئەوروپا (لۆزان). كۆنفرانسی ئامەد «كۆنگرەی جڤاكی دیمۆكراتیDTK» ی لێ بەرهەمهات، واتە رێكخستنەوەی ژیانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كەلتووری و پەروەردەیی و خۆپاراستنی و هتد… گەلی كورد. كۆنفرانسی هەولێر لەپێناو یەكێتی نەتەوەیی لەنێوان كوردانی هەر چوار بەشی كوردستاندا بوو. كە ئەمە لەساڵی ٢٠١٣دا تائاستێك هات، بەڵام پەدەكە بە فەرمانی دەرەكی لێی پاشگەز بووەوە. كۆنفرانسی ئەنكارا بۆ ر‌ێكخستنەوەی پەیوەندی نێوان كوردو تورك لەسەر بنەمایەكی دیموكراتی بوو كە ئەم كۆنفرانسەش هەوێنی «كۆنگری دیموكراتی گەلان HDK” و  «پارتی دیموكراتی گەلان» HDPیە. كۆنفرانسی ئەوروپاش لەهەمان ساڵدا بەستراو وەكو زنجیرە كۆنفرانسێك تا لووتكەی كۆنفرانسی ئەمساڵ بەردەوام بوو. ئامانج لەم كۆنفرانسە پێكهێنانی یەكێتی لەنێوان گەلی كورد و هەموو گەلانی دونیاو گەیاندنی ئەو پەیامە بەهێزە نێودەوڵەتییەكان كەپێویستە دەست لەسیاسەتی سڕینەوەی كورد هەڵبگرن، وەك ئاكتەرێكی سیاسی مامەڵە لەگەڵ كوردی هەر چوارپەش بكەن و بۆ چارەسەری سیاسی كێشەی كورد رۆڵ بگێڕن.  لەپاڵ ئەم كۆنفرانسەدا بەدەیان كۆنفرانس تا ئێستا لەپەرلەمانی ئەوروپا و وڵاتانی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە و لەگەڵ رۆشنبیران و كەسایەتییەكان و  هێزە دیموكراسیخوازەكانی دونیا پەیوەندییەكی باش هەیە.   هاوڵاتی: كۆنگرەی ئەمساڵی لۆزان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ ئایا تاچەندە كاریگەر دەبێت لەڕەواندنەوەی مەترسیەكانی پەیمانی لۆزان؟ زاگرۆس هیوا: ئەو كۆنگرەیەی لۆزان كە لەسویسرا بەسرا، خاوەن گرنگییەكی مێژووییە. لەچواربەشی كوردستان و لەسەرانسەری دونیاوە كورد لە لۆزان كۆبوونەوە و گوتیان راستە كە سەد ساڵ لەمەوبەر لێرەدا بڕیارە جینوسایدی ئێمە درا، بەڵام ئێمە هێشتا هەر زیندووین و لەدژی ئەم بڕیارەی ئێوە تێكۆشان دەكەین. پێویستە مرۆڤ دەستخۆشی لە رێكخەران و بەشداربووانی ئەم كۆنگرەیە بكات و پیرۆزباییان لێبكات. بەڵام هێشتا زۆر كار ماوە بكرێت. پێویستە مرۆڤ ئەم كۆنگرەیە بەس نەبینێت. راستە كۆنگرەكە پەیامێكی بەهەموو لایەنی پەیوەندیداردا بەڵام ئەنیا ئەم پەیامە بەس نییە. لۆزان لەفۆرمی نوێدا هێشتا هەر بەردەوام دەكات و بڕیارەكانی لۆزان هێشتا كاری پێدەكرێن. كاریگەرییەكانی لۆزان لەسەر تاكی كورد و لەسەر سیاسەتی كورد هێشتا هەر بەردەوامە. لۆزان تەنیا لەسنوورێكی دیاریكراودا رێگە بەكورد دەدات كە بیربكاتەوەو سیاسەت بكات. ئەم كاریگەرییەی لۆزان لەكۆنگرەكەشدا دەكەوتە بەرچاو. لەگەڵ ئەوەی كە زۆر گفتۆگۆی هێژاش هەبوون، بەڵام زۆرێك لە گفتۆگۆكان هێشتا كاریگەری لۆزانیان لەسەر بوو. بۆ نموونە، باسی چەكی ژەنگاوی كرا. گوایە ئیدی سەردەمی بەسەر چووە. بەڵام بیری مێژوویی هەندێك برادەر هێندە كورتبینە كە ناتوانێت ببینێت كەكورد، وێڕای هەموو كەموكورتییەكان كە رەنگە ئێستا جێگەی باسی نەبێت،  لەسایەی ئەو چەكە ژەنگاوییەوە ئەم هەموو دەستكەوتەی بەدەست خستووە. فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ هیچ كاتێك ناتوانێت جێگای چەكی ژەنگاوی بگرێتەوە. چۆنكە پلەپیتكەی چەكە ژەنگاوییەكە لەدەستی خۆماندایە، بەڵام هەوساری فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ لەدەست خاوەنەكانی لۆزاندایە. خاوەنەكانی لۆزانیش وەك فریشتە نیین كە بەفەیسبووك و تویتەر لەگەڵ كورد قسە بكەن، بەڵكو بەپێشكەوتووترن تەكنۆلۆژیای سەربازی هێرشمان دەكەنە سەرو وەك لەنموونەی هەڵەبجە و سەرێكانی و ئێستاش لەئاڤاشین و زاپ و مەتینا دەبینرێت بەچەكی كیمیایی و چەكی فۆسفۆڕ و چەكی بۆشایی و چەكی ناووكی تاكتیكی كورد كۆمەڵكوژ دەكەن. هەربۆیە ئەگەر چەكە ژەنگاوییەكەی شانی چەند فەرەنجی پۆشێكی وەك مامە ریشە و مەعسوم قورقماز نەبوواییە، كورد نەیدەتوانی بەچەند پۆست و شەیرێكی فەیسبووك و تویتەرو ئینستاگرام لەشاری لۆزان كۆنگرەیەك دروستبكات كە تەنانەت هەندێك دەوڵەتیش ناتوانن شتێكی وەها رێكبخەن. پێویستە لەجیاتی ئەوەی تەشیر بەچەكی ژەنگاوی پێبكرێت، وەكو ئامرازێكی گرنگی تێكۆشانی مان و نەمان رێزی لێبگیرێت و  پیرۆز بكرێت. هەروەها باس لەوە كرا كەئیدی كاتی خەباتی چەكداری نەماوەو كورد پێویستە بە فەیسبووك خەبات بكات. وەك بڵێ كە ئیدی داگیركاری لەسەر كوردستان نەماوەو دەوڵەتانی داگیركەر لەبەرامبەر كورد زمانی ئاشتی و دیموكراسی بەكاردهێنن!! بەپێچەوانەوە، داگیركەرانی كوردستان هێشتاش هەر بەزمانی چەك لەگەڵ كورد قسە دەكەن لەدەرەوەی زمانی چەك هیچ زمانێكی دی نازانن. لەجیاتی ئەوەی پرۆژەی چەككردنی كورد گەڵاڵە بكرێت، پێویستە ئەم پەیامە بەداگیركەران بگەیەنرێت ئێدی بەزمانی چەك لەگەڵ ئێمە قسە نەكەن. هەربۆیە لەجیاتی ئەوەی كە دەست لەچەكی ژەنگاوی  هەڵبگرین پێویستە دەست لەو زیهنییەتە ژەنگاوییە هەڵبگرین كە لۆزان لەمێشكماندا چاندوویەتی.  هەروەها هەندێك برادەر دەڵێین كە پێویستە واقیعی چوارپارچە بوونی كوردستان پەسند بكەین، هەر كوردێك تەنیا لەبەشەكەی خۆیدا خەبات بكات و كاری بەسەر بەشەكانی دیەوە نەبێت. ئەمەش تێڕوانینێكە كەپەیمانی لۆزان لەمێشكی كورددا چاندوویەتی  هەمان زیهنییەتی لۆزانە، بیركردنەوەیە تەنیا لەو چوارچێوەی كە لۆزان بۆ كورد دیاری كردووە. ئەی بۆ توركیا مافی هەیە رادیۆی كوردی قاهیرە دابخات، مافی هەیە دەستتێوەردان لە رێككەوتنی كوردو بەغدا بكات، باشورو رۆژئاڤا داگیر بكات و داواكارییە دژ-كوردەكانی خۆی بەسەر ناتۆدا بسەپێنێت؟ مێژووو دیالێكتیكی تێكۆشانی ئازادی كوردستان ئەوەی سەلماندووە كەپاڵپشتی راستەقینە كورد لەبەشێكی كوردستان، ئەو كوردانەن كە لەبەشەكانی دی كوردستان ژیان دەكەن. خەبات لەبەشێكی كوردستان كاریگەری لەسەر خەبات لەبەشەكانی دی كوردستانیش دادەنێت.   هاوڵاتی: هەندێك باس هەیە پەیمانی لۆزان تەمەنی تەنیا سەدساڵەو ئێدی رەوایەتی نامێنێت. هەندێك كەسیش دەڵێن كە پەیمانی نوێ لۆزان بەسەر كورددا دەسەپێنرێت. ئەم قسانە تاچەند راستن؟ رەهەندو كاریگەرییەكانی لۆزانی نوێ چین؟ زاگرۆس هیوا: تەنیا كورد نییە كەپەیمانی لۆزان پەسند ناكات، زیهنییەتی داگیركاری توركیاش پەیمانی لۆزان پەسند ناكات. بەڵام چۆن؟ ئەو پێی وایە كە ویلایەتەكانی موسڵ و كەركووك و حەلەب و حەسەكە بەشێكن لەخاكی توركیا. پێی ‌وایە كەسوریا و عێراق تائێستا نەیانتوانیوە وەك ئەوەی توركیا دەیەوێت كورد لەناوبەرن و جینۆسایدی فیزیكی و كەلتووری بكەن. هەربۆیە پێویستە خۆی داگیریان بكات و جینۆسایدی كورد تەواو بكات. داگیركردنی باشورو رۆژئاوا بۆ ئەم ئارمانجەیە. ئێستا لەعەفرین و سەرێكانی و گرێ سپی كەس بۆی نییە بەكوردی قسە بكات، بەكوردی پەروەردە بەمنداڵی خۆی بدات. توركیا هێشتا دانی بەكیانی باشوری كوردستاندا نەناوە، هەر دەڵێ «باكووری عێراق”. هەموو دونیا دانی بەستاتۆی باشوردا ناوە، بەڵام توركیا هەر نكۆڵی لێدەكات. عەرەبێك، فارسێك، ئەڵمانێك و هتد.. بۆی هەیە بڵێ رۆیشتم بۆ كوردستان، بەڵام توركێك یان كوردێكی باكور بۆی نییە بڵی رۆیشتم بۆ كوردستانی عێراق!! چونكە ئەمە پشتیگیرییە لەتیرۆر!!! كوردێكی باشور بۆی نییە لە توركیا بڵێ كە من خەڵكی كوردستانم! ئەگەریش گوتی، بەشی لێدان و لوت شكانەو هیچی تر. خۆ بڵێ حكومەتی كوردستانی عێراق زاوری ئەوەی هەبێت بچووكترین كاردانەوەی هەبێت؟!! دەمەوێت ئەوە بڵێیم كە توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت. ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد. نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات. لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیموگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن. كۆبانێ و شەنگالمان لەبیرنەچووە.  پێشتر پانتایی سنووری نێوان بەشەكانی كوردستان بەپانتایی كێلی سەر سنوورەكان بوو. بەڵام لە لۆزانی نوێدا  پانتایی ئەم سنوورە ٤٠ بۆ ٥٠ كیلۆمەترەیە.  واتە، كاتێك كەكوردێك بیەوێت لەباشور، رۆژئاوا، یان رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بچێتە باكووری كوردستان، ئەگەر سنووری تێپەڕاند و ویستی لەقاوەخانەیەك چای یان قاوەیەك بخواتەوە، شارێكی كوردی نابینێت، شارێك دەبینێت كە یان پڕە لەعەرەبی جیهادی یان شیشان و ئەفغانی هاوردە. واتە كەمەرێكی جیهادی لەنێوان بەشەكانی كوردستان دروستدەكرێت. ئەم كەمەرە لەعەفرین و سرێكانی دروستكراو و لەسایەی سەری سیاسەتی حەكیمانەی هەندێك حزبی كوردی ئەوەتا لەباشوریش دروستدەكرێت، هەم بەهێزی چەك چیاكان داگیردەكرێن و هەمیش بە هێزی دۆلار و دراما شارەكان داگیردەكرێن. گەنجی كوردی داماویش با بۆ خۆی بڕوات لەدەریای ئیجە بخنكێت. كۆدی مانەوەی ئەردۆغان لەدەسەڵاتدا بۆ ماوەی زیاتر لە ٢٠ ساڵ هەر ئەم سیاسەتەیە، واتە سووربوونی دەوڵەتی قووڵی توركیایە لەجێبەجێكردنی ئەم پلانەدا. ئەگینا ئەردۆغان لەمێژە لەسەر دەسەڵات نەمابوو.  ئەردۆغان هەبوون و نەبوونی خۆی بە نەبوون و هەبوونی كوردەوە گرێدراوە. هەربۆیە هەموو پلاتفۆرمێكی نێودەوڵەتی بۆ سڕینەوەی كورد بەكاردەهێنێت. كۆبوونەوەكانی ناتۆ، G20، ئاستانا، جنێڤ، UN و شانگهای و هتد بەئاشكرا بڕیاری جینۆسایدی كورد دەگرن، لەژێر ناوی تێكۆشان لەدژی تیرۆریزمدا. هەر كەسێك بەكردەوە داوای مافی كورد بكات بەتیرۆریست لەقەڵەمدەدرێت. بەتایبەت لەكۆبوونەوەكانی سەبارەت بە بەئەندامبوونی سویدو فینلاند لەناتۆدا هەموو ماددەكانی رێككەوتنەكان لەدژی كوردن. واتە ناتۆ ئێدی بووەتە جێگرەوەی لۆزان. رەهەندی هەرە گرنگی لۆزانی نوێ ئەو سیاسەتەیە كە لەدوورگەی ئیمرالی بەڕێوەدەچێت. ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە. ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كە بەشداری پەیمانی لۆزانییان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاوو بێئەخلاقانەیە، گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو و بێ ئەخلاقانەیە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن. ئەو هێزانە ئەو راستییەیان بینی كە رێبەر ئۆجەلان لەهەموو بوارەكانی تێكۆشانی ئازادیدا، بەتایبەت لەبواری فەلسەفی و سیاسیدا پەیمانی لۆزانی تێپەڕاندووەو هەر دەچێت ئەم پەیمانە پووچەڵ دەكاتەوە. هەر بۆیە بەدانانی بەرفرەترەن تۆڕی سیخوڕی و  هەواڵگری لەهەموو دونیادا بە بارمتەیان گرت تاكۆ بتوانن درێژە بەپەیمانی لۆزان بدەن.  تەنیا بەبارمتەگرتن بەس نەبوو، بۆ ئەوەی نەتوانێت بەهیچ شێوەیەك بیرو هزری خۆی بگەیەنێتە كۆمەڵگا، ئەمە زیاتر لە ٢٨ مانگە نەیانهێشتووە هیچ كەسێك بیبینێت.  سیاسەتی گۆشەگیركردن و ئەشكەنجەی ئیمرالی تەنیا سیاسەتی توركیا نییە، سیاسەتی ناتۆیە، سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریكاو ئیسرائیلە. هزر و فەلسەفەو سیاسەتی رێبەر ئۆجەلان هەم لۆزانی سەدەی بیستەم پووچەڵدەكاتەوە و هەم رێگری لەسەپاندنی لۆزانی نوێ بەسەر كورددا دەكات. هەر بۆیە هەم هێزی نێودەوڵەتی و هەم توركیا دەستیان داوەتە دەستی یەك كەنەهێڵن یەك وشەی رێبەر ئۆجەلان لەئیمرالییەوە بێتە دەرەوە و بگات بەكۆمەڵگا. گەورەترین شەڕ لەدژی لۆزان، بەڤێرژنە كۆن و نوێیەكەیەوە، لەئیمرالی بەڕێوەدەچێت. خۆڕاگری واتاداری ئیمرالی بڵندترین پێوانی  تێكۆشانە لەدژی لۆزانە. شكاندنی گۆشەگیری لەسەر ئیمرالی پووچەڵكردنەوەی لۆزانە. هەربۆیە هەركەسێك كە لەدڵ و لەمێشكدا لەدژی پەیمانی لۆزانە، پێویستە لەدژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان تێكۆشان بكات و هەوڵ بۆ مسۆگەركردنی ئازادی ئەو بدات.  ئەو كۆنگرەیەی لەم رۆژانەی دواییدا لە لۆزان بەسترا كاتێك ئەنجامگیر دەبێت كەهەموو بەشداربووانی كۆنگرە خەبات بۆ ئازادی رێبەر ئۆجەلان بكەن. نابێت تۆ لەدژی لۆزانی كۆن رێپێوان بكەیت و ئیدانەی بكەیت و لەسەری وتار بدەیت، بەڵام لە دژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان بێدەنگ بیت. بێدەنگی و بێهەڵوێستی لەبەرامبەر ئەشكەنجەی ئیمرالی قبووڵكردنی لۆزان و ئەرێكردنی جینۆسایدی كوردە.

