وەزیری دارایی هەرێم: بۆ ناردنی 618 ملیارەكە لەسەر هێڵین

نرخی دۆلار بەرامبەر دینار $100=152،500 نرخی تمەن بەرامبەر دۆلار $100=4،700،000 نرخی لیرەی تورکی بەرامبەر دۆلار 1890=100$ ‎نرخی یۆرۆ بەرامبەر دینار 165،000=€100

مه‌زهه‌ر محه‌ممه‌د ساڵح راوێژكاری دارایی و ئابووری سه‌رۆكی حکومەتی عێراق، له‌ لێدوانێكدا ڕایگەیاند، دواكه‌وتنی ناردنی پڕۆژه‌یاسای بودجه‌ی 2023 بۆ په‌رله‌مان، به‌هۆی ناجێگیری نرخی دۆلاره‌وه‌یه‌ كه‌‌ ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران بڕیاری كۆتایی له‌سه‌ر نه‌داوه‌. ده‌شڵێت، له‌كاركردنی به‌رده‌وامداین بۆ ئه‌وه‌ی پێداچوونه‌وه‌ به‌ چه‌ند بڕگه‌ و به‌ندێكی پڕۆژه‌یاساكه‌ به‌پێی نرخی نوێی دۆلار بكرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش كاتێكی زۆرتری پێویسته‌ و ره‌نگه‌ له‌ دوو هه‌فته‌ی داهاتوودا پێداچوونه‌وه‌كان ته‌واو بكرێن. بەرزبونەوەی بەرچاوی نرخی دۆلار بەرامبەر دیناری عێراقی ، لەکۆتایی ساڵی ڕابردوو، کە تائێستاش نرخەکە ناجێگیرە و بەرز و نزم دەکات و کاریگەرییەکەی ماوە، کێشەی زۆری دروست بۆ کارەکانی حکومەت و پەرلەمان بەگشتی و هاوڵاتیان بەتایبەت کە بارگرانییەکی زۆر کەوتە سەریان هاوڵاتیان، بەهۆی گرانبونی نرخی شتومەک و کاڵاکان، بۆئەو مەبەستەش بانکی ناوەندی عێراق و کابینەی محەمەد سودانی کۆمەڵێک ڕێکار و بڕیاریان دەرکرد بۆ دابەزاندن و جێگرکردنی نرخی دۆلار

محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و وەزارەتی كارەبای عێراق یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ كۆمپانیای جەنەراڵ ئیلیكتریكی ئەمریكیدا ئیمزا كرد بۆ باشترکردنی دۆخی کارەبای عێراق،. وەزارەتی كارەبای عێراق لەبارەییەوە رایگەیاند، لێکتێگەیشتنەکە چەندین تەوەری گرنگ لەخۆدەگرێت، دەبێتەهۆی پەرەپێدانی سیستەمی كارەبا لەبواری وەبەرهێنان‌و زیادكردنی تواناو گواستنەوە‌و نۆژەنكردنەوە‌. بەپێی ئەو یاداشتە، وەزارەتی كارەبا لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكە توێژینەوە دەكات بۆ سودوەرگرتن لە غاز‌و دروستكردنی چەند وێستگەیەك، هەروەها گرێبەستی درێژخایەن بۆ ماوەی پێنج ساڵ.

هاوڵاتی   بومەلەرزەكەی ٦ی شوبات، كەباكوری كوردستان و توركیاو رۆژئاوای كوردستان و سوریای بەشێوەیەكی زۆر بەهێز هەژاند، جگە لەوەی زیانێكی زۆری گیانی لێكەوتەوەو رۆژ بەڕۆژ، ژمارەی گیانلەدەستدان بەشێوەیەكی زۆر سامناك بەرزدەبێتەوە، هەروەها كاریگەریەكی زۆریشی لەسەر ئابوری، سیاسەت و كۆمەڵگای توركیا دروستكردووە، ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەدەسەڵات دەگرێت كە بەدەم ناوچە كارەساتبارەكان و لێقەوماوانەوە نەرۆیشتووەو هەدەپە دەڵێت: ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە، هاوكات ئەحمەد تورك رایگەیاند: خەڵك لەجیاتی دەسەڵات یارمەتی لێقەوماوان دەدەن. بەگوێرەی دوایین ئامارە فەرمیەكان لەباكوری كوردستان و توركیا زیاتر لە 35 هەزار و 418 كەس گیانیان لەدەستداوەو زیاتر لە 105 هەزار كەسیش برینداربوون، تاوەكو ئێستاش هەڵمەتی گەڕان بەدوای ئەو هاووڵاتیانەی كەزیاتر لە ١٠ رۆژە لەژێر داروپەردووی باڵەخانەو خانووە رووخاوەكاندان بەردەوامە، بۆیە پێشبینی دەكرێت، ئاماری گیانلەدەستدان زیاد بكات. زیانە ماددییەكان و كاریگەری لەسەر ئابوری توركیا وەزارەتی ژینگەو شارستانی توركیا رایگەیاندووە، زیاتر لەحەوت هەزار باڵەخانە كەزۆربەی زۆریان یەكەی نیشتەجێبوونن، رووخاون و زیان بە ١٢ هەزار باڵەخانەی دیكە گەیشتووە. هەروەها چەندین كارگەو شوێنكار رووخاون و زیانیان بەركەوتووە. بەتایبەتی لەپارێزگاكانی دیلۆك، هاتای و مەڕەش كە رێرەوێكی گەورەی بازرگانی ئاوی و شاری پیشەسازین. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندووە كە بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس داناوە كە زیاتر لە ١٥٪ی دانیشتووانی توركیا و باكوری كوردستان پێكدەهێنن و ئەمەش راستەوخۆ رێژەی هەڵاوسان بەرزدەكاتەوە كەپێشتر رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا لە ٨٤٪ەوە بۆ ٥٨٪ دابەزیبوو. بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی میزۆپۆتامیا، قەبارەی زیانەكانی بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای توركیا بە ١٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئاماژەی بەوەشكردووە، لەساڵی ٢٠٢٢دا قەبارەی بازرگانی لەهەموو بوارێكدا لە ١٠ پارێزگاكە نزیكەی ٢١ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. جگە لەوەش حكومەت باجێكی زۆری لەهاووڵاتیان و پیشەوەران و بازرگانەكانی ئەو ناوچەیە وەرگرتووە، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەشادەمارەكانی ئابوری توركیا پەكیكەوتووەو ئەمەش دۆخی ئابوری ئەو وڵاتە دەخاتە مەترسیەوە. ئۆپۆزسیۆن: دەسەڵات پلانی بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان نییە ئۆپۆزسیۆنی توركیا، دەسەڵات بەوە تۆمەتبار دەكات كەدوای بومەلەرزەكە دەستبەجێ نەیتوانیوە، بەهانای هاووڵاتیانەوە بچێت كەدوو رۆژی یەكەمی بومەلەرزە وەك «هەلی زێڕین» دادەنرێت و دەڵێن، دەسەڵاتی ئاكەپەو مەهەپە پێویست بوو بەهەموو هێزیەوە بەبەكارهێنانی سوپاو پۆلیس هەوڵی رزگاركردنی ئەو هاووڵاتیانەی بدایە كە كەوتوونەتە ژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندا. بۆیە زۆربەی سەرۆك، بەرپرس و پەرلەمانتارانی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و تیمەكانی رزگاركردنیان لەو شارانەن كەبومەلەرزە تێیاندا روویداوە. لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان نزیكەی هەزار هاووڵاتیی شارەكە لەبومەلەرزەكەدا بوونەتە قوربانی، پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهە) كۆنفڕانسێكی هاوبەشی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. بوڵدان لەقسەكانیدا وتی، «دەسەڵات لەژێر داروپەردووی بینا رووخاوەكانی بوومەلەرزە‌كەدا ماوەتەوو هیچی لەدەست نایەت. هیوادارم بەزووترین كات پێكەوە ئەم برینانە ساڕێژ بكەین، ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە.» كلچدار ئۆغلۆ-ش ئاماژەی بەوەكرد، «كەرتی بیناسازی لەتوركیاو خراپی بەڕێوەبەریی وەهای لەم وڵاتە كرد، باڵەخانەكان بەكوالێتیەكی باش دروست ناكرێن و هیچ چاودێریی و بەدواداچوونێكیش لەكاتی دروستكردنیاندا نییە، ئەمە پرسێكی گرنگە، بەڵام لەئێستادا كێشەكە بێپلانی حكومەتە بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان.» هەروەها ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین كە لەپۆستەكەی دوورخراوەتەوە سەردانی ناوەندی شاری مەرەشی كرد كە ١٧ كەس لەخزمەكانی لەبومەلەرزەكەدا گیانیان لەدەستداوە. ئەحمەد تورك دوای بەدواداچوون بۆ خزم و كەسوكارو هاووڵاتیان بۆ رۆژنامەنووسان قسەی كردو وتی: « ئێمە لەشارەكەدا گەڕاین، هەموو هاووڵاتیان دەڵێن، دەوڵەت لێرە نییە. دەیانەویت وەهای پیشان بدەن كەحكومەت هەوڵی رزگاركردنی هاووڵاتیان دەدات، بەڵام لەشارەكاندا هاووڵاتیان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاوكاری یەكدی دەكەن، هاووڵاتیان لەهەموو جێگەیەكی باكوری كوردستان هاوكاری كۆدەكەنەوەو دەیگەیەننە دەستی زیانلێكەوتووان.» مەرال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش كەهاوپەیمانی جەهەپەیە سەردانی هاتای كردو زیانلێكەوتووانی بەمەلەرزەكەی بەسەركردەوە. مەڕال ئاكشەنەر وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی بەپشتگوێخستنی زیانلێكەوتووان تۆمەتبار كرد، هەروەها ئاماژەی بەوەكرد، كەمەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی مەترسیدار هەیە. هاووڵاتیان پشتگوێخراون و جگە لەخواردن و پێداویستیەكانی دیكە، پێویستیان بەمادەی پاككەرەوە هەیە.  لێبوردن و دەستگیركردنی وەبەرهێنەرەكان پرسێكی دیكە كەدوای بومەلەرزەكە هاتووەتە ئاراوە، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانە. حكومەتی دادو گەشەپێندان لەمانگی شوباتی ٢٠١٧دا، واتە بەر لەهەڵبژاردنەكانی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٨، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانی لەژێر ناوی «ئاشتی وەبەرهێنان» پەسەندكرد. لەو چوارچێوەیەدا حكومەت مۆڵەتی بە ١٣ هەزار خانوو و باڵەخانە داوە كەكارەكانیان تەواو بكەن، لەكاتێكدا بەشێوەیەكی زیادەڕۆیی و بێمۆڵەت دروستیانكردبوو. ئەم پرسە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە جارێكی دیكە بووەتەوە یەكێك لەڕۆژەڤە سەرەكییەكانی توركیا. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ و چەندین بەرپرسی دیكەی ئۆپۆزسیۆن لەم چەند رۆژەی دواییدا رایانگەیاند، حكومەت بۆ كۆكردنەوەی دەنگی هاووڵاتیان چاوپۆشی لەوەبەرهێنەرەكان كردووە كەباڵەخانەی ناتەندروست دروستبكەن و هۆكارێك كەئەمڕۆ باڵەخانەكان رووخاون و هاووڵاتیان گیانیان لەدەستداوە، ئەو یاسایەیە كەدەسەڵات پەسەندی كردووە.  لەلایەكی دیكەوە، بەفەرمانی دادوەر دەست بەئۆپراسیۆنێكی فراوان بۆ دەستگیركردنی ئەو وەبەرهێنەرانە كراوە كە پرۆژەكانیان لەبومەلەرزەكەدا رووخاون. بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایكرد كەفەرمانی دەستگیركردن بۆ زیاتر لە ١٣٠ وەبەرهێنەر دەركراوەو ژمارەیەكیش دەستگیركراون. دەمیرتاش لەم بارەیەوە بەتویتێك باسی ئەوەی كرد، دەستگیركردنی وەبەرهێنەران بۆ پەردەپۆشكردنی تاوانەكانی دەسەڵاتە. لەبەرئەوەی دەسەڵاتی ئاكەپە رێگەی بەوەبەرهێنەران داوە باڵەخانەی ناتەندروست دروست بكەن. بۆیەش پێدەچێت، ئەم پرسە خراپ بەسەر حكومەتەكەی ئەردۆغاندا بشكێتەوە. رێگریكردن لەهاوكارییەكان و دەستگیركردنی خۆبەخشان لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا، زیاتر لە ١٠٠ كەس لەناوەندی مەڕەش، سەمسور، دیلۆك و هاتای بەتۆمەتی دزی و تاڵانی دەستگیركراون. رۆژی ١٣ی ئەم مانگەش، ڤیدیۆی سێ گەنج لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكریەوە كە كوژرابوون و بەرپرسانی حكومەت بانگەشەی ئەوەیان كرد، گوایە دزییان كردووە. تاوەكو ئێستا نازانرێت كێ ئەو سێ گەنجەی كوشتووە. رووداوێكی دیكە لەمەڕەش روویدا. پێنج گەنجی خۆبەخشی شاری ئامەد كەهەوڵی رزگاكردنی هاووڵاتیانیان دەدا، بەئەشكەنجەو لێدان لەشاری مەڕەش لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیركران و دواتر بەڕووتی لەكەشوهەوای ساردی ژێر سفرەوە لەچۆڵەوانیەكی دەرەوەی شارەكە فڕێدران. چەندین دیمەن و وێنەی دیكەی بەو شێوەیە لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكرانەوە كەكاردانەوەی توندی بەدوای خۆیدا هێنا. كۆمسیۆنی یاسایی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەهۆی ئەو رووداوانەوە، سكاڵای تۆمار كردو رایگەیاند، لەكاتێكدا ئەگەر تاوانێكیش كرابێت، نابێت هیچ كەسێك بكوژرێت و دەستگیربكرێت، لەكاتێكدا كەدادگا تاوانەكەی ئاشكرا نەكردووە. پرسێكی دیكە كەئۆپۆزسیۆنی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تووڕە كردووە، راگەیاندنی دۆخی نائاساییە بۆ ماوەی سێ مانگ و رێگریكردنە لەگەیاندنی هاوكارییەكان بەلێقەوماوانی بومەلەرزەكە. لەكاتێكدا كە ئۆپۆزسیۆن رایگەیاندووە، حكومەت توانای هاوكاریكردنی هاووڵاتیانی نییە، هەروەها رێگری لەهاوكاری پارتەكانی دیكە و رێكخراوەكان دەكرێت.  ١٣ی ئەم مانگە ناوەندی قەیرانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد كەهێزەكانی حكومەت لە سەمسوور، دەستیان بەسەر ٥٠٠ چادر، ١٢٠ مۆلیدە، ٣٠ كۆنتێنەر، لەعوسمانیە و ناوچەی پاتنۆسی موش دەستیان بەسەر چەند بارهەڵگرێك هاوكاری وەك بەتانی و خواردەمەنیدا گرتووە.  بومەلەرزەو هەڵبژردن بوومەلەرزەكەی ٦ی شوبات لەكاتێكدا روویدا كەتوركیا لەنێو كەشی بەر هەڵبژاردندایە. بەشێوەیەكی فەرمی ١٤ی ئایار وەك رۆژی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا دیاریكرابوو. هەرچەندە تاوەكو ئێستا حكومەت بەفەرمی باسی دواخستنی وادەی هەڵبژاردنەكانی نەكردووە، بەڵام بە راگەیاندنی باری نائاسایی بۆ ماوەی سێ مانگ، پێدەچێت، هەڵبژاردنەكان ئەنجام نەدرێن. بولەند ئارنچ سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی توركیاو یەكێك لەدامەزرێنەرانی پارتی دادو گەشەپێدان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنەكانەوە، نووسراوێكی لەتویتەرەكەیدا بڵاوكردەوە. ئارنچ ئاماژەی بەوەكرد كەدۆخی توركیا بەهۆی بومەلەرزەوە ناجێگیرەو پێویستە هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ناڕەزایەتی توندی دەربڕی و رایگەیاند، نابێت رێگەبدرێت، هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. دەكرێت بەهۆی دۆخی نائاساییەوە هەڵبژاردن لەوادەی فەرمی خۆی كە ١٨ی حوزەیرانە ئەنجامبدرێن. لەلایەكی دیكەوە گولتەكین ئویساڵ سەرۆكی پارتی دیموكراتی رایگەیاند: كەئەردۆغان دەیەوێت هەڵبژاردنەكان بۆ ساڵی داهاتوو دوابخات و هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی شارەوانیدا ئەنجامبدرێن. پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەڕاگەیەندراوێكدا كە لەبارەی دۆخی بومەلەرزەوە بڵاویكردبووەوە، هوشداری ئەوەی دابوو كەدەسەڵاتی ئاكەپە - مەهەپە، دەیەوێت بومەلەرزەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربهێنن و بەو شێوەیە تەمەنی دەسەڵاتەكەیان درێژ بكاتەوە.

حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕاپۆرتێكدا ئاماری داهات و خەرجی نەوتی بۆ هەردوو چارەكی كۆتایی ساڵی 2022 بڵاوكردەوە كەتیایدا لەماوەی ئەو شەش مانگەدا زیاتر لە 78 ملیۆن بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو زیاتر لە 71 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە كەداهاتەكەی زیاتر لە پێنج ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە، خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتیش زیاتر لە دوو ملیارو 700 ملیۆن دۆلار بووە، داهاتی ماوەش بۆ حكومەت بۆ موچە تەنیا دوو ملیارو 793 ملیۆن دۆلار بووە، شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان-یش دەڵێت ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین. حكومەتی هەرێم لەڕاپۆرتەكەدا ئاماژە بەوەدەكات لەچوارچێوەی پرۆسەی وردبینی سەربەخۆیی كەرتی نەوت و گاز، وەك بەشێك لەدەستپێشخەری تایبەت بەشەفافیەت لەبەرنامەی كاری ئەنجومەنی وەزیران، ئاماری شەش مانگی رابووردووی ساڵی 2022 بڵاوكردووەتەوەو لەلایەن كۆمپانیای دیلۆیتی جیهانیش دوای وردبینی پشتڕاستی كردووەتەوە. بەپێی راپۆرتەكەی حكومەتی هەرێم لەچارەكی سێیەمی ساڵی رابردوودا (١ی تەمموز تاوەكو ٣٠ی ئەیلول ٢٠٢٢) ، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 45 دۆلار ئەژماركردووەو (3 ملیارو 116 ملیۆن‌و 890 هەزار و 171) دۆلار داهاتی نەوتی هەبووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەبەكارهێنانی ناوخۆدا. بەپێی راپۆرتەكە حكومەتی هەرێم لەو داهاتە تەنیا بڕی (یەک ملیار و 603 ملیۆن‌و 88 هەزار و 296) دۆلاری وەك داهات بۆ موچە تەرخانكردووە،  بڕی (یەک ملیارو 513 ملیۆن‌و 801 هەزار و 296) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت تەرخانكردووە. هەر بەپێی راپۆرتەكە لەچارەكی چوارەمی ساڵی رابردوودا (1ی تشرینی یەكەمی تاوەكو 31ی كانوونی یەكەمی 2022)، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 69 دۆلار ئەژماركردووەو (دوو ملیارو 452 ملیۆن‌و 723 هەزار و 553) دۆلار داهاتی نەوتی دەستكەوتووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەڕێگەی بەكارهێنانی لەناوخۆدا بێت. لەو داهاتەش كەحكومەت لەنەوت دەستیكەوتووە، تەنیا بڕی (یەک ملیار و 190 ملیۆن‌و 789 هەزار و 284) دۆلاری وەكو داهات بۆ موچە تەرخانكراوە، بڕی (یەک ملیار و 261 ملیۆن‌و 934 هەزار و 269) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆیشتووە. شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بەهیچ شێوەیەك ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین چونكە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوت وردبینی پێویستی بۆ ناكرێت، ئەگەر وردبینی بكرێت ئەوا كۆمپانیای دیلۆیت لەسەر كاغەز دەیكات نەك لەكێڵگە نەوتییەكانەوە هەتا فرۆشتن و دابەشكردن، لەبەرئەوە پڕۆسەی وردبینی قبوڵكراو نییە، چونكە كۆمپانیای دیلۆیت