سازدانی: هاوڵاتی جێگری دووەمی لێپرسراوی گشتی حدکا رایدەگەیەنێت، هیچ پاساوێک بۆ بەزاندنی سنوری عێراق و هەرێم لەلایەن ئێرانەوە نییە و پێویستە بەدەنگ بێن. محەمەد نەزیف قادری لەم چاوپێکەوتنەدا لەگەڵ هاوڵاتی باس لەوەدەکات، ململانێ نێودەوڵەتییەکان و ئاڵۆزییە ناوچەییەکان ئامانجیان لەگەڵ ویست و داخواز و ئامانجی ئەوان جیایە، چونکە گۆڕینی رژێمی ئێران بەرنامەیەکی دیاریکراویان نییە. هاوڵاتی: هاریکاریی نێوان حزبەکانی رۆژهەڵات لە چ ئاستێکدایە؟ محەمەد نەزیف قادری: بزووتنەوەی میللی-دێموکراتیکی کوردستانی ئێران دوای هاتنە سەر کاری رێژیمی کۆماری ئیسلامیی ئێران و بە لاڕێدا بردنی ئامانجی شۆڕشی گەلانی ئێران، کۆمەڵێک ئەزموونی بەرچاوی هەیە. دوای سەرکەوتنی شۆڕش حزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران تاکە حزبێک بوو کە لە گۆڕەپانی سیاسیی کوردستاندا رۆڵی بەرچاوی هەبوو. لە زۆربەی شار و گوندەکانی کوردستان بنکە و بارەگای کردەوە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی پڕ سەروەریی حزب و خەبات و تێکۆشانی لە سەردەمی شەڕی دووهەمی جیهانی و دامەزرانی کۆمەڵەی ژ.ک و دواتر حزبی دێموکراتی کوردستان و دامەزرانی کۆماری کوردستان و شانازییەکانی و شەهیدکردنی پێشەوا قازی محەممەد و دواتر خەباتی نهێنی و ئاشکرای حزب لە دۆخی جۆراوجۆر و بەرخۆدانی کادر و پێشمەرگەکانی حزب لە ساڵانی ١٩٦٧ و ١٩٦٨دا و رۆڵی شوێندانەری دوکتور عەبدولڕەحمانی قاسملوو تا رووخانی رێژیمی پاشایەتی، دواتر گەڕانەوەی کۆمیتەی زاگرۆس کە بەشێک لە ئەندامانی رێبەریی ئەوکاتی حزبی لە خۆ گرتبوو بە تایبەت رێبەری مەزن، دوکتور عەبدولڕەحمان قاسملوو، لە رێنوێنیدان بە ئەندامان و کادرەکانی حزب رۆڵێکی مێژوویی هەبوو. لەو قۆناغەدا رێکخراوی سیاسیی نوێ و پێکهاتە سێنفییەکان دامەزران و دوایی بە ناوی جۆراوجۆرەوە وەک رێکخراوی سیاسی بە بیروڕای جیاوە پێیان نایە گۆڕەپانی خەباتی کوردستانی ئێران. بە داخەوە لەو قۆناغەدا کورد یەکگرتوو نەبوو، بە تایبەت پێوەندییەکانی مەرحوومی کاک ئەحمەد موفتی زادە و جیاوازیی خوێندنەوەی لەگەڵ مامۆستا شێخ عیزەدین حسەینی نەمر و حزبی دێموکراتی کوردستان بۆ خەباتی گەلی کورد زۆر زیانبار بوو، ئەوەش کاریگەر بوو لە سەر ئاوڕ نەدانەوەی رێبەرانی رێژیمی کۆماری ئیسلامی بە ویست و داخوازییەکانی کورد لەو قۆناغەدا. دوای فتوای جیهادی خومەینی دژی گەلی کورد و هێرش بۆ کوردستان، قۆناغی بەرگری و بەرخۆدان بوو. لەم بەرگرییەدا یەکیەتی و یەکگرتوویی هێزەکان تا رادەیەک باش بوو. هەر ئەو بەرگرییە مێژووییە بوو بە هۆی ئەوەی کە خومەینی پەیامی ٢٦ی خەزەڵوەری ١٣٥٨(١٩٧٩) رابگەیەنێ و باس لە چارەسەریی پرسی کورد بکا. لەو دۆخەدا هەیئەتی نوێنەرایەتیی گەلی کورد پێک هات و لەگەڵ شاندی دەوڵەتی ناوەندی کەوتنە وتووێژ، هەر وەک چاوەڕوان دەکرا، رێژیم لە پەیامەکەی خومەینی پاشگەز بووەوە و شەڕێکی سەرتاسەری و بێ بەزەییانەی بە سەر گەلی کورددا سەپاند. لە تەواوی ئەو ٤٠ ساڵەدا ئەزموونی تاڵ و شیرینی زۆر هەیە لە پێوەندییەکانی نێوان هێزەکانی رۆژهەڵات، ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە دوای راپەڕینەکانی ئێران لە ژانویەی ٢٠١٨دا بە هەست بە بەرپرسایەتیی سیاسی و مێژوویی چەند لایەنێکی سیاسی لە ژێر ناوی ناوەندی هاوکاریی حزبە سیاسییەکانی کوردستانی ئێران و لە چوارچێوەی خاڵە هاوبەشەکانیاندا یەکیان گرتووە و ئێستا لە گۆڕەپانی سیاسیدا رۆڵی خەباتگێڕی دەگێڕن و خەڵکی کوردستانیش زۆر بە هەنگاوێکی ئەرێنی وەریان گرتووە. هاوڵاتی: کاری ناوەندی هەماهەنگی گەیشتووە بە کوێ؟ محەمەد نەزیف قادری: ناوەندی هاوکاری هێڵە سیاسییەکانی بۆ خەبات دژی کۆماری ئیسلامیی ئێران دیاری کردووە، پێڕەوی نێوخۆی هەیە، لە ناوخۆی کوردستانی ئێران و لە خەباتی مەدەنی و جەماوەریدا هەڵویستی سیاسی و نیشتمانی و نەتەوەیی بووە، لە هەرێمی کوردستاندا لە سەر زۆر بابەت گوتاری یەکگرتووانەیان بووە. لە دەرەوەی وڵاتیش کۆڕ و کۆبوونەوە و هاوپێوەندییان پێک هێناوە و لەگەڵ چەند لایەنی نەتەوەکانی ئێران و ئۆپۆزیسیۆنی سەرتاسەری چالاکییان هەیە. هاوڵاتی: پێتان وایە سزاکانی ئەمریکا دەبنە هۆی گۆڕینی رێژیم؟ محەمەد نەزیف قادری: ئێمە وەک کوردی رۆژهەڵات و سیاسەتی حزبی ئێمە لەو باوەڕەداین ململانێ نێو دەوڵەتییەکان و ئاڵۆزییە ناوچەییەکان ئامانجیان لەگەڵ ویست و داخواز و ئامانجی ئێمە جیایە. ئێمە فاکتەری یارمەتیدەرمان کۆمەڵانی خەڵکی کوردستانن و پشت بەستوو بە ئەو ئیرادەیەین. لایەنە خاریجییەکان بە ئەمریکاشەوە، رەچاوی بەرژەوەندییەکانی خۆیان دەکەن و تا ئێستا بە نیسبەت گۆڕینی رێژیمی کۆماری ئیسلامییەوە بەرنامەیەکی دیاریکراویان نیە و باس لە گوشاری هەمەلایەنە دەکا بۆ تەسلیم کردنی ئێران بە ١٢مەرجەکەی. هاوڵاتی: چۆن دەتانەوێت سوود لەم رەوشە تازەیە وەربگرن؟ محەمەد نەزیف قادری: ئێمە دەبینین وەزعی رێژیم و خەڵک لە سایەی سیاسەتە هەڵەکانی رێژیمدا، لە خرابترین حاڵەتدایە. خەڵک ئێستا دروشمی رووخانی رێژیمیان هەڵگرتووە. بێ گومان ئێمەش بە هاوکاریی لایەنە دۆستەکانمان و کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان، رۆڵی سیاسی و مێژووییمان دەگێڕین. هاوڵاتی: هیچ هەماهەنگییەکتان هەیە لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی ئێران؟ محەمەد نەزیف قادری: بەڵی، ئێمە لە سەر پرنسیپی باوەڕمەند بوون بە دوو ئەسڵ لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی دیالۆگ و هاوکاری دەکەین؛ یەکەم باوەڕ بە دێموکراسی و دووهەم مافە نەتەوەییەکانی گەلی کورد. لەو باوەڕە هەم لەگەڵ کۆنگرەی نەتەوەکانی ئێرانی فێدراڵ و هەم لەگەڵ «هاوپێوەندی بۆ ئازادی و بەرابەری»، لە یەک تەڤگەرداین، بۆ هاوکاریی بەرینتریش لە سەر ئەو دوو ئەسڵە کە باسم کرد ئامادەین. هاوڵاتی: پێوەندیتان لەگەڵ حکوومەتی هەرێم لە چ ئاستێکدایە؟ محەمەد نەزیف قادری: ئێمە بە پێی ئەزموونی سیاسیی بزووتنەوەی کورد بە گشتی، وەک کوردی رۆژهەڵات و حزبە سیاسییەکان، پێوەندییەکی نەتەوەیی،نیشتمانی و سیاسیمان لەگەڵ هەرێمی کوردستان و پارتە سیاسییەکانی و خەڵکی نیشتمانپەروەری هەیە، ئەم پێوەندییەش دەگەڕێتەوە بۆ هاوکاری و بە هانای یەکترەوە هاتنەکان لە رووداوە مێژوویی و مەرگەساتەکاندا کە دوژمنانی کورد بە سەریان هێناوین و هەستی نەتەوەیی و داکۆکی لە مافە نەتەوەییەکانی کوردیش ئامانجی سەرەکیمانە. هاوڵاتی: هۆکاری تۆپبارانی ئەم دواییانە چیە و چۆن لە هەڵویستی هەرێم دەڕوانن لەو بارەیەوە؟ محەمەد نەزیف قادری: بەشێکی پرسیارەکە کە هۆی چیە لە کەس شاراوە نیە. دەوڵەتە دژ بە کوردەکان کاتێک لە بەرانبەر ئیرادەی خەڵک و شۆڕشەکەی بێ توانا دەردەکەون، پەنا بۆ گرتن، برسی کردن، ئێعدام و تێرۆر و جینۆساید دەبەن. ئێمە قەد هۆی ئاڵۆزی و بشێویی سنوورەکان نەبووین، گۆڕەپانی خەباتمان چەقی کوردستانی ئێرانە خەڵک و رۆڵە مافخواز و نیشتمانپەروەرەکان لە ناوخۆی وڵات، بەرگری لە خاک و خەڵکی کوردستان دەکەن، رێژیم سنوورەکان تۆپباران دەکا و خەڵکی مەدەنی دەکاتە ئامانج. لە خەباتی هێزی پێشمەرگەی کوردستانی باشووریش، حکوومەتەکانی عێراق کە لە بەرگری و هێرش لەگەڵ پێشمەرگە تێک دەشکان، گوندە سنوورییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانیان دەکردە ئامانج. بە نەزەری من هیچ پاساوێک بۆ ئەو سنوور بەزاندنە بۆ رێژیمی کۆماری ئیسلامیی ئێران نیە، ئەوە پێشێل کردنی سەروەریی هەرێمی کوردستان و عێراقە و نابێ لە بەرامبەر ئەم کردەوە نەشیاو و ناشایستەی کۆماری ئیسلامیی ئێران بێ هەڵویست بن و پێویستە وە دەنگ بێن و ناڕەزایەتی دەربڕن و کۆڕ و کۆمەڵە نێو دەوڵەتییەکانی لێ وە دەنگ بێنن. راستە هەرێمی کوردستان بە جۆرێک پێوەندیی سیاسی و ئابووریی هەیە لە گەڵ رێژیمی کۆماری ئیسلامیی ئێران، ئێمە ئەو پێوەندییە بە سرووشتی دەزانین، بەڵام ناکرێ گوتاری نەتەوەیی و ئەرکی نیشتمانی بکەوێتە سێبەری ئەو پێوەندییە کاتییەوە.
کاکەلاو عەبدوڵا بۆ ماوەی چەندین ساڵە ناوچەی ٥١ بووەتە جێی گومان و چەندین دەنگۆی لەسەر بڵاوبوەتەوە کە شوێنی بونەوەری ئاسمانی بێت، پێشتر حکومەتی ئەمریکا بەردەوام بە هاوڵاتیانی دەوت کە ناوچەکە بونی نییە و هیچ جۆرە بایەخدانێکی نییە بۆ بونەوەری ئاسمانی بەڵام لەم جەند ساڵەی دواییدا هەڵویستی گۆڕا و بەناچاری دانی پێدانا. ساڵی ٢٠١٧ پێنتاگۆن بە فەرمی دانی بەوەدانا کە ٢٢ ملیۆن دۆلار تەرخانکراوە بۆ پرۆگرامێکی حکومی بۆ کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوە لە «هەڕەشەی نائاسایی بۆشایی ئاسمان.» بەپێی ڕاپۆرتێکی واشنتۆن پۆست، پرۆگرامی لێکۆڵینەوە لە هەڕەشەی فرۆکەی پیشکەوتوو نمونەیەکی دەگمەنی لێکۆڵینەوەی بەردەوامی حکومەت بووە لە دیاردەی بونەوەری ئاسمانی کە جێی سەرنجی چەندین پرس و پشکنین بووە لە ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٦٠کاندا. ناوچەی ٥١ ناوچەیەکی بەرفراوانی بیابانییە و کەوتوەتە نیوان دوو بەرزاییەوە، کە وای لێدەکات شوێنێکی داخراو بێت، لە دەرەوەی شاری لاس ڤێگاسی سەر بە ویلایەتی نیڤادا. ناوچەکە دەکەوێتە ناوچەی تاقیکردنەوە و ڕاهێنانی نیڤادا کە ڕووبەرەکەی ١٢،٠٠٠ کم چوارگۆشەیە. ناوچەکە شوێنی هێزی ئاسمانی ئەمریکایە و چەندین تاقیکردنەوەی چەکی پێشکەوتووی تێدا ئەنجامدراوە بەدرێژایی ساڵانی رابردوو. لەگەڵ ئەمانەدا چەندین دەنگۆ هەیە کە باس لەوە دەکەن ناوچەکە شوێنی بونەوەری ئاسمانی و تاقیکردنەوە بێت لە تەکنەلۆجیای پێشکەوتوو. ناوچەکە لەژێر ڕێوشوێنیکی ئەمنی توندا پارێزراوە و هیچ کەسێک بۆی نییە بچێتە ناوەوە. ئانی جەیکبسن نوسەری کتێبی (ناوچەی ٥١: مێژوویەکی بێ چاودێر) دەربارەی ناوچەکە دەڵێت: «ناوچەی ٥١ لەکاتی جەنگی ساردا تاکە دامەزراوەی گرنگ بوو کە دروستکرا بۆ پەرەپێدانی خێراکردنی زانست، خێراتر لە یەکێتی سۆڤییەت.» جەیکبسن تەنها سەری لە شتێک سوورماوە ئەویش ئەوەیە تەنانەت لەسەردەمی گووگڵ و ویکیلیکسدا، ئەو «هیچ زانیاریەکی دزەپێکراوی نەبینیوە یاخود دەست نەکەوتووە دەربارەی ناوچەی ٥١ وەک ئەوەی کە ناوچەکە لە دۆخێکی داخراو و شاراوەدا بێت.» بەپێی وتەی جەیکبسن ناوچەی ٥١ ژیرزەمینی تێدایە بۆ دوورخستنەوەی چاودێریکردنی ئاژانسە هەواڵگرییەکان و تەنانەت لە سەردەمی مانگی دەستکردا ناوچەکە بە نهێنی ماوەتەوە. دەوترێت ناوچەکە ژێرزەمینی گەورەی تێدایە بەقوڵایی چەند کیلۆمەترێک و چەندین تاقیگەی تێدایە بۆ لێکۆڵینەوە لە چەندین بابەتی جیاجیا. ساڵی ١٩٥٥ سەرۆکی ئەوکاتی ئەمریکا، دوایت ئایزنهاوەر، پارچە زەویەکی فەرامۆشکراوی خستە سەر ناوچەی تاقیکردنەوەی نیڤادا کە دواتر بە ناوچەی ٥١ ناسرا بەهۆی ناونانی لە نەخشەدا بە ٥١ لەپاڵ چەندین ناوچەی تردا کە ژمارەی تریان بۆ داندرا. ناوچەکە چەندین ناوی تری هەیە لەوانە گروم لەیک، هۆمی ئێرپۆرت، دریملاند، پارادایس رانچ. بەپێی بەڵگەنامەیەکی سی ئای ئەی ئەم شوێنە بەکاردەهێنرێت بۆ تاقیکردنەوەی کەولوپەلی سەربازی پێشکەوتوو وەکو فرۆکەی بەرزەفڕی هەواڵگری یو-٢. بەپێی ئاژانسی ڕۆیتەرز لە ناوچەکەدا جۆرەها فڕۆکەی پێشکەوتوو بەنهێنی تاقیکراونەتەوە وەکو فرۆکەی ئەی-١٢ کە فرۆکەیەکی سیخوڕییە و خێراییەکی زیاترە لە خێرایی دەنگ و هەروەها فرۆکەی جەنگی ئێف-١١٧. بەڵام ناوچەی ٥١ بەخێرایی لەم چەند ساڵەی دواییدا بەناوبانگ بوو بەهۆی دەنگۆکانی لەسەر ژیانی بونەوەری ئاسمانی و تەکنەلۆجیای نهێنی پێشکەوتوو. دانپێدانانی حکومەت بە ڕاستییەکەدا کە پێشتر نکۆڵی لێدەکرد ئەوە دەردەخات کە ڕەنگە دەنگۆکان سەبارەت بەم ناوچە نهێنییە نزیک بن لە ڕاستییەوە. خانەنشینێک کە لە ناوچەی ٥١ کاری کردووە بەناوی سۆرنتۆن بارنس دەربارەی کارەکانی لە ناوچەکە دەلێت، «هەموو شتێک بە ڕێکخراوەیی بوو، تەنها چەند کارمەندێکی کەم بۆیان هەبوو بە هەمیشەیی لەوێ بمێننەوە، ئەوانی تر هەموو ڕۆژێک بە فرۆکە دەگوازرانەوە بۆ لاس ڤێگاس.» بارنس دەشڵێت، «زۆرکات لەدووری خێزانەکانمان بووین لە دووشەممەوە بۆ پێنجشەممە و نەماندەتوانی هیچیان پێ بڵێین و چی دەکەین و کارمان چییە. تەنانەت ئێستاش کە خانەنشینین پرسیار لەیەکتر ناکەین دەربارەی کارەکانمان جگە لەوەی ئەگەر بزانین ئەو کارە لەلایەن حکومەتەوە ئاشکرا کراوە.» ڕەنگە گەورەترین دەنگۆ کە زۆرترین ناوبانگی دەرکرد ئەوە بێت کە ناوچەی ٥١ شوێنێکە حکومەت بونەوەری ئاسمانی تێدا داناوە لەگەڵ ئەو دەفرە فڕیوەی کە کەوتە خوارەوە بۆ سەر زەوی و لەلایەن جوتیارێک بەناوی ویلیام برازیل دۆزرایەوە. برازیل تووڵی پۆڵاین و پارچەی پلاستیکی و سکرابی سیلڤەری دۆزییەوە لە شارۆچکەی رۆزویڵی سەر بە ویلایەتی نیو مەکسیکۆ لەساڵی ١٩٤٧. دواتر پۆلیسی ئاگادارکردەوە و پاشان سوپا هاتە شوێنی ڕووداوەکە و هەموو پاشماوەکانی فڕۆکەکەی برد. نهێنییەکە بڵاوبویەوە بووە جێی سەرنجی خەڵکی ئەمریکا. بەپێی دەنگۆکە، دواتر حکومەتی ئەمریکی لێکۆڵینەوەی وردی لە بونەوەرەکان کردوە و تەکنەلۆجیای فرۆکەکەیانی بەکارهێناوە بۆ دروستکردنی فرۆکەی پێشکەوتووی بۆشایی ئاسمان بڕ و بەرهەمهێنانی چەکی بەهێز. جگە لەمەش دەوترێت زاناکانی ناوچەی ٥١ تەکنەلۆجیای پێشکەوتوو بەکاردەهێنن بۆ کۆنترۆڵکردن و دەستکاریکردنی کەشوهەوا، پەرەپێدانی گەشتکردن بە کاتدا و پەرەپێدان و دروستکردنی چەکی زۆر پیشکەوتوو وەکو بۆمبی هایدرۆجینی. بۆ ماوەی چەند ساڵێک خەڵکی نزیک ناوچەکە هەواڵی ئەوەیان دەدا کە ڕووناکی سەیریان بینیوە لە بیابانەکەدا کە دەوترێت فرۆکەی بونەوەری ئاسمانی بووە هاتوەتە خوارەوە یاخود لە دامەزراوەکەدا تاقیکراونەتەوە. تەنانەت دەوترێت کە یەکەم گەشتی ئاسمانی لەساڵی ١٩٦٩ ڕاست نییە و هەموو ئەو وێنانە هی ناوچەی ٥١ن کە نەیل ئارمسترۆنگ، کەشتیوانی کەشتییە ئاسمانییەکەی ناسا لەسەر مانگ ئاڵای ئەمریکا دەچەقێنێت. هەرچەندە ئەمە دوورە لە ڕاستییەوە بەڵام زۆربەی خەڵک بروایان پێیەتی. ساڵی ١٩٩٥ کەسێک بەناوی رەی ستانتیلی ڤیدۆیەکی بڵاوکردەوە کە توێکاری لاشەی بونەوەرێکی ئاسمانی پیشان دەدا دوای ڕووداوەکەی شارۆچکەی رۆزویڵ، هەرچەندە دوای چەند ساڵێک دانی بەوەدانا کە ڤیدۆیەکەی ساختە بووە. ئەو دەنگۆیانەی کە تایبەتن بە بونەوری ئاسمانییەوە هەندێکیان ڕوونکردنەوەیان بۆ دراوە لەلایەن حکومەتەوە هەندێکی تریش بەدرۆخراونەتەوە. بەپێی بەیاننامەی هێزی ئاسمانی ئەمریکا، ئەو پاشماوەیەی برازیل دۆزییەوە لە کێلگەکەیدا لە ڕۆزویڵ بەشێک بوو لە ئۆپەراسیۆنی نهێنی حکومەت. لە ڕاپۆرتێکی ٢٣١ لاپەڕەیدا و دوای ٥٠ ساڵ لە روودانی رووداوەکە، هێزی ئاسمانی ڕایگەیاند کە باڵۆنی بەرز فری بەکارهێناوە بۆ ئاشکراکردنی تاقیکردنەوەی چەکی ئەتۆمی یەکێتی سۆڤیەت. هەندێک کاربەدەستانی تر دەڵێن پاشماوەکە هی فرۆکەیەکی بۆمبهاوێژی ئەتۆمی بووە کە لە ڕۆزویڵ تێکشکاوە. دوای هەموو شتێک، رۆزویڵ شوێنی یەکەی ٥٠٩ی هێزی ئەمریکی بوو کە ئەو هێزە بەرپرس بوون لە بۆمبارانکردنی هێرۆشیما و ناگازاکی لەساڵی ١٩٤٥. یەکێک لەو کەسانەی کە شایەتحاڵی رووداوەکەی ڕۆزویڵ بووە لەسڵی ١٩٩٥ بۆ واشنتۆن پۆست دەدوێت: «ئێمە بروامان وایە شتێکی گەورە ڕوویدا لە ڕۆزویڵ، نازانین ئاخۆ فڕۆکەیەک بوبێت کە چەکی ئەتۆمی هەڵگرتبێت یاخود شتی تاقیکاری تر بێت بەڵام هەموو ئەوەی بینیومانە تا ئیستا ئاماژە بەوە دەکات کە هێزی ئاسمانی هەوڵ دەدات ڕووداوەکە بە ئاراستەیەکی تردا ببات.» کریس مێلۆن،جێگرێکی پێشووی وەزارەتی بەرگری بۆ هەواڵگری کە پێشتر کاری بۆ پرۆگرامی لێکۆڵینەوە لە هەڕەشەی فرۆکەی پیشکەوتوو کردووە، ڕایگەیاندووە کە لێکۆڵەرەکانی پرۆگرامەکە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ فرۆکەوانانی ناوچەی ٥١ سازداوە کە وتویانە شتی سەیر و سەمەرەیان بینیوە لە ئاسماندا. میلۆن باسی ڤیدیۆیەک دەکات کە ڕووبەڕووبونەوەی فرۆکەیەکی ئێف-١٨ و تەنێکی نەناسراوی سەیرە و دەڵێت: «سپییەو شێوەیەکی لاکێشەی درێژکۆلەی هەیە و نزیکەی ٤٠ پێ بەرزە و ١٢ پێ ئەستوورە... فرۆکەوانەکان سەریان دەسوڕمێت کاتێک تەنەکە لەپڕێکدا ڕێڕەوی خۆی دەگۆڕێت و بەرەو فرۆکەکە دەچێت. لە زنجیرەیەک مانۆری وریایانەدا کە دژی یاساکانی فیزیایە، تەنەکە دەچێتە پشت فرۆکە ئیف-١٨کە و فرۆکەوانەکان ڕووبەڕووی تەکنەلۆجیایەک دەبنەوە کە پێشتر نەیانبینیوە.» لەکۆتایدا