"هیگڵ کاریگه‌رێتى هه‌بووه‌ به‌سه‌ر مارکسه‌وه‌، به‌و شێوه‌یه‌ى ئه‌فلاتون هه‌یبووه‌ به‌سه‌ر ئه‌ریستۆوه‌"

4 ساڵ لەمەوپێش



دەربارەی هیگڵو فینۆمینۆلۆژی هۆش، گفتوگۆیەکی فەلسەفی لەگەڵ د.محەمەد کەمال

سازدانی: شوان ئەحمەد

بەشی چوارەم

 

د.محەمەد کەمال، نووسەرو ئەکادیمست و توێژەرێکی بواری فەلسەفە لەبەشی چوارەمی چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ هاوڵاتى دەربارەی فینۆمینۆلۆژی هۆش،

 تیشکدەخاتە سەر چەند لایەنێکی دیکەی فەلسەفەی هیگڵ.

لەم بەشەی چاوپێکەوتنەکەیدا د.محەمەد کەمال، «هیگڵ کاریگەرێتی هەبووە بەسەر مارکسەوە، بەو شێوەیەی ئەفلاتون کاریگەرێتی هەیە بەسەر ئەریستۆوە، ئەریستۆش کارگەرێتی هەیە بەسەر دیکارتەوە».

ھەروەھا دەڵێت «ئەڵبەتە ئەو کاریگەرێتیە بەردەوام لەمێژووی فەلسەفەدا هەبووە، بەڵام فەیلەسوفەکان لەگەڵ یەکدا، بۆچوونی جیاوازیشیان هەبووە».

هاوڵاتى: دیالەکتیک و فەلسەفەی دیالەکتیکی خۆبەخۆ هیگڵمان بیردێنێتەوە. کەبابەتەکەش دێتە سەر مارکس، باس لەوە دەکرێت ئەوە دیالەکتێکی هیگلی راستکردۆتەوە؟

- د.محەمەد کەمال: پێشتر باسمان لەئایدیالیستی بوون و ریالیستی بوونی هیگڵ کردو وتمان: (هیگڵ ئایدیالیستێکی ڕیالیستانەیە). بۆ هیگڵ هەموو شتێک یاخود (ڕاستەقینەی رەها)، ئاگامەندی رەهایە. ئاگامەندی رەها (هۆش)ەو بیردەکاتەوە کەبیردەکاتەوە، پرۆسەی دیالەکتیک دروستدەبیت. لەئەنجامی بیرکردنەوە، خۆ و بابەت دروستدەکات. خۆ و بابەتیش دوو لایەنی ناکۆک و جیاوازو دژ وەستاون.

ئەمە لێرەدا دەبێتە سەرهەڵدانی لایەنی نێگەتیڤ و پرۆسەی دیالەکتیک. بەڵام تەواوی ئەم پرۆسانەی هیگڵ باسیان دەکات، لەیەکەم بیرکردنەوەی دیالەکتیکانەی هۆشی رەها، تاکو دواسات کەجارێکی دی ئاگامەندی رەها بەڕەهایی خۆی، بەتەواوی کۆی خۆ دەگاتەوە لەکۆتایی مێژوودا، ئەم جوڵانە هەمووی جوڵانەوەی بیرۆکەییە. بەڵام مارکس دێت و دەڵێت: (جوڵانی بیرۆکەی شتەکان ناگۆڕێت، گەر نەچێتە سەر واقیع و بەواقیعیەوە نەبەستیتەوە.. جوڵانی راستەقینە ئەوەیە لەنێو مێژوودا، بەواقعێکی ماتریالییەوە رووبداتـ، چونکە واقیع واتە - ئەو راستەقینەی هیگڵ باسی دەکات -، ڕاستەقینەی رەها نییەو هەموو شتێک ماتریالە).

کەواتە لێرەدا مێتافیزیکی هیگڵ و مێتافیزیکی مارکس، بەتەواوەتی دەگۆڕێت. لێرەدا لۆژیکی دیالەکتیک هەڵگەڕاوەتەوە. لەسەر سەر نەوەستاوەو لەسەر قاچ دەوەستێت، واتە لەسەر واقعێکی ماتریالی و مێژوویی دەوەستێت.