گرێبەستی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كردووە نەك ئەوەی كۆمپانیایەكی بێلایەن بێت، هەربۆیە كۆمپانیاكە وەك بەشێك لەحكومەت تەماشادەكرێت. دەربارەی گرێبەستە نەوتییەكانیش شێركۆ جەودەت دەڵێت: "بەداخەوە گرێبەستە نەوتییەكان كەموكورتی زۆری تێدایەو ئەو رێژە زۆرەش بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت وردبینی لەسەرناكرێت كەچۆن پرۆسەكە ئەنجامدراوە، كەسێك یان لایەنێك نییە وردبینی و لێكۆڵینەوە بۆ كۆمپانیا ناوخۆییەكان كەهاوپێچن بەكۆمپانیا بیانییەكان لەبواری نەوتدا بكات، ئەمەش وایكردووە كە تێچوو زۆر بەرزبێت و گەندەڵییەكی زۆری تێدابكرێت و ئەو گرێبەستانەشی كە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكاندا كراوە كەموكورتی زۆری تێدایە بە شێوەیەك كەحكومەتی هەرێم تەنها ٤٣٪ی قازانجی دەستدەكەوێت و ٥٧٪ەكەی دەچێت بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان". جەختیش لەوەدەكاتەوە پرۆسەی فرۆشتنی نەوت هەتا لەدەستی یەكێتی و پارتیدا بێت هەر بەو شێوەیە دەبێت. لەساڵی 2015ەوە هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نەوت دەفرۆشێت و ساڵانە راپۆرتێك دەربارەی داهات و خەرجی نەوتە فرۆشراوەكەی دەخاتە ڕوو كەچەندین شارەزاو ناوەندی رەخنە لەژمارەكانی دەگرن و پێیان وایە زۆر وردنین بەتایبەت ئەو خەرجییە زۆرەی لەبەرهەمهێنانی نەوتدا خەرجدەكرێت

ئێران ئاشکرای دەکات راکێشانی پارە و چونەدەرەوەی سەرمایە بەشێویەکی بەرچاو زیادی کردوە. بانکی ناوەندیی ئێران ئامارەکانی شەش مانگی ئەو وڵاتەی بڵاو کردەوە کە تەنها لەو ماوەیەدا بڕی 12 ملیارد و 850 هەزار دۆلار چوەتە دەرەوە. ئەو بانکە رونی کردوەتەوە؛ چونەدەرەوەی پارە و سەرمایە لەو شەش مانگەدا لە (21/3/2022) تا (22/9/2023) دوو هێندەی ئەو بڕەبوە بەراورد بە شەش مانگی رابردوی. لە ئامارەکانی بانکی ناوەندیدا دەرکەوتوە لە هاوینی ساڵی رابردوە بەشێوەیەکی خێرا، راکێشان و چونەدەرەوەی پارە لە بانکەکانی ئێران زۆر زیادی کردوە و تەنها لەو وەرزەدا نزیکەی 10 ملیارد دۆلار لە پارەی بانکی ناوەندیی وڵاتەکە کەمی کردوە. پێشتر ژمارەیەک لە بەرێوبەرانی بانکەکانی ئێران دانیان بەوەدا نابو کە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێکەوتی (16/9/2023) چونەدەرەوەی پارە و سەرمایەی بیانی زۆر زیاتری کردوە بەڵام بانکی ناوەندیی ئامارەکانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێرانی ئاشکرا نەکردوە. لە ساڵی 2016 و تەنها یەک ساڵ دوای رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 زیاتر لە 25 ملیارد دۆلار لە پارە و سەرمایەی بانکی ناوەندیی ئێران چوەتەدەرەوە کە ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی لە مێژوی وڵاتەکەدا لەقەڵەم دەدرێت و بە گشتی قەیرانە ئابورییەکان لەو سەردەمەوە قوڵتر بونەتەوە. بە پێی ئەو ئامار و زانیارییانەی بانکی ناوەندیی لە ساڵی 2018 واتە دوای کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی بڵاوی کردوەتەوە، زیاتر لە 39 ملیارد دۆلار لە سەرمایەی بیانی و پارەی بانکی ناوەندیی ئێران کەمی کردوە کە ئەوەش دووەم ژمارەی پێوانەیی چونەدەرەوەی سەرمایە و پارە لە وڵاتەکە بوە. بڵاوبونەوەی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران لە کاتێکدایە دراوی تمەن لە مێژوی دروستبونییەوە 95% بەهاکەی بەرامبەر دۆلاری ئەمریکا لەدەستداوە و بەهای یەک دۆلار بۆ زیاتر لە 45 هەزار تمەن بەرزبوەتەوە و هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکە گەیشتوەتە نزیکەی 70% بەڵام بەرپرسان و میدیا ئابورییەکانی سەر بە حکومەت رێژەی هەڵاوسانیان بە 54% راگەیاندوە. ئێران دەیەوێت بە توندوتۆڵکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین و ئەنجامدانی گرێبەستی 25 ساڵە لەگەڵ ئەو وڵاتە قەرەبوی کەمبونەوەی سەرمایە بیانییەکانی ناو وڵاتەکەی بکاتەوە بەڵام ئەمریکا پێشتر هۆشداریی داوەتە چین کە دەبێت پابەند بێت بەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەر دەسەڵاتی تاران هەیە.