سازدانی: هاوڵاتی نوسەرو مێژوونوسێكی كورد رەشبینە بەرامبەر دۆزی گەلی كورد كە بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێت و بەشێكی زۆر لەهۆكارەكەی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان دەگەڕێنێتەوە. دكتۆر صەباحی غالیب، نوسەرو مێژوو نوسی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد». دەشڵێت:» ئەگەر حزب لەكوردستان واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین». ناوبراو ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە» سەركردایەتی هەموو حزبەكان لە كوردستان لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمنیشدا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یادەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن».   هاوڵاتی: سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزان تێدەپەڕێت، بەڵام كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان پەرتەوازەیە، دەتوانرێت چی بكرێت بۆ رێكخستەوەیان؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكان بدەمەوە، دەمەوێ سەرنجی خوێنەران و هەموو باسكاران و حزبەكانی كوردستان رابكێشم بۆ ئەو راستییەی كە ئەمساڵ واتا 2023، نەوەت و نۆ ساڵ بەسەر پەیمانی لۆزاندا تێدەپەڕێ نەك 100 ساڵ، بۆ ساڵی ئایندە 2024 كە دەبێتە ساڵیادی 100هەمین، حەق وایە مێژوونووسان، مامۆستایان و رووناكبیرانی كورد لەئێستاوە هیممەتی ئەوە بكەن كە ئامادەكاری بۆ كۆنفرانسێكی شایان بۆ ئەو مەبەستە بكرێ، ئەمەش دەبێ بەڕووانگەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی و زانایانە كاری بۆ بكرێ، دوور بێ لەكاریگەری  حزب. یەكێك لەگەورەترین كۆسپ لەبەردەم دۆزی كورد لەمێژوودا، هەڵنەكەوتنی پێشەوا، نەبوونی حزب و رێكخستنێكی نەتەوەیی سەرانسەری تۆكمە و بەبەرنامەییە، حزب بەمانا زانستییە سیاسییەكە نەك بە تێگەیشتنی كۆكردنەوەی ژمارە. سیاسەت تێگەیشتنە لەواقیع بەناوخۆیی و بەهەلومەرجی دەرەكییەوە، هونەری مامەڵەكردنە لەگەڵ هێزی بەرامبەردا، لەحاڵەتی كورددا مامەڵەیە لەگەڵ ناوخۆو لەگەڵ داگیركەرو دوژمندا، بۆ بەڕێوەبردنی سیاسەت بەسەركەوتوویی، حیكمەت، دڵسۆزی، شارەزایی و ئازایەتی باڵای دەوێ‌، كە لەكاتی تایبەتدا بڕیاری گەورە بدا، هەڵبەت لەگەڵ ئەوانەدا مەرجە مەیدانسازی بۆ زۆرترین كۆمەڵانی نەتەوەكە بكرێ‌ و بە ئاراستەیەك كە لەسەر ئامانج و دواڕۆژ یەكگرن، ئەوەش بەو سیاسەتمەدارانە دەكرێ‌ كە سیاسەت بۆ بەرژەوەندی خۆیان ناكەن، هەموو خولیا و پەرۆشییەكیان بۆ خەڵك بێ‌، ئەگەر سیاسەتمەداری وامان تێدا هەڵبكەوێ‌، خەڵكی گشتی كوردستان بەهەموو مانایەكی قوربانیدان، لەدەوری كۆدەبنەوە، رێككەوتنی سەرداران و كەسایەتییە دیارەكان بۆ پشتگیری پێشەواكە مەرجی زۆر گەورەیە، لەگەڵ ئەوانەدا بۆ نەتەوەیەكی ژێردەستەو دواكەوتووی كورد كە بگاتە ئازادی و سەربە خۆیی، جگە لەداڕشتنی بەرنامەیەكی نەتەوەیی، پێویستی بە فەلسەفە جیاوازەكانی ئەم سەر و ئەوسەری جیهان نییە كە لەئەمڕۆدا، ئەو حزبگەلەی هەن پەیڕەوی لێدەكەن. لەسەر پرسیاری یەكەم دەتوانرێ‌ زۆر بنووسرێ‌، بەڵام بەكوردی و بەكورتی، ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد، چونكە ئەگەرچی كورد دۆزێكی هەیە، بەڵام حزب لەكوردستان نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی ئەو دۆزە، ئەگەر حزب لەكوردستان، واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین، بەقەناعەتی من، ئەوەش لەولای خەیاڵەوەیە.   هاوڵاتی: بۆ بەشداری كردن لەكۆنفرانسی سەد ساڵەی لۆزان دەیان هەزار كورد لەتەواوی جیهانـەوە چوونەتە لۆزان بۆ ئەوەی بە زلهێزانی جیهان بڵێن، پێش سەد ساڵ بۆ رازیكردنی دەوڵەتی توركیا چاوتان داخست لەئاست مافی یەكێك لەگەلە رەسەنـەكانی ناوچـەكە كاتی ئەوە هاتـووە هەڵەی سەد ساڵەتان راست بكـەنەوە، ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر دۆزی كورد؟ دكتۆر صەباحی غالیب:دەڵێن گوایە (پێ‌ كە كە) دەیەوێ‌ خۆپیشاندانێكی سەد هەزار كەسی لەشاری لۆزان سازبكا، من پێموایە ئەوە نەك بەو حزبە ناكرێ‌ بەڵكو بەهەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن ناچێتەسەر، مانگ سەر لەئێوارە دیارە، ئەوانە با خۆیان و ئێمە و دۆستانی جیهانی دۆزی كورد نەخەڵتێنن، چونكە ئەو كۆنفرانس و بەرزكردنەوەی ئاڵاو رەسمی ئەم ئەو، خراپترین شێوەی ناتەبایی و دووبەرەكی ریزەكانی كورد بۆ جیهان زیاتر دەسەلمێنێ‌، نەكردنی یەكجار بەكەڵكترە، ناتوانن هیچ كاریگەرییەك نە لەسەر ئاستی ناوخۆی كورد و نە لەسەر ئاستی جیهان بۆ پێشەوەچوونی دۆزی كورد بكەن.   هاوڵاتی: پەیماننامەی لۆزان چیمان پێدەڵێت لەئێستادا؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پەیمانی لۆزان پێمان دەڵێ‌ (دوای كڵاوی بابردوو مەكەون)، بڕۆن تێبگەن.   هاوڵاتی: كورد لەدوای پەیماننامەی لۆزان دەرفەتی هاتۆتە پێش ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەتایبەت لەباشوری كوردستان دوای ساڵی 2003 بۆ نەتوانرا بكرێت كەعێراق هیچ شتێكی لەجێی خۆی نەمابوو؟ دكتۆر صەباحی غالیب: سەركردایەتی هەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن، لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمندا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یا دەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن.   هاوڵاتی: بەڕێزتان لەبارەی مێژووی كوردو پەیماننامەی لۆزان چەندین كتێب و نووسینتان هەیە؟ پێتانوایە كورد دەرسی لەهەڵەكانی رابردوو وەرگرتووە؟ دكتۆر صەباحی غالیب: ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بەوشەیەك بێ‌، نەخێر.   