هاوڵاتى: دوایین کتێبی ئێوە وەک نووسین و بەزمانی کوردی لەسەر (مارکسە وەکو فەیلەسوفێک). راستیەکەی من جارێ جگە لەچەند لاپەڕەیەکی کەمی، سەرلەبەری کتێبکەم نەخوێندۆتەوە. بۆیە ناتوانم هیچی لەبارەوە بڵێم، یان بزانم چۆن چۆنی قسەت لەمارکس کردووەو دەتەوێت باسی کامە مارکس بۆ خوێنەرانی کورد بکەیت. بەڵام لەپەراوێزی ئەوەدا دەمەوێت پرسیارێکی دیکە بکەم و بڵێم: (گفتوگۆیەکی فەیلەسوفی فەرەنسی کۆستاس ئەکسیلۆس هەیە لەگەڵ حەمیدە نەعنع، لەکتێبی- گفتوگۆ لەگەڵ بیریارانی خۆرئاوا-و ئەکسیلۆس لەوێدا دەڵێت: بۆ ئاشنابوون بەمارکس پێویستە ئاشنای هەموو هیگڵ بین. مارکس جگە لەمیراتگرو پاشکۆیەکی هیگڵ، هیچی تر نییە). ئایا بەبێ بوونی هیگڵ مارکس دەبوو، یان دەکرا بیر لەمارکسیزم بکرێتەوە؟.. ئێوەش لەم کتێبە نوێیەتان دا، هەمان راوبۆچوونتان هەیە؟

د.محەمەد کەمال: بەبۆچوونی من ناکرێت بەو شێوەیە بیر لەمارکس بکەینەوە، چونکە ئەویش فەیلەسوفێکی گەورە بووەو خاوەنی بیرکردنەوەی خۆیەتی. گەر بێتو بڵێیت مارکسیزم هیگلیزمە، ئەوا ئەوسا بیرکردنەوەی رەسەن و بیرکردنەوەی مارکسیزم بەتەواوەتی لەناو دەبەین. ئەوە راستە مارکس سوودی لەهیگڵ وەرگرتووە، سوودی لەدیالەکتیکی هیگلێ و لەدیالەکتیکی ئاغاو کۆیلە وەرگرتووە، بۆ راڤەکردنی کۆمەڵگەی چینایەتی و سیستمی سەرمایەداری. بەڵام لەهەمان کاتدا مارکس بیروبۆچونی تایبەتی خۆیی هەیەو گۆڕانکاری دروستکردووە لەڕاڤەکردنەکەدا، هەربۆیە بۆتە فەیلەسوف و خاوەن رێچکای تایبەتی خۆی لەفەلسەفەدا.

لێرەدا دەتوانین بڵێین بەڵێ هیگڵ کاریگەرێتی هەبووە بەسەر مارکسەوە، بەو شێوەیەی ئەفلاتون کاریگەرێتی هەیە بەسەر ئەریستۆوە، ئەریستۆش کاریگەرێتی هەیە بەسەر دیکارتەوە. ئەڵبەتە ئەو کاریگەرێتیە بەردەوام لەمێژووی فەلسەفەدا هەبووە، بەڵام فەیلەسووفەکان لەگەڵ یەکدا، بۆچوونی جیاوازیشیان هەبووە و........

هاوڵاتى: ببوورە لێرەدا قسەکانیشت پێدەبڕم، سەبارەت بەبوونی کاریگەرێتی هیگڵ لەسەر مارکس بەجۆرێک باس دەکرێت کەکاریگەریەکە هێندە گەورەو زەق و دیارە، وەک ئەوە وایە بووترێت گەر هیگڵ نەبوایە، مارکسیش نەدەبوو؟

- راستە، بەڵام ئەمە جۆرێکە لەحوکمدان.. ئایا دەتوانین بڵێین، ئەگەر ئەفلاتون نەبوایە، ئەریستۆ دەبوو؟ ئێمە ئێستە زۆر چاک دەزانین کەمارکس بەبێ هیگڵ نییە، وانییە؟چونکە هیگڵ کاریگەرێتی بەسەر مارکسەوە هەیە، بەڵام نابێت لێرەدا زوڵم لەمارکسیش بکەین و بڵێین مارکس هیچی تازەی پێنەبووە، یاخود ئەوەی مارکس باسی دەکات، جۆرێکە لەفەلسەفەی هیگڵیزم و کۆپیکردنەوەی ئەوەو خۆی هیچ بیرۆکەیەکی نوێی نەهێناوەتە ئاراوە.