بە بڕیارێکی فەرمی حکومەت لە ئێران لە (20/2/2023) نابێت رێگە بە مۆبایلی (ئایفۆن 14) و مۆدێلەکانی دواتری ئایفۆن بدرێت بچێتە ناو وڵاتەکە. بە پێی بڕیارەکە تەنانەت گەشتیارانیش ناتوانن  (ئایفۆن 14) لەگەڵ خۆیان ببەن بۆ ئێران و چالاکی بکەنەوە چونکە سیستمی تۆڕەکانی مۆبایلی ئەو وڵاتە رێگا بە کارکردنی ئەو جۆرە لە مۆبایلانە نادات. لە بڕیارەکەدا جەخت لەوە کراوەتەوە تەنانەت بە پۆست یان رەوانەکردنی لە وڵاتێکی دیکەوە نابێت ئەو مۆبایلە بگاتە ناو خاکی ئێران. پێشتر حکومەتی ئێران بڕیاری دابو ئەو جۆرە مۆبایلانەی کە نرخیان لە 600 دۆلار زیاترە نابێت بەشێوەی رەسمی لە رێگەی گومرگەوە بێتە ناو وڵاتەکەوە. بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە، ئێران روبەڕوی قەیرانی قوڵی ئابوریی بوەتەوە و داهاتی کرێکارێک کە سەرجەم 30 رۆژی مانگێک کاربکات ناگاتە 150 دۆلار و ئەوەش وای کردوە توانای کڕین بەشێوەی بەرچاو دابەزێت بۆیە حکومەت بڕیاری قەدەغەی هاوردەکردنی ئەو کاڵا و کەلوپەل و ئامێرانە دەدات کە بە ناپێویست ناویان دەهێنێت.  

وه‌زیری دارایی عێراق: كێشه‌ی به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دیناری عێراقی به‌ ئیراده‌ی حكومی و جه‌ماوه‌ری چاره‌سه‌ركرا، له‌ئێستاشدا حكومه‌ت به‌رنامه‌یه‌كی گه‌وره‌ جێبه‌جێده‌كات كه‌ كاریگه‌ری ئه‌رێنی له‌سه‌ر ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌بێت.   ته‌یف سامی وەزیری دارایی عێراق، ئەمڕۆ له‌ میانی به‌شداریكردنی له‌ كۆڕبه‌ندی به‌رده‌وامیی دارایی كه‌ له‌ ئیمارات به‌ڕێوه‌چو له‌ وتارێكدا وتی: حكومه‌تی عێراق به‌رنامه‌یه‌كی گه‌وره‌ی له‌ ئاستی ئابوری و دارایی جێبه‌جێده‌كات كه‌ كاریگه‌ری ئه‌رێنی له‌سه‌ر ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ و دامه‌زراوه‌یی ده‌وڵه‌ت بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌رده‌وامیی دارایی ده‌بێت. دەربارەی  به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دینار لەماوەی ڕابردوو، ته‌یف سامی ڕایگەیاند، كێشه‌ی به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی دۆلار به‌رامبه‌ر به‌دینار به‌ ئیراده‌ی حكومی و جه‌ماوه‌ری بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی نرخی دیناری عێراقی چاره‌سه‌ر كرا. هەروەها دەربارەی ئامادەکارییەکانی بودجەی ساڵی نوێ، سامی ئاماژەی بەوەدا، حكومه‌ت له‌ لێواری ته‌واوكردنی كاره‌كانه‌ له‌سه‌ر بودجه‌ی فیدڕاڵی بۆ ساڵی 2023.