پڕۆگرامی لێکۆڵینەوە لە هەڕەشەی فرۆکەی پێشکەوتوو راپۆرتێکی بەرهەمهێنا بە قەبارەی ٤٨٠ لاپەڕە تێیدا باسی بینینی بونەوەری ئاسامنی دەکات چەند جارێک لە ئەمریکا و دەرەوی ئەمریکا. هەرچەندە بەپێی وتەی بیڵ سویتمان، سەرنوسەری گۆڤاری ئەڤیەشن ویک ئەمانە هەموو دەنگۆی ساختە و دروستکراون بۆ شاردنەوەی نهێنی راستەقینەی ناوچەی ٥١. سویتمان دەڵێت: «بەدڵنیاییەوە کەمپینی بڵاوکردنەوەی زانیاریی نادروست بە ئەنقەست بوونی هەبوو دەربارەی بوونی بونەوەری ئاسمانی بۆ دروستکردنی هەڵا لە ساڵانی ١٩٥٠کان و ١٩٦٠کان بۆ ئەوەی فڕۆکە نهێنیەکان هەواڵیان بڵاو نەبێتەوە و بەنهێنی بمێننەوە پاشان لەساڵانی ١٩٧٠کان و ١٩٨٠کان هەمان شت کرایەوە و ناوچەی ٥١ پەیوەستکرا بە بونەوەری ئاسمانی لەڕێگەی بەڵگەی ساختە و شایەتحاڵ کە گوایە تەن یان جەستە بینراوە.» لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا هەڵمەتێک دروست بووە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووک بۆ هەڵکوتانە سەر ناوچەی ٥١ بۆ دۆزینەوە و هەڵدانەوەی راستییەکان کە تا ئیستا دوو ملیۆن کەس ئارەزوی خۆیان دەربڕیوە بۆ چوونیان بۆ بۆنەکە. لەدوای ئەم هەڵمەتەوە حکومەتی ئەمریکا وەڵامی ئەم هەڵکوتانەی داوەتەوە و وتەبێژێکی حکومەت دەڵێت: «ناوچەی ٥١ ناوچەیەکی کراوەی هێزی ئاسمانییە بۆ ڕاهێنان و ئێمە بە هەموو ئەوانە رادەگەیەنین هەوڵی ئەو کارە نەدەن و نزیکی ناوچەکە نەکەونەوە کە تێیدا ڕاهێنان بە هێزەکانمان دەکەین، هێزی ئاسمانی ئەمریکی هەمیشە لە ئامادەباشیدایە بۆ پارێزگاریکردن لە ئەمریکا و بەرژەوەندییەکانی.
شاناز حه‌سه‌ن تۆپبارانه‌که‌ى ئه‌مدواییه‌ى ئێران خێزانه حه‌وت که‌سییه‌که‌ى مام قادرى سه‌رگه‌ردان کرد، که به‌هۆیه‌وه کچێکى گیانى له‌ده‌ستدا و دوو کوڕیشى برینداربوون و له‌ژێر چاودێرى پزیشکیدان. رۆژى 10ى ئه‌م مانگه، کۆمارى ئیسلامى ئێران سنورى برادۆستى تۆپبارانکرد و خێزانه‌که‌ى مام قادر که له گوندێکى نزیک برادۆست نیشته‌جێن سه‌رقاڵى کارى کشتوکاڵى بوون له‌سه‌ر زه‌وییه‌که‌یان بوونه ئامانجى تۆپبارانه‌که. ئه‌و خێزانه ساڵانه له هاویناندا ده‌چنه ئەو سنوره و له زه‌ویه‌که‌ى خۆیاندا کشتوکاڵ ده‌که‌ن بۆ په‌یداکردنى بژێوى ژیانیان، به‌ڵام تۆپبارانه‌که‌ى ئه‌مدوایه ژیانى لێکردن به دۆزه‌خ. قادر جوجۆ ته‌مه‌ن47 ساڵ، دانیشتوى گوندى داسنیه، پێنج منداڵى هه‌یه، وه‌ک هه‌موو ڕۆژێکى تر به‌یانى زوو چوبون بۆ ئه‌وه‌ى بێستانه‌که‌یان بڕنن و بیبه‌نه دیانه بیفرۆشن و وتى «به هه‌ره‌وه‌زى زۆر به دڵێکى خۆشه‌وه چوینه بێستان و ته‌واو بووین له ڕنینى، ئیسراحه‌تمان کردو نانمان خوارد و ده‌وروبه‌رى کاتژمێر 12 بوو به‌ره‌و دیانا که‌وتینه ڕێ». ئه‌م باوکه به گریانه‌وه به‌رده‌وام بوو له گێڕانه‌وه‌ى ئازاره‌کانى و زوو زوو ده‌یگوت «کچه گه‌وره‌ى ماڵه‌که‌م له ده‌ستدا، دوعا بۆ کوڕه‌کانم بکه‌ن». له دواى ڕۆیشتى باوکى و دایکیان، زه‌یتون و دوو براکه‌ى له نزیک ماڵى خۆیان داده‌نیشن و چاویان له ڕێى باوکیانه تا بگه‌ڕێته‌وه و له‌و کاته‌دا گوێیان له‌ده‌نگى تۆپبارانێکى سه‌خت ده‌بێت که ناوچه‌که‌یان ده‌کاته ئامانج. زه‌یتون پێشنیار بۆ براکانى ده‌کات و ده‌ڵێت با ماڵه‌وه جێبهێڵین و بڕۆین، تا