هاوڵاتى: دەکرێت دیالەکتیکی هیگڵی وەک شەڕی ئاگایی و مەعریفە و هەقیقەت سەیربکەین، لەنێوان ناوەوەو دەرەوە یان لەنێوان سوبێکت و ئۆبێکتدا؟

د.محەمەد کەمال: تەواوی کێشەی هیگڵ، پرسی سوبێکت و ئۆبێکتە کەمن پێی دەڵێم: (خۆو بابەت). چونکە هیگڵ دەڵێت:(نابێت بابەت لەدەرەوەی خۆدا بمێنێتەوە، ئەگەر لەدەرەوەی خۆدا مایەوە، زانینی خۆ سەبارەت بەبابەت نابێت بەڕەها. واتە ئێمە ناتوانین زانینێکی تەواومان سەبارەت بەو بابەتە هەبێت و بابەتەکە بەنامۆیی دەمێنێتەوەو خۆش -واتە سوبێکت - لەبابەتەکە نامۆ دەبێت. بۆ لەناوبردنی ئەو نامۆییە، ئاگامەندیی خۆی دەهاوێتە ناو پرۆسەی مێژووەوە، تاکو لەکۆتاییدا بابەتەکە بەتەواوی لەناوبەرێت و بیکات بەبەشێک لەبوونی خۆی.

هاوڵاتى: یەکێک لەو پەرتووکە گەورەو گرنگانەی هێربەرت مارکۆزە (وەک بیرمەندێکی دیاری قوتابخانەی فرانکفۆرت)، دەربارەی هیگڵ نووسیویەتی (ئەقڵ و شۆڕش- هیگڵ و گوڕانی تیۆریی کۆمەڵایەتی)، بەبەرگرینامەیەک دەچێت لەهیگڵ و فەلسەفەکەی دژ بەوانەی، نەیارن پێی و رەخنەی ئەوە لەهیگڵ دەگرن کەفەیلەسوفێکی کۆنزێرڤاتیڤ و دژە شۆڕش بووە. بەپێچەوانەوە مارکۆزە پێیوایە فەلسەفەی هیگڵ، فەلسەفەیەکی رادیکالەو ئەو تەوەری رادیکاڵبوونی هیگڵیش لەدەوری خول دەخوات ئایدیای نێگەتیڤە، ئەو نێگەتیڤەی لەدیالەکتیکی هیگڵی دا، رۆڵی کارا دەگێڕێت و داینامۆی سەرەکییە تێیدا.

بەگشتی مارکۆزە لەو بڕوایەدا بووە، فەلسەفەی ئایدیالیستی ئەڵمانی بزاوتێکی ئازادیخوازانە بووەو قایل نییە، بەو رەخنانەی کەوەک بزاوتێک سەیریان کردووە، ئەنگێزەی کۆنزێرڤاتیزمی بەسەریدا زاڵ بێت؟