هاوڵاتی: بەبڕوای بەڕێزتان كورد خۆ خۆری خۆیەتی یان وڵاتانی ئقلیمی بوونەتە هۆكار بۆ ئەوەی كورد یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: وەڵامی ئەم پرسیارە لەوەڵامەكانی سەرەوەدا هەیە، دەشتوانم بڵێم، وەڵامەكە لەتەماشاكردنی واقیعی مێژوویی و ئێستای كوردستاندا دەخوێنرێتەوە.   هاوڵاتی: ئەگەر چاوێك بەسەر رووداوەكانی شۆڕشەكانی رابردووی كورد ببینیت، كورد پێش بێگانە و تەدەخولی وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی هۆكار بوون بۆ ئەوەی كورد كیانێكی سەربەخۆی خۆی نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: كاكی رۆژنامەنووس، ئەتۆش و خەڵكی كوردیش دەبێ‌ زۆر چاك بزانن، كە لەمێژووی كورددا كەم  بزووتنەوە  هەبووە كە بەشۆڕش تاریف بكرێ‌، زۆربەی هەرە زۆریان بزووتنەوەی چەكداری بوون، بزووتنەوەی چەكداریش نە كورد دەگەیەنێتە ئامانج نە نەتەوەیەكیش توانیوێتی بەوە سەربەخۆ بێ‌، بزووتنەوەی چەكداری جیایە و شۆڕشیش جیایە.   هاوڵاتی: كورد لەئێستادا لەباشورو رۆژئاڤا سیستمێكی خۆبەڕێوبەری هەیە، بەڵام ناكۆكی هەیە لەنێوان پارتی و یەكێتی لەباشورو لەڕۆژئاڤاش مەترسی بەردەوامی تورك هەیە، چۆن بتوانین لەئاستی نێودەوڵەتی و هەروەها ناوخۆیی پتەوو بەهێزی بكەین؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  ناوەرۆك و واقیعی رۆژئاواش هەمان واقیعی باشوورە، من جەوهەر نابینم، ئەوانە توێكڵن.   هاوڵاتی: پێتانوایە ئەگەر كورد خۆی یەك دەست و یەك دەنگ بێت، وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی ناچار ئەمری واقع قبوڵ دەكەن؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  من یەكێكم، ئینسان بەبزوێنەری ژیان و مێژوو، هەروەها هەموو گۆڕانكارییەكان دەزانم. كێ‌ ئەو یەك دەستی و یەك دەنگییە دێنێتە مەیدانی كارەوە؟ چۆن و كەی و لە كوێ‌؟؟

سازدانی: هاوڵاتی ئەندامێكی ئەنجومەنی پژاك لە ئەوروپا دەڵێت:» پرسی گفتوگۆكردن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بەسەرچووە»، دەشڵێت:» پرسی خەباتی چەكداری ناچارییە و بۆ بەرگری لەخۆكردنە». جوامێر مارابی ئەندامی ئەنجومەنی پژاك لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی باس لەدۆخی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەكات ئاماژە بەوە دەدات كە هەماهەنگی و كاری پێكەوەیی حزبەكانی ڕۆژهەڵات لەدۆخێكی باشدایە. هاوڵاتی: دۆخی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەگشتی چۆنە؟ جوامێر مارابی: شۆڕشی ژن ژیان ئازادی، دوایی نەهاتووە و لە شێواز و فۆرماتی دیكەدا بەردەوامە، رژێمی كۆماری ئیسلامی زۆری پێخۆشە رای گشتی بڕواپێبهێنێت كە ئەو شۆڕش و سەرهەڵدانە كۆتایی هاتووە، بەڵام راستییەكان پێچەوانەی خەونەكانی رژیمە. هاوڵاتی: پاش كۆتایی هاتنی خۆپیشاندانەكان ئێران فشارەكانی بۆ سەر ڕۆژهەڵاتی كوردستان تا چ ئاستێك توند كردووەتەوە؟ جوامێر مارابی: بەگشتی هەر لە سەرەتای هاتنە سەر كاری دەوڵەتی ویلایەتی فەقییەوە، رۆژهەڵاتی كوردستان هاوشێوەی وڵاتێكی داگیركراو هەڵسوكەوتی لەگەڵ كراوە، لەلایەن ئەو رژێمەوە، گەلی كوردیش هیچ كات ئەو رژێمەیان بە هی خۆیان نەزانیوە و هەمیشە وەكو دەوڵەتێكی داگیركەر چاویان لێكردووە و لە هەر بۆنە و لە بچووكترین دەرفەتدا ئەوەیان بە رژێم نیشانداوە. لە ئێستاشدا و لە قۆناغی شۆرشی ژن ژیان ئازادیدا، توڕەیی، ئەو رژێمە داگیركەرە لە گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان، چەند قات زیادیكردووە، چونكە یەكەم بزیسكەی شۆڕشەكە لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە لێی درا و فەلسەفە و پارادیمەكەش هی رێبەرێكی كاریزمای كوردە بە ناوی رێبەر ئوجەلان. دواتر شۆڕشەكە سەرجەم شارەكانی دیكەی ئێرانیشی گرتەوە و بوو بە گەورەترین مەترسی بۆ سەر دەسەڵاتی كۆنەپارێزی ، رژێم لە چاوی كوردستانی دەیبینێت.  بۆیە هەوڵ دەدات بتوانێت رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بگەڕێنێتەوە پێش شۆڕشی ژن ژیان ئازادی، جوگرافیای سیاسی ئێران ناگەڕینەوە خاڵی بەر لە دەست پێكردنی شۆرشی ژن ژیان ئازادی، سەرباری ئەو راستییە، رژێم تا ئێستا چەندین كەسی لە سێدارە داوە و بە هەزاران كەسی راپێچی زیندانەكان كردووە. هاوڵاتی: پژاك ئاگربەستی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە؟ جوامێر مارابی: پێموایە ئەو پرسیارە سەدانجار وەڵام دراوەتەوە و منیش نامەوێ دووپاتیبكەمەوە ، بەڵام ئەوەی هەیە لە ئێستادا ئاگری شەڕی نێوان هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان (یەرەكە) لە كۆساڵان و سوپای پاسداران گەرمە و نەبڕاوەتەوە. هاوڵاتی: پێتانوایە شەڕی چەكداری چارەسەری پرسی كورد و گەلانی دیكەی ئێران دەكات؟ جوامێر مارابی: گەلی كورد لە هیچ كام لە بەشەكانی كوردستاندا باوەڕی بەوە نییە كە رێگە چارەی پرسی نەتەوەیی ئەم گەلە، خەباتی چەكدارییە، چەك بۆ گەلی كورد، بۆ هێرش بردن نییە، بەڵكو بۆ بەرگرییە. خەباتی چەكداری بژاردەیەكی ناچارییە كە گەلی كورد بۆ مانەوە و بەرگری لە دەستكەوتەكانی پەنای بۆ بردووە، هەر ئەو دەوڵەتانە كە بوونی هێزی چەكداری بەرگریكاری گەل و خاكێكی داگیركراو وەكوو كورد بە عەیبە و خراپ دەزانن و دەڵێن سەردەمی خەباتی چەكداری نەماوە، بە ئەوروپایی و ئەمریكایی و هتد. خۆیان بەردەوام خەریكی بەرهەمهێنانی پێشكەوتووترین چەكە كۆمەڵكوژەكانن، كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەلایەن ئەو بەناو پێشكەوتووانەوە، گەورەترین مەترسی لەسەرە. هاوڵاتی: ئێران مۆڵەتی شەش مانگی داوەتە عێراق و هەرێم كە دەبێت حزبەكانی ڕۆژهەڵات چەك بكەن یاخود بیانكەنە كەمپەوە، بۆچونتان چییە لەوبارەیەوە؟ جوامێر مارابی: بانگەشەی داماڵینی چەك لە بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كورد، فیتی داگیركەرانە و كورد بە بێ هێشتنەوەی پاراستنی خۆكوژی ناكات، تا كاتێك داگیركەران بە ئاگر و ئاسن وەڵامی سەرەتاییترین داخوازی مافەكانی كورد بدەنەوە. هاوڵاتی: نزیكبوونەوەتان لەحزبەكانی دیكەی ڕۆژهەڵات تا چ ئاستێكە؟ گەیشتووەتە ئەوەی خەباتی پێكەوەیی ئەنجام بدەن؟ جوامێر مارابی: قۆناغی حاشا و لە بەرچاو نەگرتن و سڕینەوەی پژاك وەكو پارتێكی رۆژهەڵاتی كوردستان كۆتایی هاتووە و پژاك بە خەباتی خۆی، ئەو راستییەی سەلماندووە و كەس ناتوانێ نادیدەی بگرێت. لەئێستادا لێكتێگەیشتن لە نێوان پژاك و بەشێك لە پارتەكانی دیكەی رۆژهەڵات لە ئاستێكی باشدایە، پەیوەندی هەیە سەردەمی دژایەتی كردن و هێرشی میدیایی بۆ سەر یەكتر، جێی خۆی داوە بە دیاگۆگ و پەیوەندی و بەڕێوەبردنی هەندێ كۆڕ و كۆنفرانس پێكەوە، ئەمیش یەكێك لە دەستكەوتەكانی شۆرشی ژن ژیان ئازادییە. لەگەرمەی ئەو شۆڕشە پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ئەگەرچی بە جیاواز، بەڵام بە هەماهەنگی لەگەڵ یەكتر و لە یەك رۆژدا لە سەر هەنگاوەكان لە رۆژهەڵاتی كوردستان بڕیاریان دەدا، لە ئێستاشدا ئاراستەكە بەرەو هاوكاری و هەماهەنگی زیاترە. ئەمەش خواستی گەلەكەمانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان. هاوڵاتی: لەشاخەكانی كۆساڵان شەڕ لەنێوان هێزەكانی پژاك و سوپای پاسداران ڕوویدا، هۆكاری شەڕەكە چی بوو؟ جوامێر مارابی: شەڕی كۆساڵان، هۆكاری زۆرە، یەكەم، رژێم پژاك بە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی شۆڕشی ژن ژیان ئازادی دەزانێت، دروشمەكان و ئەو شێوازە لە سەرهەڵدان و شۆڕش، بەرهەمی ئەو كولتور و رێبازەیە كە پژاك كە بە ساڵانە لە رۆژهەڵاتی كوردستان كاری بۆ دەكات. هەروەها نزیكبوونەوەی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و بەڕێوە چوونی ئەو كۆنفرانسە لە پەرلەمانی ئەوروپا و بە بەشداری پارتە سەرەكییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و گەلانی دیكە ئێران، رژیمی زۆر توڕە و نیگەران كردووە. هاوڵاتی: ئێران هیچ كاتێك داوای گفتوگۆی لێكردوون؟ جوامێر مارابی: گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان، هەمیشە پێی وابووە كە رێگەی دیالۆگ و ئاشتیانە باشترین رێگایە بۆ چارەسەر كردنی پرسی كورد، ئەوە رژێمە هەمیشە وەڵامی ئەو داخوازییەی بە گولە داوەتەوە. ئەو رژێمە لە لای گەلانی ئێران بەگشتی و گەلی كورد بە تایبەت هیچ رەوایەتیەكی نییە، خواستی رووخانی، خواستی سەرەكی گەلانی ئێرانە، رژێم  بۆ خۆی هیچ شەرعییەتی نییە چۆن دەتوانێ ببێتە ئەو مەرجەعە كە گەلی كورد و گەلانی دیكەی ئێران، داوای مافەكانی خۆیان لەو بكەن. هەرجۆرە خۆش باوەڕییەك كە پێمان وابێ ئەو رژێمە لە رێگەی دیالۆگەوە پرسەكان چارەسەر دەكات، ئاسنی سارد كوتانە و تەنیا تەمەنی رژێم درێژ دەكاتەوە. هاوڵاتی: دۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی لەبەرژەوەندی بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد و ئێرانیەكانە؟ جوامێر مارابی: كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان، هەر لە ئێستاوە و لە هەندێ بۆنەدا، وەك هاتنی سێلاو و زەوی لەرزە و كۆرۆنا، بەهۆی نادروست بوونی رژێم بۆ بەهاناچوونی لێقەوماوانەوە، جۆرێك لە خۆبەڕیوەبەریان ئەزموون كردووە، خۆسەری دێمۆكراتیك تەنیا رێگەچارەیەك نییە بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان و گەلانی ئێران، بەڵكو گونجاوترین و چارەسەر كردنی بنەڕەتی پرسە جیاوازییەكانی كۆمەڵگای فرەیی رۆژهەڵاتی ناوەڕواست و بەشێك لە شوێنەكانی دیكەی دنیاش، هەمان مۆدێلە. خۆبەڕێوەبەریی دێمۆكراتیك سیستەمی خۆسەرییە كە دەبێ خۆی لەگەڵ كۆمەڵگاكاندا بگونجێنێت و وەڵام بە پرسەكانی ئەو شوێنانە بداتەوە، رۆژهەڵاتی كوردستانیش دەتوانێ شێوازی خۆسەری دێمۆكراتیكی خۆی هەبێت. هاوڵاتی: دۆخی ئابوری لەڕۆژهەڵاتی كوردستان تا چەند كاریگەری هەبووە لەوەی بەشێك لەخەڵكی ڕۆژهەڵات خزمەت بەدەزگاكانی ئێران بكەن و كێشە بۆ ڕێكخستنەكانی حزبە كوردیەكان دروستبكەن؟ جوامێر مارابی: پرسی برسی راگرتن، بێ خزمەتگوزاری هێشتنەوە و دواكەوتوو راگرتنی گەلانی بندەست لە لایەن هەر دەسەڵاتێكی دیكتاتۆرەوە، پەیڕەو دەكرێت، بۆ ئەوەی خەڵكەكە ناچار بە هاوكاری لەگەڵ خۆیان بكەن. لە هەموو بەشەكانی كوردستان ئەو پیلانە چەپەڵ و نامرۆڤانەیە بەڕێوەچووە و بەڕێوە دەچێت، لە پاڵ ئەو راستییە تاڵەدا و لە بەرامبەردا، ئاستی وشیاری گەلەكەمان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان، بە رادەیەك بەرزە، كە توانیویەتی هەموو پیلانەكانی رژێم پووچەڵ بكاتەوە، چونكە سەرەنجام مرۆڤ ناتوانێ بەبێ ئازاد ژیان و ژیانێكی بە كەرامەت و شەرافەتمەندانە ناوی مرۆڤ بوون لە خۆی بنێت، گەلی كوردیش لە مێژە و تایبەتی تر دوای دامەزراندنی تەڤگەری ئاپۆیی، بریاری داوە ژیانێك بەبێ ئازادی و بە كەرامەت لە سەر خاكی خۆی پەسەند نەكات و لە دژی تێكۆشان بكات