له‌ده‌ست تۆپبارانه‌کان هه‌ڵبێین، به‌ڵام له ڕێگه‌دا بوونه ئامانجى تۆپبارانه‌که و به‌هۆیه‌وه زه‌یتون شه‌هیدبوو. زه‌یتون ته‌مه‌نى 16ساڵان بوو، خوشکه گه‌وره‌ى براکانى بوو و به‌جێی هێشتن، دوو براکه‌ى قاچ و ده‌ستیان شکاوه و دوو نه‌شته‌رگه‌ریان بۆ کراوه. قادر ئه‌وه‌شى وت که کوڕه گه‌وره‌که‌ى که ته‌مه‌نى 18 ساڵانه ژیانى له مه‌ترسیدایه و پارچه به‌ر سه‌رى که‌وتووه خه‌ریکه چاوێکى له‌ده‌ست ده‌دات و قاچى نه‌شته‌رگه‌رى بۆکراوه. کوڕه‌که‌ى ترى 13ساڵانه و ده‌ستى نه‌شته‌رگه‌رى بۆکراوه و ته‌ندروستى له‌ئێستادا جێگیره. قادر به‌رده‌وام ئه‌و ساته‌ى ده‌گێڕایه‌وه به‌ره‌و دیانا به‌ڕێکه‌وتووه و وتى» زه‌یتون به خوشکه بچوکه‌که‌ى ده‌وت وه‌ره تۆش مه‌چۆ له‌گه‌ڵیان لاى خوشکى خۆت به، به‌ڵام خوشکه بچوکه‌که‌یان وتویه‌تى داده له‌گه‌ڵ دایکم ده‌چم». ئه‌وه دوا دێڕه‌کانى ژیانى زه‌یتون بووه بۆ خێزانه‌که‌ى و به ماوه‌ى یه‌ک کاتژمێر دواى ئه‌وه زه‌یتون شه‌هید ده‌بێت. له‌ئێستادا دوو کوڕه‌که‌ى قادر له نه‌خۆشخانه‌ن و هیواى خواست کوڕه‌کانى هیچ یان لێنه‌یات و وتى «من و ژنه‌که‌م زۆر په‌رێشانین، نازانین شیوه‌ن بگێرێن بۆ کچه‌که‌مان یان بۆ سه‌لامه‌تى کوڕه‌کانمان بجه‌نگین». ئیبراهیم مسته‌فا، به‌ڕێوبه‌رى قوتابخانه‌ى ئاماده‌یى گوڵى زه‌ردى، وتى» خوێندکارێکى باش بوو، کچێکى بێده‌نگ بوو و بێکێشه بووه«. وتیشى»بیستمان زۆر پێمان ناخۆش بووه و وه‌ک ئه‌وه وابوو که جه‌رگى خۆم به‌ر بکه‌وێت». ئاماژه‌ى به‌وه‌دا که پێویسته هه‌موو که‌س بێته ده‌نگ «کاره‌ساتێکى ئاوا که‌س نیه دڵى بۆى دانه‌خورپابێت، بۆیه پێویسته ئه‌و هیرشانه بوه‌ستێنرێت، نه‌ک خه‌ڵکى فه‌قیر و هه‌ژار پێوه ببێت». کۆمه‌ڵێک که‌سانى ڕۆشنبیر و نیشتیمانپه‌روه‌ر ڕۆژنامه‌نوس و په‌رله‌مانتارانى خوله‌کانى پێشوو، کۆبونه‌وه و بڕیاریان دا که‌مپینێک ڕاگه‌یه‌نن به‌ناوى که‌مپینى دژ به داگیرکارى بۆ ڕاگرتنى تۆپبارانه‌کانى سوپاى تورکیا و ئێران، له 19ى شه‌شى 2019، ڕۆژێک دواى ئه‌وه به به‌ربڵاوى که‌مپینه‌که‌یان ڕاگه‌یاند و به هه‌زاره‌ها خه‌ڵک پشگیرى خۆیان ده‌ربڕى بۆیان. له دواى ڕاگه‌یاندنى که‌مپینه‌که، به پشگیرى و ئیمزاى هه‌زاران که‌س و یاداشتێکى 4خاڵیان راده‌ستى سه‌رانى په‌رله‌مانى کوردستان کردو به 15 په‌رله‌مانتار پشگیرى خۆیان ده‌ربڕى داواى کۆبونه‌وه‌یان کردووه و به‌ڵام تائیستا وه‌ڵامیان نه‌دراوه‌ته‌وه. ئیبراهیم باسى له‌وه‌کرد، هه‌ر هه‌مان پشگیرى و یاداشتیشمان گه‌یاندووه‌ته په‌رله‌مانى عیراق و به دوو رۆژ دواى گه‌یاندنه‌که 52 په‌رله‌مانتار پشگیریان کردن و به‌ڵێنیاندا په‌رله‌مانى عیراق هه‌ڵوێستێکیان هه‌بێت به‌ڵام تائێستا ده‌نگیان نه‌بووه «به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێگه‌ى داخه، تائیستا به کرده‌وه هیچ نه‌کراوه و ته‌نیا وه‌ک پشگیرى له‌گه‌ڵمان بوون». شۆڕش خدر، ئه‌ندامى ڕێکخه‌رى که‌مپینى دژ به داگیرکارى وتى «ئێمه زۆر ده‌مێکه چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌ین که په‌رله‌مانى کوردستان و عێراق و که‌سانى به‌رپرس خۆیان هه‌ڵوێسته‌یه‌کیان هه‌بێت و ده‌سه‌ڵاتى سیاسى هه‌ڵوێستێکى هه‌بێت، به‌ڵام به‌داخه‌وه تائیستا هیچ ده‌نگیان