د.محەمەد کەمال: دوای داڕمانی فاشیزم و نازیزم، هەندێک لەبیریاران کەوتنە نووسین لەدژی هیگڵ. بەو بیانووەی هیگڵ و بیریارانی وەک ئەو بەرپرسیارن لەسەرهەڵدان و دەرکەوتنی ئەو جۆرە ئایدیۆلۆژیایانە (کەمۆدێلێکە لەتۆتالیتاریزم). وەک پێشتر ناوی کارل پۆپەرمان هێنا، هەروەها وەک ئەوەی هێربەرت مارکۆزە کە لەو کتێبەی دا بەرگری لەدیدو بۆچوونەکانی هیگڵ و فەلسەفەی هیگڵیزم دەکات. بەرگریکردنەکەشی لەم خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت: (ئێمە لەدیالەکتیکدا، لەپرۆسەی دیالەکتیکی مێژوودا یاخود لەپرۆسەی دیالەکتیک خۆیدا، هەموو شتێک پێویستە. واتە بەپێویستی سەرهەڵدەدات و بەپێویستیش لەناودەچێت. هیچ شتێک بەردەوام نامێنێتەوە، هەموو شتێک ساتی خۆی هەیە. وەک سەرهەڵدانی ئایدیۆلۆژیاو جۆرێک لەئایدۆلۆژیا لەنێو پرۆسەی مێژوودا، ئانیەو دواتر دژە تێزەکەی خۆی دروستدەکات و لەناودەچێت و شتێکی دی دێتەپێش).

بەوجۆرە دەتوانین بڵێین فەلسەفەی هیگڵ، فەلسەفەی نوێبوونەوەیەو بەردەوام لەتازەبوونەوەدایە. ئەو فەلسەفەیەشی لەنوێبوونەوەی بەردەوامدابێت، رێگەنادات تۆتالیتاریەتێکی رەها بێتە ئاراوە. هیگڵ لەسەردەمی لاوێتیدا، بۆ بەرزڕاگرتنی شۆڕشی فەرەنسی، لەگەڵ هاوڕێکانی دا(شیلینگ و هۆڵدەرلین)، نەمامیان روواندووەو بەگەرمی پێشوازییان لەشۆڕش کردووە. تەنانەت کاتێک دوا بەشەکانی کتێبی (فینۆمینۆلۆژیای هۆش)ی نوسیووە، گوێی لەزرمەی گوللە تۆپەکانی لەشکری فەرەنسابووە کەهاتوون ئەڵمانیا داگیربکەن. ئەو زۆری پێخۆش بووە، فەرەنسا وڵاتەکەی (واتە ئەڵمانیا) داگیربکات، لەبەرئەوەی فەرەنسای بەهێزێکی پێشکەوتووخواز داناوە.

هاوڵاتى: بابێینە سەر پرسی هیگڵ و ئایین.. ئاشکرایە پێگەو ڕۆڵی ئایین لەفەلسەفەی هیگڵی دا (ئایین وەک بەش و فەلسەفە وەک گشت)، وەک دەرکەوتەیەکی مرۆیی و وەک فینۆمینێکی رۆحی تەماشا دەکات و پێشیوایە هەقیقەتی فەلسەفی و هەقیقەتی ئایینی، هەریەک شتن. هەرچەندە هەرخۆی جیاوازی دەکات لەنێوان گەڕانی فەلسەفی و سۆراخی ئایینی، بەدوای هەقیقەتدا

ئاشکراشە هیگڵ لەگەڵ هەریەک لەشیلینگ و هۆلدەرلین دا لە(تیۆبنگن) کۆدەبنەوەو بەیەک ئاشنادەبن.. سەرەتا ئەوان بەمەبەستی خوێندنی تیۆلۆژیا دەچنە ئەوێ، بەڵام کەسیان ئەوە جێبەجێ ناکەن و بەلای فەلسەفەو خوێندنی فەلسەفی دا بادەدەنەوە. واتە لەبری ئەوەی ببنە کەشیش و پیاوی ئایینی، یەکێکیان دەبێتە شاعیرێکی پایەبەرز (هۆڵدەرلین)و دوانەکەی تریشیان (هیگڵ و شیلینگ)، وەک فەیلەسوف ناو دەردەکەن و دەناسرێن. هیگڵ لەهەردوو بەرهەمەکەیدا (ژیانی یەسوع و فینۆمینۆلۆژی هۆش)، بەچڕی باس لەپرسی ئایین دەکات.