سازدانی: ڤانە باهیر دكتۆر یونس راوی، توێژەری فكری ئیسلامی رەخنە لە وەزارەتی ئەقاف دەگرێت لەوەی كە لە خەمی «زۆنی سەوز»دا نیەو وەكو «زبڵخانە» سەیری دەكات بەجۆرێك دەرگای بۆ ئەو مەلاو بانگخوازانە كردۆتەوە كە هانی توندوتیژی لە سلێمانیدا دەدەن گەشە بكات. یونس راوی لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی سەبارەت بە ڕووداوی كوشتنی خواناس وریا لەسەر بیرورای ئاینی لە چەمچەماڵ لە مانگی ربردوودا، تێڕوانینی خۆی سەبارەت بەو ڕووداوە دەخاتەڕوو كە بەشێك لە هۆكارەكەی دەخاتە سەر دەسەڵاتداران. یونس راوی دەشڵێت:» حكومەت بێ باكە لەمە... ئەویش تەنها دوو ئیحتیمالی هەیە، یان ئەوەتا لە وەزعەكە تێناگات، یانیش ئەوەتا ئەیەوێت شەقام بەوە سەرقاڵ بێت و واز گەندەڵی و لە ڕەخنەی خزمەتگوزاریەكانی كوردستان بهێنێت».   هاوڵاتی: هۆكار چی بوو خواناس وریا گلی لە چەمچەماڵ كوژرا؟ یونس راوی: ئێستا هەندێك مەلا و بانگخواز پەیدابوون بە ئاشكرا بانگەشەی ئیرهابیەت ئەكەن، خواناس بۆیە كوژرا، مەلایەك هاتی وتی هەر كافرێكتان بینی، هەركەسێك كوفری كرد لەسەری بدەن. هاوڵاتی: پێتوایە ئەمە حاڵەتێكەو تەواو یان ئەو جۆرە وتارانە كاریگەریان هەیە لەسەر زۆرینەی كۆمەڵگا؟ یونس ڕاوی: ئەگەر ئێستا بتەوێت عەقڵیەتی تاكی كورد بخوێنیتەوە، بچۆرە سەر كۆمێنتەكانی پێگەكانی تۆری كۆمەڵایەتی. دەبینی كارەساتە!، هەروەها لەم تاوانەدا بكوژیش قوربانیە، قوربانی فكری ئەو مەلا و بانگخوازە ئیرهابیانەن كە لە ساحەكەدا بوونیان هەیە كە پێگە و ماڵ و سێ چوار ژنیان هەیە. هاوڵاتی: لەدوای ٢٠٠٣ وە تیرۆركردنی كەسێك لەسەر بیروبۆچونی ئاینی لە كوردستاندا بوونی نەبووە، ئەم تیرۆرەی “خواناس وریا” بەرەو كوێمان دەبات؟ یونس راوی: ئەمە دەمانباتەوە دواوە، دواكەوتوویەكی زۆر سەیرە كە ڕووی تێكردووە، چونكە ئێستا كۆمەڵێك ئیخوانی و سەلەفی و مەلای ئیرهابی وتەبێژن بەتایبەتی لە  زۆنی سەوز، ساڵانی ڕابردوو لەسەر شتێكی زۆر بچوك شەقام ئەهاتە دەنگ بەدیاریكراویش «زۆنی سەوز»، بەڵام ئێستا بووەتە بەشێك لە ئەفغانستان. هاوڵاتی: بكوژەكەی خواناس بە ماددەی كوشتنی بە ئەنقەست سزا دراوە، ئایا دەتوانرێت ئەو ماددەیە بگۆڕدرێت؟ یونس راوی: بە تاوانی كوشتنی بەئەنقەست سزا دراوە بە ماددەی ٤٠٥ لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە ١١١ی ساڵی ١٩٦٩،÷ دەتواندرێت ئەو ماددەیە بگۆڕدرێت، لە دادگای تاوانەكان و بكرێتە ماددەیەكی تر. هاوڵاتی: وەك ئاگادار بیت، خێزانەكەی یان چالاكوانان بە فەرمی داوای ئەوەیان كردووە كە ئەو ماددەیە بگۆڕدرێت؟ یونس راوی: نەخێر من ئاگاداری خێزانەكەی و شتێكی وا نیم، بەڵام ئەمە داواكاری گشتی سكاڵاكە بەرز ئەكاتەوە و كاری لەسەر ئەكات. هاوڵاتی: شەقام بێدەنگ بوو، ناڕەزایتیەكانیش لەلایەن چینی چالاكوانانەوە تەنها لە چوارچێوەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بوون، بۆچی تەنانەت گردبونەوەیەكیش ئەنجام نەدرا؟ یونس راوی: جۆرێك لە فۆبیایان بڵاوكردۆتەوە، كە ئەگەر بتوانین گەنجێكی ئاوا پاك و بێدەنگ بكوژین، ئەوەی دەنگ و نوسینی هەیە، ئاسانتر ئەتوانین بیكوژین و تیرۆری بكەین و تۆمەتی بۆ دروست بكەین؛ بەڵێ ئەوە ناشاردرێتەوە كە بەشێكی “ترسە». هاوڵاتی: ئایا ئەم وتارانە لەلایەن وەزارەتی ئەوقافەوە كۆنتڕۆڵ ناكرێن و فلتەر ناكرێن؟ یونس راوی: كۆنتڕۆڵی چی! ئەمان بەس خەمی ئەوەیانە لە زۆنی زەرد ئەو شتە روو نەدات، بەس لە زۆنی سەوز ئاساییە، هەموویان فڕێ داوەتە زۆنی سەوز و هەموو ئەوەی هەیە لە زۆنی سەوزدایە، وەك زبڵخانەیەك سەیری زۆنی سەوز ئەكرێت. هاوڵاتی: ئاشتی و پێكەوە ژیان هەیە لە هەرێمی كوردستان وەك “ دەسەڵاتداران” باسی ئەكەن؟! یونس راوی: ئاشتی و پێكەوە ژیانی چی! ئەوە خەڵك دەكوژرێت و هەڕەشەی لێ ئەكرێت، دوو جار هەوڵی كوشتنم دراوە لە هەولێر و سلێمانی، یانی ئەبێ ئیللا بكوژرێین ئینجا باوەر بكەن؟ دە ئەوە گەنجێك كوژرا و باوەڕ بكە. هاوڵاتی: حكومەت كەی لەسەر تیرۆركردنی دەنگی ئازاد و ئەو وتارە توندڕەوانەی بانگخوازان دێتە دەنگ؟ یونس راوی: حكومەت كاتێك دێتە دەنگ لەسەر ئەم بانگخواز و مەلایانەی كە توندوتیژی بڵاوەكەنەوە كە ببێتە رایەكی نێودەوڵەتی و كاریگەریەكەی لەسەر پێگەی كوردستان دەربكەوێت، چونكە نەتەوە یەكگرتوەكان ئەوە قەبوڵ ناكەن، ئەمریكا عێراقی بۆ ئەوە داگیرنەكردووە كە ببێتە پارچەیەك لە ئەفغانستان یان پاكستان، ئەمە زۆر زۆر ترسناكە، ئەمە ڕەنگە بەلای زۆر كەسەوە سەیر بێت، بەڵام بەیانی و دوو بەیانی شتی خراپتری لێدەكەوێتەوە، بەڵام ئەو كاتە حكومەت هیچی پێ ناكرێت. هاوڵاتی: ئەم دۆخەی ئێستای كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت، كێ ئەم دۆخەی خوڵقاندووە؟ یونس راوی: زۆر ترسناكە، نە پەروەردە نە مینبەرەكان لەدەستی خۆت ماوە، نە شەقامت ماوە، دەیەها مینبەری ئیرهابیت هەیە كە داعشە لەناو خۆتدا كار ئەكەن، ئەمە بە پلان ئیشی لەسەر ئەكرێت، حكومەت بێ باكە لەمە، جا ئایا بۆچی بێباكە ئەویش تەنها دوو ئیحتیمالی هەیە، یان ئەوەتا لە وەزعەكە تێناگات، یانیش ئەوەتا ئەیەوێت شەقام بەوە سەرقاڵ بێت و واز گەندەڵی و ڕەخنەی نەبوونی خزمەتگوزاریەكانی كوردستان بهێنێت، دۆخەكە زۆر ترسناكە و كوردستان قەت وانەبووە. هاوڵاتی: چارەسەر چییە بۆ ئەم دۆخەی ئێستای كوردستان؟ یونس راوی: چارەسەر ئەوەیە كۆنتڕۆڵی ئەو مەلا و بانگوازە ئیرهابیانە بكرێت، سنورێكیان بۆ دابنرێت، ئەمانە ڕۆژانە مزگەوتیان بۆ گەورە ئەكرێت، یارمەتی ماددیان ئەدرێت و یەكێ سێ و چوار ژن و پەنجا منداڵیان هەیە، ئەمانە بەچی بەخێو ئەكرێن! پەیوەندی دەرەوەشیان هەیە ئەشخاسی ئیرهابی و نێودەولەتیان هەیە یارمەتیان ئەدەن، ئەبێت ئەمانە رابگیرێن. هەروەها دەشبێت چین و توێژی چالاكوانان و ڕۆشنبیران بهێننە پێشەوە. هاوڵاتی: دەكرێت ئەم ڕووداوانە لەداهاتوودا پێگەی كوردستان لاواز بكەن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟ یونس راوی: ئەم دۆخەی كوردستان لەداهاتوودا وادەكات كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك ئەفغانستان مامەڵەت لەگەڵ بكات.