نییه«. وتیشى «بۆیه زیاتر به پێویستمان زانى، ده‌نگمان هه‌بێت و بیگه‌یه‌نینه لایه‌نى به‌رپرس». ئه‌و چالاکوانانه که‌مپینه‌که‌یان گه‌یاندووه‌ته په‌رله‌مانى ئه‌وروپا نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان و یۆنامى و کونسوڵگه‌رى فه‌ره‌نسا و ئه‌مریکا و به‌ریتانیا و ئه‌ڵمانیا و ئوردن و میسر و سعودیه و تورکیا. دیارى ئه‌نوه‌ر، یه‌کێک له‌و په‌رله‌مانتارانه‌ى له په‌رله‌مانى کوردستان پشگیرى ئه‌و که‌مپینه ده‌کات وتى «داوامان له سه‌رۆکایه‌تى په‌رله‌مان کردووه دانیشتنێکى به‌په‌له بکات، له‌سه‌ر تۆپبارانه‌کان و داوا له حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان بکات ڕێکارى یاسایى و پێویست بگرێته‌به‌ر و قه‌ره‌بوو که‌سوکار شه‌هیدان و زیان لێکه‌وتوان بکاته‌وه«. وتیشى «داوامان کردووه له‌گه‌ڵ حکومه‌تى فیدڕاڵى ڕێگه نه‌ده‌ن که‌س پێشێلى خاکى هه‌رێمى کوردستان و سنوره‌کانى بکات». دیارى ئه‌نوه‌ر ئاماژه‌ى به‌وه‌دا تائێستا نه‌چووه‌ته دانیشتنى په‌رله‌مانه‌وه وتى «به‌هۆى فشارى زۆرى ئێمه‌وه، سه‌رۆکى په‌رله‌مان لێدوانێکى دا دژى تۆپبارانه‌کان و سه‌ره خۆشى کرد له که‌سوکارى شه‌هیدبوه‌کان». تۆپبارانه‌که‌ى ئێران نیگه‌رانى حکومه‌تى هه‌رێمى لێکه‌وته‌وه و له راگه‌یه‌نراوێکدا داواى له ئێران کرد بۆردومانه‌کان رابگرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا جه‌ختیکرده‌وه که رێگه‌نه‌دات له‌خاکه‌که‌یه‌وه هێرش بکرێته سه‌ر وڵاتانى دراوسێ. غالب محه‌مه‌د، په‌رله‌مانتارى عیراق، له‌لێدوانێکدا بۆ هاوڵاتی وتى «ئێمه له لایه‌ن خۆمانه‌وه به نوسراوى ره‌سمى به‌رزمان کردۆته‌وه بۆ هه‌ر سێ سه‌رۆکایه‌تیه‌که و پشگیریی خۆمان ده‌ربڕیوه، به‌ڵام تائێستا هیچ وه‌ڵامێک نه‌دراوینه‌وه«. وتیشى «پێویسته له‌سه‌ر سه‌رۆک کۆمار قسه‌ى هه‌بێت و هه‌ڵوێستى هه‌بوایه که نه‌یبووه، به‌داخه‌وه که ده‌بوایه لایه‌نى به‌رپرس هه‌ڵوێستێکى هه‌بوایه و رێگه نه‌درایه سنوره‌کان به‌و شێوه‌یه ببه‌زێنرێت». لە دوای بۆردومانەکانی تورکیاو ئێران هیچ کام لە سەرۆکایەتیەکانی عێراق ئیدانەیان نەکردوە، تەنها وەزارەتی دەرەوەی بەیاننامەیەکی دژ بە بۆردومانی فڕۆکە جەنگیەکانی تورکیا کرد بۆسەر ناوچەی کورتەک لە بناری قەندیل و رایگەیاند خەڵکی ناوچەکەیان ترساندوە. لە بەیاننامەیەکیدا وەزارەتی دەرەوەی عێراق سەرکۆنەی بۆردومانی بۆردومانی دوو فڕۆکەی جەنگی هیزی ئاسمانی تورکیای کرد کە بە چڕی بۆردومانی ناوچەی کورتەکیان کردوە لە پاریزگای سلێمانی، کە بووە هۆی گیانلەدەستدانی چوار کەس و برینداربوونی چواری تر، هەروەها ئەو فڕۆکانە خەڵکی مەدەنیان تۆقاندوە». لەو بەیاننامەیەدا کە وێنەیەکی دەست هاوڵاتی کەوت، تێیدا رایگەیاندبوو «لەکاتێکدا بە توندی پێداگری دەکەین لەسەر بنیاتنانی پەیوەندیەکی ستراتیژی دوورمەودا و رێگریکردن لەبەکارهێنانی خاکی عێراق بۆ هیرشکردنە سەر تورکیای دراوسێ، لەگەل ئەوەشدا پێمان وایە کردەی سەربازی تاکلایەنە سەروەی خاکی عیراق دەبەزینێت، هەروەها دژە لەگەڵ بنەماکانی پەیوەندی باشی دراوسێیەتی کە پەیوەندی دوو دراوسێی برا وەکو وڵات و گەل رێکدەخات، هەروەها بەزاندنێکی گەورەی یاسا نێوەدەوڵەتیەکان و مافی مرۆڤە».