دەکرێت گەر بەکورتیش بێت باسی رۆڵی ئایین و فەلسەفەی ئایینمان لای هیگڵ بۆبکەیت؟

د.محەمەد کەمال: هەروەک ئەوەی تۆ لەپرسیارەکەتدا باسی دەکەیت، سەرەتا ئەو بۆ ئەوە نێردراوە تاخوداناسی بخوێنێت. ئەڵبەتە فەیلەسوفی دیکەشمان هەن کەسەرەتا تیۆلۆژیایان خوێندووەو دواتر بەرەو فەلسەفە چوون، وەک: (نیشتەو هایدیگەر)و نمونەی دیکەش هەن. هیگڵ لە(فینۆمینۆلۆژیای هۆش)دا، ئایین دەکات بەئایدیۆلۆژیای کۆیلەو دەڵێت: (کۆیلە لەمێژوودا تێدەگات کەمرۆڤ سەربەستە، تێدەگات ئەم جیهانەی هاتۆتە کایەوە - نەک سروشت -ئەم جیهانەی کەدروستکراوە، ئەو دروستی کردووە بۆ خاوەنەکەی و خاوەنەکەشی کەسێکی مشەخۆرو پاسیڤە (خاوەن کۆیلە)، کارناکات و کۆیلە خۆی کاردەکات و جەوهەری خۆی لەکارکردنەکەی دا دەردەکەوێت، بەڵام ئامادەنییە لەپێناوی سەربەستی خۆیدا شۆڕش بکات. ئەوە بۆچی؟

بەدیدی هیگڵ، کۆیلە لەمردن دەترسێت و ئامادەنییە واز لەغەریزەی ژیان بهێنێت و خۆی بخاتە نێو جەنگی مان و نەمانەوە.

هاوڵاتى: واتە خواست و ویستی ئەوەی تێدا نییە، ریسک بەژیان و بوونی خۆیەوە بکات؟

د.محەمەد کەمال: بەڵێ. لەبەرئەوە ئایدیۆلۆژیایەک دروستدەکات، جۆرێک بێت لەپاساو بۆ ئامادەنەبوونی، بۆ ئەنجامنەدانی شۆڕش. یەکێک لەو ئایدیۆلۆژیانەی کۆیلە دروستدەکات ئایینەو یەکەمجار هیگڵ پێی دەڵێت: (ئاگامەندی غەمگین)، چونکە ئاگامەندی ئایینی، ئاگاییەکی غەمبارەو بەردەوام لەغەم و پەژارەدایە. لەبەرئەوەی مرۆڤی دیندار دەزانێت، خودا لەسەروو بوونی ئەوەوەیە و ئەم لێی دابڕاوە. بۆیە بەردەوام لەغەمی ئەو دابڕانەدایە لەگەڵ ئەو راستەقینەیەدا

دواجارو دوای ئەم قۆناغە ئایین سەرهەڵدەداتەوە، بەڵام بەشێوەیەکی جیاوازتر. پیاوانی ئایینی دێن و ئەمجارە دەیانەوێت بیسەلمێنن کەئایین بنەمایەکی ئەقڵانی هەیەو دەیانەوێت لەگەڵ رۆشنگەری دا، پێشبرکێ بکات. وەک دەزانین رۆشنگەری هەموو زانین و دەسەڵاتێکی گەڕاندۆتەوە بۆ ئەقڵی مرۆڤ.

هەر لەوێشدا هیگڵ باس لەسێ جۆر ئایین دەکات:

- ئایینی سروشتی.

- ئایین لەگەڵ هونەردا .

- ئایینی ئاسمانی (کەئایینی مەسیحی بەبەرزترین و پێرفێکترین ئایین دادەنێت)و دەڵێت، ئایین ناتوانێت چارەسەری ناکۆکییەکان بکات. لەبەرئەوە قۆناغێکی تر پێویستە، قۆناغێک کە لەئایین پێشکەوتووترەو دەتوانێت چارەسەری تەواوی کێشەو ناکۆکییەکانی ناو کۆمەڵگە بکات، ئەویش بیرکردنەوەی فەلسەفییە. بەگشتی لای هیگڵ (ئایین و فەلسەفە)، جوڵان و بەرجەستە بوونی ئاکامەندی رەهایە، لەپرۆسەکەدا.

 

place for reklam
بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار