ده‌رباره‌ى داهێنان و مەرگەسات گفتوگۆیەكی تایبەت لەگەڵ ڕیبوار سیوەیلی
5 ساڵ لەمەوپێش
پرسى (داهێنان و مه‌رگه‌سات) یه‌کێکه له پرسه گرنگ و تایبه‌ته‌کانى ناو دونیاى ئه‌ده‌بى ئێمه‌و پێویسته هه‌میشه هه‌ڵوێسته‌ى جدى له‌سه‌ر بکرێت. به‌و پێیه‌ى به‌شێکى گه‌وره له مێژووى ئێمه مێژووى کاره‌ساته‌کانه‌و ئه‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ ڕه‌نگدانه‌وه‌ى له‌ناو ئه‌ده‌ب و هونه‌رى ئێمه‌دا هه‌یه.ده‌رباره‌ى ئه‌م پرسه دکتۆر (ڕێبوار سیوه‌لى)مان دواند.
سازدانى: شاخه‌وان سدیق
هاولآتى: هەمیشە جەنگ و كارەسات و ماڵوێرانی نەهامەتی گەورەن بۆ مرۆڤ، بەڵام زۆرجار دەوترێ ئەم ڕووداوانە پاش خۆیان ئەدەب و هونەری گەورە بەدوای خۆیاندا دەهێنن و دەبنە ئیلهام و سەرچاوەی گەورە بۆ گێڕانەوە. بۆ نمونە تابلۆی جێڕنیكای (پابلۆ بیكاسۆ) پاش بۆردومانی شارەكە لەلایان سوپای ئیسپانیاوە. یان ئەوەی جوو پاش (هۆلۆكۆست) لە ئەدەب و سینەمادا بەرهەمیان هێنا. تا چەند لەگەڵ ئەم بۆ چونەدایت؟
-بۆچوونەكە تا ئەو شوێنە ڕاستە كە ئەو بەرهەمهێنانەی پاش جەنگ و كارەسات، هونەریی و ئێستاتیكی بێت. واتە گێڕانەوەكان، دووبارەكردنەوەكان، ڕەنگدانەوەكان، هێنانەوەپێشچاوەكان، وێناكردنەكان و خەیاڵلێكراوەكان بۆ ئەو ڕووداوانە، ئاستێكی هونەریی و داهێنان بەخۆیانەوە بگرن. ئەدەبی پاش مەرگەسات هەرگیز خودی تراژیدیا و مەرگەساتەكە نییە، بەڵكو هونەریانە لەسەر تراژیدیا قسەكردنە، بەجۆرێ كە مانا بەسەر فۆرم و ڕووخساردا باڵا دەست نەبێت و دواجار خوێنەر هەست بكات لەبەردەم دەقێكی داهێنەرانەیەدا، كە ناوەڕۆكێكی تراژیدیانەی هەیە، یان داهێنانێك لە هەناوی تراژیدیاوە، تروسكەیەك لە دڵی تاریكییەوە، دەلاقەیەك لە كۆڵانێكی داخراودا لەبەردەم مرۆڤدا دەكاتەوە.
مەرجێكی دیكەی ئەمجۆرە داهێنانە ئەوەیە، كە هەموو ڕووداوێكی لۆكاڵیی و دیارگەرایانە، بكاتە ڕووداوێكی مرۆیی و گەردوونیانە. ئەمجۆرە ئەدەب و داهێنانە، ئەركێكی میژوویی لەسەر شانە، كە لەسەرووی سنوور و كەوشەن و پرسگەی نێوان وڵاتان و سیاسەتەكانیانەوە، پردی پەیوەندیی و لێكحاڵبوون لە نێوان مرۆڤەكان و گەلاندا دروستدەكات و بەمەش تراژیدیا لە دۆخی مەرگەساتیانە و داڕمانەوە، دەچێتە دۆخی بیناكردنەوە و دەستپێكردنەوە و ئەدەب و هونەر و داهێنانێك بەرهەمدەهێنێت، كە ڕزگاركەرانە و ئومێدبەخشانەیە. ئەدەب و هونەرێك، كە لەگەڵ دۆخی هەبوو دەكەوێتە ململانێیەكی هەمیشەییەوە، بۆ ئەوەی بیكاتە دۆخێك كە دەبێت هەبێت. ئەمە جەوهەری ئەو جیاكارەیەیە كە ئەریستۆتالیس لەنێوان مێژوو و شیعردا دەیكات. شیعر بەمانای (پۆئیسیس)، یان داهێنان: مێژوو باس لەو ڕووداوانە دەكات كە ڕوویانداوە، بەڵام داهێنان باس لەو ڕووداوانە دەكات پێویستە ڕوو بدەن. بەمجۆرەش، تراژیدیا لە زەمەنی واقیعییدا ڕووداوێكی مێژووییە، بەڵام لە بۆتەی ئەدەبیات و داهێناندا دەبێت ببێتە ڕووداوێكی داهێنەرانە و شیعرییانە.
هاولآتى: پەیوەندی تراژیدیا بە ئەدەبەوە چییە؟ پێتان وایە ئەدەب دەتوانێت دیوێكی تری ڕووداوە تراژیدیایەكان پیشان بداتەوە، جیا لەوەی مێژوو دەینوسێتەوە یان ئەوەی كە میدیا باسی دەكات؟
- پەیوەندیی تراژیدیا و ئەدەب، پەیوەندییەكی جەوهەرییە. بەو مانایەی كە ئەدەب هەمیشە هەوڵدانە بۆ گۆڕینی واقیع، كە سیاسیی تیایدا باڵادەست و نەخشەداڕێژە، بۆ هێنانەدی واقیعێك، كە تیایدا هونەرمەند نەخشەڕێ دادەڕێژێت و هونەر و داهێنان سیاسەت دەكات.. تراژدیا، لە واقیعدا و وەك ئەوەی ڕوو دەدات، لەبەرژەوەندیی سیاسییەكانە، چونكە ئەوانە بۆنەكانی بەكار دەهێنن بۆ نومایش و چاوبەستەكانیان، بەڵام ئەدەبیی تراژیدیی، سیاسەتی هونەرمەند و داهێنەرانە بۆ ئەوەی جیهانێكی جیاواز لە واقیعی تراژیدیانە بەرهەم بهێنێت، كە نەكەسی تێدا دەكوژرێت و نە پێویستە كەسیش تێیدا ببێتە قوربانی.
هاولآتى: "ئەنفال" یەكێكە لە ڕووداو و كارەساتە تراژیدییەكانی ناو مێژووی ئێمە، ئەم كارەساتە تاچەند گونجاوە بۆ ئەوەی بە ئەدەب بكرێت و كاری جدی لەسەربكرێت. ئایا ئەنفال ڕەنگدانەوەی هەیە لە ئەدەبی ئێمەدا پاش كارەساتەكە؟
- من كێشەیەكی گەورەم لەگەڵ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەدا هەیە. ئەفال ڕووداوێكی ناو دنیای پەراوێزیی ئێمەیە، كە شوێنەكەی دەرەوەی شارە. جوگرافیای ئەنفال لە پەراوێزی شارەكانی هەرێمی كوردستاندایە و چەقی شار نییە. ئەدەبی ئێمە بەرهەمی شار و بە زاراوەی شارییانەیە. لێرەدا كێشەكی زۆر گەورە هەیە: چۆن شارییەك بە زمانی نیمچە ستاندارد دەتوانێت گوزارشێكی هونەرییانە لە ڕووداوێك بكات لە پانتایی ناشاردا ڕوویداوە، كە زاراوە زمانییەكەی ئەوە نییە لە سلێمانی و هەولێر و دهۆك، پێی دەئاخڤن؟ ئەمە ئەستەم و بگرە نوێنەرایەتیكردنێكی دەمامكدارانەشە. ئەو كاتە مەرگەساتی ئەنفال دەتوانێت گوزراشی هونەریی و ئەدەبیی لە خۆی بكات، كە زمانی دانسقەی قوربانی بۆخۆی بێتە گۆ. زمانی دانسقەی قوربانی، زمانێكی ئۆرگێناڵ و ڕەسەنی ڕووداوەكەیە، كە شیاوی وەرگێڕان بۆ زاراوەیەكیتر نییە، چونكە ئەزموونی قوربانی ئەزموونێكی تایبەت و بێنموونەیە. من لەو بڕوایەدام، هەتا ئەم زمانە خۆی نەتوانێت گوزارش لە ئەزموونی تایبەتی خۆی بكات و بە زمانی دانسقەی ڕووداوەكە، كە زمانی قوربانییە، بدوێت، هەر جۆرە گوزارشكردنێكی شاریانە، وەكئەوە وایە جۆرێ لە پشتگیری و نوێنەرایەتی كرابێت و ئەمەش پێچەوانەی هەر ئەزموونێكی دیاردەناسانەی ڕووداوەكانە و نامانگەیەنێت بە هیچ ڕاستەقینەیەك.