سازدانی: هاوڵاتی سیامەند عەلی بەرپرسی راگەیاندنی یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە) لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی باس لەدۆخی رۆژئاڤای كوردستان و باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەكات، ئاماژە بەبەردەوامی هەڕەشەی داعش و توركیا بۆ سەر ئەو بەشەی كوردستان دەكات. هەروەها جەخت لەهاوكاری هاوپەیمانان بۆ هێزەكانی هەسەدە و یەپەگە دەكاتەوەو دەڵێت:» بەردەوامەو لەگەڵ دژەتیرۆری سلێمانی (یەكێتی)یش هەماهەنگی و كاری پێكەوەییان بەردەوامیی هەیە». هاوڵاتی: ئایا مەترسییەكانی داعش لەسەر رۆژئاڤای كوردستان ئێستا لەچی ئاستێكدایە؟ بەتایبەت كەزۆرێك لەوڵاتانی رۆژئاوا ئامادەنەبوون چەكدارانی داعش وەربگرنەوە، تائێستا چەند پاشماوەی داعش رادەستی وڵاتان و بەتایبەتیش عێراق كراوەتەوە؟ سیامەند عەلی: تێكۆشان و شەڕی ئێمە لەبەرامبەر چەكدارانی داعش و لایەنگرانیان چەندین ساڵ بەسەریدا تێپەڕیووە، بەتایبەتیش پاش شكستی ئەوان لەناوچەی باغۆز ئیتر رەوشی شەڕ چووە قۆناغێكی نوێوە. داعش ستراتیژیەتی خۆی گۆڕی بۆ شەڕی بچووك و زیاتر شێوازی تەقینەوەیان گرتەبەرو تائێستاش بەردەوامن و ئێمەش وەك هێزەكانی یەپەگە و هەسەدە و یەپەژە لەشەڕی داعش و هاوبیرەكانیان بەردەوامین و تائێستاش مەترسییەكی گەورەن لەسەر ناوچەكانمان. هاوڵاتی: چەكدارانی داعش لەچەند كەمپی رۆژئاوای كوردستان جێگیركراون؟ هاوكاری وڵاتان لەچی ئاستێكدایە بۆ پاراستنی ئاسایشی كەمپەكان؟ سیامەند عەلی: تائێستا زۆربەی دۆسیەكانی داعش چارەسەر نەكراوە، بەتایبەتیش پرسی زیندانیەكانی داعش و خێزانەكانیان كە لەكەمپەكاندان ئەمەش بووەتە هێزو مۆراڵ بۆ چەكدارانی داعش كە لەدەرەوەن و بەو هۆیەوە هێرشەكانیان بۆ سەر ئێمە چڕتركردووەتەوە. هەروەها دەستیان لەگەڵ توركیاو ژمارەیەك گروپی چەكداری ئۆپۆزسیۆنی سوریا تێكەڵ كردووە وەك سوپای نیشتیمانی سوریا، بەتایبەت لەناوچەكانی سەرێكانی و عەفرین و جەرابلوس و چەند ناوچەیەكی دیكە كە لەژێر دەسەڵاتیاندایەو بووەتە پەناگەیەك بۆ ئەو توندڕەوانە. ئەمانەش دەبنە مەترسییەكی گەورە كەداعش بەزیندوویی بمێنێتەوە، هێرشی توركیاش لەسەر ناوچەكە كاریگەری خراپ دەكاتەسەر شەڕی داعش، چونكە ئێمە لەسەر هێڵی تەماس سەرقاڵ دەكات و بەوهۆیەوە چەكدارانی داعش سوودی لێدەبینن و خۆیان رێكدەخەنەوە. لەسەر زەوی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دوو كەمپی سەرەكی هەن كەپاشماوەی چەكدارانی داعشی تێدان ئەوانیش كەمپی رۆژو كەمپی هۆلن، بەتایبەت ئەو پاشماوانەی داعش كە لەشەڕی باغۆز خۆیان رادەستی شەڕڤانان كرد لەناویشیاندا هاووڵاتیانی نزیكەی 150 وڵاتی جیهانی تێدایە، بەتایبەتیش عێراق، تائێستا بەپێی رێكەوتنێكی هەسەدەو هاوپەیمانان و هێزەكانی عێراق ژمارەیەكی زۆر عێراقی رادەستی عێراق كراونەتەوە، بەڵام رێكکەوتنەكە بەسستی جێبەجێ دەكرێت ئەو كەسانەی تائێستا رادەست كراونەتەوە كەمترە لەهەزار كەس، لەسەر ئاستی باكورو رۆژهەڵاتی سوریاش 27 زیندان چەكدارانی داعشی تێدایە. هاوڵاتی: بەدەرچوونەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ سەرۆك كۆماری توركیا مەترسی هێرشی دیكە بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان هەیە؟ سیامەند عەلی: دەوڵەتی داگیركەری توركیا لەماوەی چەندساڵی رابردوودا بەتایبەت لەكاتی داگیركردنی عەفرین و تائێستا لەڕێگەی بەرپرسان و سەرۆكی توركیاوە هەمووكات رێبازی هەڕەشە بەرامبەر رۆژئاوای كوردستان بەكاردەهێنێت و دەیانەوێت داگیری بكەن. ئەوەش مەترسیەكی گەورە لەسەر هەبوونی گەلی كوردو پێكهاتەكانی دیكەش دروستكردووە بەعەرەب و ئەرمەن و كریستیانەكانەوە، جگە لەوەی وەك وتم هەڕەشەی گەورەشی لەسەر شەڕی ئێمە دژ بەداعش دروستكردووە. رۆژانە لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و تۆپهاوێژو تانكەكان و چەكدارەكانی هاوپەیمانی لەسوریا هێرش دەكاتەسەر كۆبانی و قامیشلۆو دێرك و زەرگان و تەلتەمرو عەین عیساو هێڵی ئێم فۆڕ و تەنانەت بۆ یەك رۆژیش ئەو هێرشانە رانەوەستاون، سەرەڕای ئەوەی رێككەوتن هەیە لەنێوان روسیا و توركیا لەگەڵ ئەمریكاو هاوپەیمانان و هێزەكانی هەسەدە كەئەو شەڕە رابگیرێت. ڕۆژانە لە ڕێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و تۆپهاوێژ و تانکەکانی هاوپەیمانەکانی تورکیا هێرش دەکرێتە سەرمان و بۆ یەک ڕۆژیژ نەوەستاوە هاوڵاتی: ئەو هێزانەی دەوترێت روسیا لەچەند ناوچەیەكی سوریا كشاندویەتیەوە چی هێزێك چوونەتە جێگەیان؟ سیامەند عەلی: لەناوچەی شەهبا گەمارۆیەكی گەورە لەسەر گەلی ئێمە هەیە، چونكە بەشێكی زۆریان ئەو كەسانەن كە لەعەفرین ئاوارەی ئەو ناوچەیە بوون، لەوێ جگە لەهێزی سوریا، هێزی توركیا، هێزی روسیاو ئێرانیش هەیە، ئەمەش بووەتە زەحمەتییەكی زۆر بۆ ئەوان، لەو ناوچەیە زیاتر هێزی روسیا باڵادەستە بەپێی بەدواداچوونی ئێمە تائێستا هێزەكانی روسیا لەجێگەی خۆیانن. هاوڵاتی: تائێستا ئەمریكاو وڵاتانی هاوپەیمان پشتیوانی هێزەكانی سوریای دیموكرات و یەپەگە دەكەن؟ سیامەند عەلی: وەكو یەكەم هێز لەبەرامبەر داعش بەرخۆدانمان دەستپێكرد لەناوەڕاستی رۆژهەڵات بەگشتی و لەڕۆژئاڤای كوردستان بەتایبەتیش كۆبانی، لەو رۆژەوەی شەڕی كۆبانی دروستبوو هاوپەیمانی ئێمە لەگەڵ ئەمریكاو هاوپەیمانان بەردەوامەو پێكەوە هەماهەنگیمان هەیە تا نەهێڵین داعش بەهێز ببێتەوە، بەڵام تائێستا فشاری ئابوری و سیاسی لەسەر رۆژئاڤای كوردستان بەردەوامە بەتایبەت فشاری گرتنی دەروازە سنوریەكان و رێگریكردن لەماددەی بنەڕەتی ژیان بۆ رۆژئاڤای كوردستان. هەروەها پێویستە چەندین دۆسیەی دادگایی چەكدارانی داعش یەكلایی بكرێنەوەو هاوپەیمانان تیایدا هاوكاری زیاترمان بكەن و هەنگاوی جددیتر بنێن ئەوەش وەك ئەركێك لەسەرشانی ئەوان دەبینین. هاوڵاتی: ئایا حكومەتی سوریا هەوڵیداوە هیچ ناوچەیەكی رۆژئاڤای كوردستان داگیربكات؟ یاخود هیچ گفتوگۆیەك لەسەر ئەو ناوچانە كراوە كە لەلایەن هەسەدەوە بەڕێوەدەبرێن؟ سیامەند عەلی: هەموان دەزانن بیركردنەوەی رژێمی سوریا دەیەوێت رەوشەكە بگەڕێتەوە بەر لە 2011، بەڵام گەلانی سوریا ئەوە قبوڵ ناكەن، چونكە داوای دیموكراسی دەكەین، پرۆژەی بەڕێوەبەری خۆسەر پرۆژەیەكە بۆ چارەسەری لەسوریا.  تائێستا رژێمی سوریا خۆی لەهەموو گفتوگۆیەك بەدوور دەگرێت و ئەو گفتوگۆیانەش كە بەڕێوەچوون لێی كشاوەتەوە، دەیەوێت بەفشارو شەڕو دان نەنان بەمافی كورد بگاتە چارەسەرو دەیەوێت مافێكی كەم بەگەلی كورد بدات، بەڵام بڕیاری ئێمە پاراستنی گەلەكەمان و مافەكانیەتی و تاڕژێمی سوریا لەو بیركردنەوەیە خۆی رزگار نەكات ئێمە بەهیچ شێوەیەك داواكاری ئەوان قبوڵ ناكەین. هاوڵاتی: لەبەرامبەر نزیكبوونەوەی وڵاتانی عەرەبی و سوریا هاوكات نزیكبوونەوەی روسیاو توركیا لەگەڵ سوریا ئێوە راتان چییە؟ مەترسی دروست دەبێت؟ سیامەند عەلی: لەماوەی رابردوودا نزیكبوونەوەی وڵاتانی عەرەب و سوریا دروستبوو، هاوكات لەنێوان روسیاو توركیا لەگەڵ سوریا دروستبوو، بەڵام هیچ مانایەكیان نابێت ئەگەر بوونی ئێمە قبوڵ نەكات لەسەر ئاستی پراكتیكی جێناگرێت. هەر رێككەوتنێك ئێمە لەخۆنەگرێت و چارەسەری پێنەبێت ئەوا قبوڵی ناكەین و بەرگری لەخۆمان دەكەین، ئەگەر چارەسەریشی پێبێت بۆ كێشەكانی سوریا ئامادەین گفتوگۆ بكەین بەڵام هەندێك هێڵی سوری ئێمە هەیە كە لێی نایەینە خوارەوەو مافی گەلی كوردەو بۆ هەموو ئەگەرێك ئامادەین وەك دەزانن ئەزموونی 12 ساڵ شەڕی قورسمان هەیە لەگەڵ چەكدارانی توندڕەوی داعش و توركیاو سوریا  كە ئەمەش وادەكات بەرامبەر هەموو هێرشێك ئامادەبین و خاوەن هێزی گەلی خۆمانین. هەر ڕێکەوتنێک مافی کوردی تێدا نەبێت قبوڵی ناکەین و هێزو ئەزمونی پێویستمان هەیە تا بەرگری لە مانەوەمان بکەین هاوڵاتی: ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سوریای دیموكراتن یاخود یەپەگەن رووبەرەكەیان چەندە لەسەر ئاستی سوریا؟ سیامەند عەلی: پاش تێكۆشانی گەورە لەدژی داعش و هێزەكانی توركیاو نزیكەكانی بەشێكی زۆر لەخاكی سوریا لەژێر دەسەڵاتی ئێمەدایە، بە رێژە دەگاتە نزیكەی 35%ی خاكی سوریا كەشوێنی ستراتیژی و گرنگن كەزۆرینەی پێكهاتەكانی گەلی سوریا تێیدا دەژین، لەبەر ئەوەش ئەو شوێنانە خاوەن كاریگەری و هێزی گەورەن. هاوڵاتی: هێزەكانی هەسەدەو یەپەگە چەكی پێویستیان لەبەردەستدایە بۆ بەرگریكردن لەناوچەكانیان؟ سیامەند عەلی: شەڕی ئێمە لەدژی داعش بەهاوكاری هاوپەیمانان و هێزی دژەتیرۆری یەكێتی هەماهەنگی بەردەواممان هەیەو بەیەك دەست شەڕی تیرۆر دەكەین، ئەوەش مایەی سەربڵندییە، بەنیازیشین هەماهەنگی لەگەڵ هەموو هێزە كوردستانیەكان زیاتر بكەین، تاپشتیوانی باشتری رۆژئاڤای كوردستان بكەن و چیتر ئەو فشارانەی هەن نەمێنن وەك گرتنی دەروازەی سنوری.

سازدانی: سەركۆ جەمال یوسف محەمەد، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كەیەكێكە لەو كەسانەی سكاڵاكەی دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرد، لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بەنادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەقۆناغێكی گرنگ لەبەرەو پێشچوونی پڕۆسەی سیاسی لەهەرێمی كوردستان لەقەڵەمدەدات. یوسف محەمەد باس لەوەشدەكات بەهۆی ئەوەی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان كارا نەبووەتەوە، داوای كردووە كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سەرپەرشتی هەڵبژاردنی داهاتوو لەهەرێمی كوردستان بكات، دەشڵێت بەپێی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق، هەر بڕیارو یاسایەك دوای درێژكردنەوەی تەمەنی یاسایی پەرلەمانی كوردستان لە 6-11-2022ـەوە لەپەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووبێت نایاسایی و نادەستوورییە. هاوڵاتی: دوای بڕیارەكە پێویستە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان چی بكرێت؟ یوسف محەمەد: دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكەنەوە لەڕووی تەكنیكییەوە لەگەڵ كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراق رێكبكەون، كەئەوان سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن بكەن، تاوەكو ساڵی 2013 كەكۆمیسیۆنی هەڵبژاردن لەهەرێمی كوردستان نەبووە، كۆمیسیۆنی عێراق هەڵبژاردنەكانی لەهەرێمی كوردستانیش بەڕێوەبردووە، هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی عێراق لەپێشی كارەكانی كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنی عێراقدایەو ئەگەر رێككەوتن بكرێت، دەتوانرێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش لەگەڵ ئەو هەڵبژاردنەدا بكرێت. هاوڵاتی: دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق بەنادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان چی روودەدات؟ یوسف محەمەد: لەڕاستیدا بۆ لەمەودوا ئیتر دەبێت درێژكردنەوە كۆتایی پێهاتبێت كە لەساڵی 1995 ەوە پەنای بۆ دەبرێت و چەندین كێشەی دروستكردووە. هاوڵاتی: كەواتە ئەم كۆمسیۆنەش نایاساییە كەپەرلەمان دەنگیپێداوە؟ یوسف محەمەد: بەڵێ لەدوای شەشی 11ی ساڵی رابردووەوە پەرلەمانی كوردستان هەر پرۆژەیەكی دەركردبێت یاخود هەر رێكارێكی گرتبێتەبەر نایاساییە. هاوڵاتی: وردەكاری بڕیارەكە چییە ئایا دامەزراوەكانی دیكەی هەرێمی كوردستانیش ئیتر نادەستورین؟ یوسف محەمەد: بەڵێ پەرلەمانی كوردستان ئیتر نادەستورییە، سەرۆكایەتی هەرێم و حكومەتی هەرێمیش دەگۆڕێت بۆ كاربەڕێكەر، ئەو وادەیەش بۆ هەڵبژاردن دیاریكراوە بەمەرجێك كۆمسیۆنی عێراق بتوانێت جێبەجێی بكات هیچ كێشەیەكی بۆ دروست نابێت، واتە هەركاتێك كۆمسیۆنی عێراق بتوانێت هەڵبژاردنەكە ئەنجامبدات لەوكاتەدا دەبێت ئەنجامبدرێت، دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان رەوایەتییان دەكەوێتە ژێر پرسیارەوەو  ئەوەشی رەوایەتییان بۆ دەگەڕێنێتەوە هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردە. هاوڵاتی: هۆكاری داخستنی چەندین جاری دانیشتنەكان چی  بوون؟ دوای چەند جار بڕیاردرا؟ یوسف محەمەد: كەیسێكی ئاڵۆزبوو بەڕاستی و كێشەی زۆری تێدابوو، فشاری زۆریش لەسەر دادگای باڵای فیدراڵی هەبوو، بۆیە پێویستی بەكاتی زیاتر هەبوو بۆ بڕیاردان. هاوڵاتی: ئەگەر هەرێمی كوردستان بەبڕیارەكەوە پابەند نەبێت چی روودەدات؟ یوسف محەمەد: ئەگەر پێوەی پابەندنەبن كێشەی گەورە دروستدەبێت، دامەزراوەكانی هەرێم هیچ شەرعیەتێكیان نامێنێـت. هاوڵاتی: بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق چی كاریگەرییەكی لەسەر پێگەی هەرێمی كوردستان دەبێت؟ یوسف محەمەد: ئەم بڕیارە دوو خاڵی گرنگی تێدایە، یەكەم ئەوەی كەدرێژكردنەوە نادەستورییەو پێویستیش دەكات شەرعیەت بۆ دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان بگەڕێندرێتەوە، خاڵی دووەمیش ئەوەیە كەپێویستە دوای بڕیارەكە هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد لەهەرێمی كوردستان ئەنجامبدرێت. هاوڵاتی: پێشتر كەوادەی پەرلەمان درێژدەكرایەوە بۆچی دادگای فیدراڵی بڕیاری لەو شێوەیەی دەرنەدەكرد؟ یوسف محەمەد: پەیوەندی بەوەوە هەیە كەپێشتر كەس نەبووە سكاڵا تۆماربكات، پێشتریش كەس بەرچاوڕوونی نەبووە كەپێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی سكاڵا تۆماربكرێت، چونكە پێویستی بەوردبوونەوەی زۆرو پارێزەرە، پێش ئەوەی سكاڵا تۆمار بكەین زانیاریمان لەوبارەیەوە كۆكردووەتەوە ئەم بڕیارەش دوای نۆ جار لەدواخستن هات. هاوڵاتی: لەمەودوا تاچەند حكومەتی فیدراڵ دەستكراوە دەبێت دژ بەهەرێمی كوردستان؟ یوسف محەمەد: دژ بەهەرێمی كوردستان نا بەڵام دژ بەو لایەنانەی كەماوەی پەرلەمان و سەرۆكایەتیەكانیان درێژكردووەتەوە دەستكراوە دەبێت و بەرپرسیارێتی حكومەتی فیدراڵییە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق بەهەند وەربگرن و جگە لەو بڕیارەش هەر رێوشوێنێكی دیكە بگیرێتەبەر شەرعی نابێت. رۆژی 9ـی تشرینی یەكەمی 2022، پەرلەمانی كوردستان بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران تەمەنی ئەم خولەی پەرلەمانی تاوەكو كۆتایی ساڵی 2023 درێژكردەوە، لەكاتێكدا خولی پێنجەم رۆژی 06-11-2022 كۆتایی هات.