هاولآتى: ئێوە دیوانێكی شیعریتان هەیە بەناوی (زمانی عەشق و زەمەنی ئەنفال) تاچەند ئەم دیوانە ئیلهامەكەی لە كارەساتەكەوە وەرگرتووە؟ پەیوەندی عەشق و ئەنفال لەچیدا كۆدەكەنەوە؟ پێتانوایە ئەم دیوانە پیشاندانی دیوێكی تری چیرۆكی ئەنغالی گەرمیانیەكانە. یان ئەوە ئەنفالی ڕۆحی تاكەو سودت لەو وشەیە بۆ ناونانی دیوانەكەت وەرگرتوە؟
- ئەو قەسیدەیەی ئێوە باسی دەكەن، لە كەشی دوای ئەنفال بەرهەمهاتووە. لە ئاستی كولتووریی و مێژووییەوە، كاریگەریی ئەو كارەساتەی بە توندیی لەسەرە. من ئەوسا لە دانمارك بووم و تازە ڕووداوی تراژیدیای هەڵەبجە ڕوویدابوو. زەین و دەروونی من بەو هووشیارییەی لەسەر شوناسی مرۆیی و نەتەوەیی خۆم هەمبوو، بەو مەرگەساتە كاریگەر بووم. لە ناخی خۆمدا دەمزانیی زوڵمێكی نەتەوەییم لێكراوە، بەڵام هەر لە ناخی خوشمدا دەمزانیی كە گێڕانەوەی زوڵم وەكخۆی، بەناوی ئەدەبەوە، بێمانایە. بۆیە تراژیدیای تایبەتی خۆم كە چەندین سەرچاوەی هەبوو، تێهەڵكێشی كارەساتە گەورەكە كرد بۆ ئەوەی بتوانم لە هەردوو ئاستی تایبەت و گشتی، گوزارش لە خۆم بكەم. هێڵی گشتی دەقەكە تراژیدیانەیە، بەڵام نییەتی دەقەكە هەستانەوە و دەستپێكردنەوەیە لەناو كارەساتدا، ئەوەش ئەركی ئەدەب و داهێنانە و زمان لەمەدا ناوەندە. لەو نێوانەدا پردێكی پەیوەندییم لە نێوان ئەزموونی تێكشكانی تاكەكەسیی و مێژووی تراژیكی نەتەوەییمدا، دروستكردووە. بێگومان شانازیی دەكەم گەرمیانیی و بارزانییەك خۆیان لە دەقەكەدا ببیننەوە، بەڵام من پێش هەموو شتێك چیرۆكی خۆم دەگێڕمەوە وەك مرۆڤێك و وەك كوردێك.. پەیوەندیی نێوان عەشق و ئەنفال پەیوەندییەكی پێچەوانەییە: لەكاتێكدا ئەنفال وەك كارەساتێك شكست بەدوای خۆیدا دەهێنیت، عەشق وەك دۆخێكی دەروونی وەك وزەیەك، سەرهەڵدانەوە و دەستپێكردنەوە پێشنیاز، دەكات.
هاولآتى: زۆرێك پێیانوایە ئەدەبی ئێمە ئەدەبێكی غەمگینە و پڕە لە نائومێدی، بەڵام ئەدەبێكە كەمتر سودی لەو هەموو ڕوداوە تراژیدیانە وەرگرتوە كە بەسەری هاتون تەنها چەند هەوڵێكی كەمی وەك (گۆڕستانی چراكانی) مامۆستا شێركۆ بێكەس نەبێت. هۆكاری ئەمە چییە؟
- هۆكاری ئەمە ئەوەیە، كە ئەدەبی ئێمە ناتوانێت دژەباو بێت و زیاتر لە دەوری پۆپۆلیزم و عاممەگەرایی دەسووڕێتەوە بۆ ڕازییكردنی زۆرینە و ڕەشۆك.. ڕەشۆكییەتپەرستی نامانگەیەنێت بە دۆخێكی ئەدەبیی لە ئاستی داهێناندا. بۆیە غەمگینی و نائومێدی دوو تایبەتمەندیی واقیعی سیاسی و كولتووریی و مێژوویی ئێمەن و خزمەت بە دۆخی مانەوەی واقیع وەكخۆی دەكەن، ئەمەش وایكردووە كە ئەدەبی ئێمە لە بنەمادا دواكەوتووانە و موحافیزەكار و پۆپۆلیستانە بێت، نەك یاخیگەرانە و دژە واقیعیانە. ئەدەب و داهێنان، تەواو پێچەوانەی واقیع دەجووڵێنەوە و واقیع وەكخۆی، ڕەتدەكەنەوە. بۆیە ئەدەبی غەمگین و لەبەرچاوڕەشكەر، نیشتیماندزێوی و نائومێدكەر، لە بنەمادا خزمەت بە سیاسەتێك دەكات كەبەرژەوەندیی لە مانەوەی واقیعدایە وەكئەوەی كە هەیە، نەك وەكئەوەی كە دەبێت هەبێت. ئەدەبی ئێمە سیاسەتی خۆی ناكات، بەڵكو خزمەت بە سیاسەتی باو دەكات. ئەوەش لە بێئاگایی و ناهووشاریی بەرهەمهێنەری ئەدەبییەوە سەرچاوە دەگرێت.
هاولآتى: پێتانوایە چی بكرێت بۆ ئەوەی دیوی شاراوەی ئەنفال و تراژیدیكانی ئێمە لە ڕێگەی ئەدەبەوە بخرێنە ڕوو، چیرۆكە شاراوەكان خوێنەوەیەكی نوێ وەربگرن، جیهان جارێكیتر لە ڕێگەی ئەدەبەوە ئەو كارەسات و تراژیدیانەی ئێمە بخوێنەو؟.
- پێویستە دەستەبژێری شاریی بكشێتەوە و كەنار بگرێت و ئەوەندە خۆی نەكاتە نوێنەر و دەمڕاستی كارەسات. ئەمەش دەرفەتێك دەداتە قوربانیانی ڕاستەقینە تاكو بە زمانی دانسقەی خۆیان بدوێن و بتوانن لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ئەدەبییەوە، ئەو بارە قورسە ئەزموونی و مێژووییە، لە كۆڵی خۆیان بكەنەوە. باڵادەستی شێوەزاری سلێمانی و بادینی بەسەر گوزارشلێكردنەكانی كارەسات و مەرگەساتەكانی ئێمەدا، شێوەیەكی تاكڕەهەندانەی داوەتە گوزارشكردنەكان و وەكئەوەی لێهاتووە زمانی قوربانی وەرگێڕدرابێتە سەر زمانێكی دیكە. زمانی دانسقەی قوربانیانی كارەساتەكانی ئێمە لە دەرەوەی جوگرافیای شار و زمانەكەیەتی. تایبەتمەندییەكانی زمانی پەراوێزیی و دەرەشار جیاواز گوزراش لە ئەزموونی كارەساتەكە دەكەن. هەر وشە و پیت و نیشانەیەك، هەر ئاكتێكی زمانی لە ئاستی دەربڕین و ڕەمزیی و گۆكردن و تەنانەت بێدەنگییشدا، بگرە كۆی دەنگی هەناسەدان، هەنیسك، وەستان و پچڕین و كۆكە و تف قووتدانەوە و لە گێڕانەوەی كارەساتتدا، مانای قووڵی خۆیانیان هەیە. لە زمانی شاریانەدا بەهۆی دووركەوتنەوەی گێڕەرەوەكان لەو كەشەی مەرگەساتەكانی تێدا ڕووداوە، بەهۆی نەبوونی ئەزموونی كەسی یەكەم لە ڕووداوەكاندا، ئەوە كارەسات و زمانە دانسقەكەی قوربانی، كە خۆی لە فرەڕەهەندیی زمانی و گوزراشكردنی نازمانییدا، دەبینێتەوە، هیچیان نامێنن و دەبێتە زمانێكی تاكڕەهەند و داخراو. بۆیە لەبەشێكی زۆری ئەو ئەدەبیاتەدا كە بۆ كارەسات نووسراوە، بە ئاشكرا بێدەسەڵاتی نووسەران دەبینرێت و نەشارەزاییان لە شێوەژیان و زمانی ڕۆژانەی قوربانییەكاندا، جگە لە تاكڕەهەندیی زمانی، ئەوە جۆرێك لە ستەمی شێوەزارەكانی وەك سلێمانی و بادینییش بەسەر زمانی ڕاستەقینەی قوربانییەكاندا، دەبینرێتەوە. ئەم بۆچوونە، بەرهەمی هونەرەكانی وەك موزیك، شیعر و شێوەكاریش ناگرێتەوە. لەم هونەرانەدا بەرهەمگەلێكی بەرزمان هەن.
.png)
.jpg)