هاوڵاتی لەگەرمیان بۆ كەمكردنەوەی گازە ژەهراوییەكان و بەرهەمهێنانی كارەبا لەو گازەی كە لە كێڵگە نەوتییەكان بەفیڕۆ دەچێت و دەبێتە هۆی پیسبونی ژینگە، بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان و عیراق لەگازی بەفیڕۆچوی كێڵگە نەوتییەكانەوە كارەبا بەرهەمدەهێنرێت. لەوبارەیەوە فەرمانگەی میدیاو زانیاری هەرێم بڵاویكردۆتەوە، وێستگەی كارەبای 165 مێگاواتی گەرمیان كە لەگازی بەفیڕۆچوی بیرە نەوتییەكانی حەسیرە كارەبا بەرهەمدەهێنێت ساڵی 2021 كارەكانی دروستكردنی تەواو بوەو دەستی بە بەرهەمهێنان كردوە، ئێستاش 118 هەلی كاری ناوخۆیی بۆ دانیشتوانی ناوچەكە رەخساندوە. ئاماژەشیكردوە، روبەری وێستگەی كارەبای 165 مێگاواتی گەرمیان 35 دۆنم زەوییەو پێكهاتوە لە 180 موەلیدەو 45 گۆڕەڕ، توانای بەرهەمی كارەبای هەر موەلیدەیەكیش 0.9 مێگاواتە، ئەمە جگە لەوەی كە بەرهەمی رۆژانەی ئەو وێستگەیە زیاتر لە 100 مێگاواتەو هەوڵەكانیش بۆ زیادكردنی ئەو رێژەیە بەردەوامن. راشیگەیاندوە، ئەم وێستگەیە جگە لە سودە ئابورییەكەی، سودێكی زۆریشی بۆ زیادكردنی كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبا لە سنوری ئیدارەی گەرمیان دەبێت.  

لە فڕۆكەخانەی هەولێر بڕیاری فرۆشتنی 100 دۆلار بە 132 هەزار دینار كەوتەبواری جێبەجێكردنەوە هەروەها فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانیش ڕایگەیاند: له داهاتوییەکی نزیک بڕیاری 100دۆلار بە 132هەزار جێبەجێدەکەین . ئەحمەد هۆشیار، بەڕێوەبەری فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر ڕایگەیاند، بانكی ناوەندی عێراق رەزامەندیدا كە لە ئەمڕۆوە فڕۆكەخانەی هەولێر 100 دۆلار بە 132 هەزار دینار لە رێگەی ئاڕتی بانكەوە بە گەشتیاران بفرۆشێت. وتیشی، هەر گەشتیارێك دەتوانێت 7000 دۆلار لە فڕۆكەخانەی هەولێر بگۆڕێتەوە و بڕیارەكەش تەنها بۆ ئەو گەشتیارانەیە كە لە هەرێمەوە بۆ دەرەوە گەشت دەكەن و ئەو كەسانە ناگرێتەوە كە لە دەرەوەی وڵاتەوە دێنە هەرێم. لای خۆشییەوە دانا محەمەد بەڕێوەبەری راگەیاندنی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگەیاند، هەموو ئامادەكارییەك كراوە بۆ كردنەوەی لقی ئەو بانكانەی كە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە رێگەپێدراون باسی ئەوەشی کرد، دوای تەواوبوونی رێكارە كارگێڕی و دارایی و یاساییەكان لە فڕۆكەخانەی سلێمانیش لە داهاتوویەکی نزیکدا بڕیارەكە جێبەجێ دەكرێت. لەماوەی ڕابردوو بەهۆی بەرزبونەوەی، بەرچاوی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار بانکی ناوەندی عێراق و حکومەتی عێراق کۆمەڵێک بڕیار و ڕێکارییان ، گرتۆبەر بۆ دابەزاندن و جێگیرکردنی نرخی دۆلار، ئەم هەنگاوەی فڕۆکەخانەکانیش ، لە چوارچێوەی ئەو  ڕێکارانە دێت.

ماوەیەکە بڵاوبونەوەی دراوی ساختە لە بازارەکانی هەرێمی کوردستان زیادی کردوە بۆیە داوا لە هاوڵاتیان دەکەن زیاتر چاوکراوە بن لە کاتی مامەڵەکردن . وەزارەتى دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان، ئەمڕۆ یەک شەممە 12ی2 لە هۆشداری نامەیەکدا ڕایگەیاند، ماوەیەکە بڵاوبونەوەی دراوی ساختە لە بازارەکانی هەرێمی کوردستان زیادی کردوەو وەزارەتی دارایی و ئابوریش داوا لە هاوڵاتیان دەکات زیاتر  چاو کراوە بن لە کاتی مامەڵەکردن بە جۆرەکانی دراو تا توشی زیان نەبن.    باسی ئەوەشی کردووه، لەو چوارچێوەیەشدا بەڕێوبەرایەتی بانکی ناوەندی هەرێم لە سلێمانی خولی هۆشیاری بۆ خەزنەداری بانکەکان کردۆتەوە تا زیاتر چاو کراوە بن لەکاتی مامەڵەکردن بەدراوەکان، بڕیاریشە خولی هۆشیاری بۆ فەرمانگەکان و نوسینگەو کۆمپانیاکانی ئاڵوگۆڕی دراو بکرێتەوە تا هەموان زیاتر بەئاگا بن لە بڵاوبونەوەی دراوی ساختەو مەترسیەکانی.   وەزارەتەکەی حکومەتی هەرێم دەڵێت، لەماوەی ڕابردوشدا لە لایەن هێزە ئەمنیەکانەوە دەست بەسەر بڕێکی زۆر دراوی عێراقی ساختە لە جۆری 25 هەزاری و 50 هەزاری و دۆلاری ئەمریکی ساختە لەجۆری 50 دۆلاری و 100 دۆلاریدا گیراوەو ڕێکاری یاسایی پێویست لەوبارەیەوە ئەنجام دراوە. وەزارەتی دارایی لەگەڵ بڵاوکردنەوەی هۆشدارییەکە، وێنەی دراوەساختەکان کە دەستیبەسەر گیراوە بڵاوکردەوه.

جارێکی دیکە بەهای تەمەن بەرامبەر دۆلار دابەزیی و میدیاکانی سەر بە دەسەڵاتی ئێرانیش بەهای جیاواز و کەمتر لە نرخی راستەقینەی دۆلار بڵاو دەکەنەوە. ئەمڕۆ بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە زیاتر لە 46 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی بەهای دۆلار لەو وڵاتە ئەژمار دەکرێت. بەهای یەک یۆرۆ لە 50 هەزار تمەن نزیک بوەوە و هەر پاوەندێکی بەریتانی بۆ زیاتر لە 55 هەزار تمەن بەرزبوەوە. لە لایەکی دیکەوە ئاژانسی هەواڵی تەسنیم سەر بە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بڵاوی کردەوە کە بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکاندا بۆ 42 هەزار و 987 تمەن دابەزیوە. دابەزینی بەها لە بەرامبەر تەمەندا تەنها رۆژێک دوای بەڕێوچونی ساڵیادی 44 ساڵەی دامەزراندنی کۆماری ئیسلامی ئێران رویدا کە دەیان بەرپرسی باڵا لە ساڵیادەکەدا بەڵێنی باشترکردنی دۆخی ئابوریی وڵاتەکە و بژێویی خەڵکیان دا.  

هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ ماكیاژی قاچاغ لەبازاڕەكاندا دەكات ساڵی رابردوو ١٥٠ تۆن دەرمان‌و بەرهەمی جوانكاری لەناوبراون ئیمان زەندی   پیشەسازی ماكیاژ لەسەر بنەمای هەندێك لەماددە كیمیاییە شێرپەنجەییەكان دامەزراوە، كە نەبوونی زانیاری سەبارەت بەبەكارهێنانی زیانی بۆ كەسی بەكارهێنەر دەبێت، هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ كوالێتی ماكیاژ لەكوردستان و هێنانی بەقاچاغ دەكات. د.باسڵ سیدۆ، پسپۆڕی پێست و جوانكاری و لێزەر بەهاوڵاتی وت: «ماكیاژ لەماددەی كیمیایی دروستدەكرێت بەمەش زیانی زۆر بۆ پێست هەیە، بەردەوام بەكارهێنانیشی دەبێتەهۆی چرچولۆچی و وشكبوونی پێست و دروستبوونی چینێكی كونیلەدار كەناهێڵێت ئۆكسجین بچێتە ژێر پێستەوەو زیپكەو هەوكردن دروستدەكات، ماكیاژ هەر رەنگێكیان و مادەیەكی كیمیاییە، ئەمەش وادەكات جوان دەربكەوێت لەسەر پێست بەتایبەت سوراو، سوراویش چینێكی رەش لەدەوری لێو دروستدەكات لەگەڵ وشكی، هەموو ئەم ماددانەش پێست هەڵیدەمژێت و دەچێتە خوێنەوەو لەوێشەوە بۆ گورچیلەو جگەر كە لەداهاتوودا نەخۆشی ترسناك دووچاری بەكارهێنەرەكەی دەكاتەوە»، ئاماژەی بەوەشكرد: «ماكیاژكردن بۆ دەرەوەو خۆر لێیبدات پێست دەخنكێنێت و كۆلاجینی لەناودەبات، چونكە عارەق لەگەڵ ماكیاژو تەپوتۆزی دەوروبەر تێكەڵ دەبێت، هەروەها بەوە دەزانین ماكیاژ كوالێتی خراپە خانمەكە هەستدەكات پێستی تێكچووە یان كاتێك بۆ ماوەیەك دوردەكەوێتەوە لێی گرفتەكانی پێستی كەمتر دەبێتەوە، سەبارەت بەبازاڕی ئۆنلاین بەڕاستی كارەساتە، چونكە هیچیان كوالێتیان باش نیەو براندی جیهانی نین، تەنانەت ئەوانەشی نرخیان گرانە، چونكە براندە جیهانییەكان بەو سیستەمە كارناكەن، بەڵكو دەبێت خۆمان بچین تێستی بكەین و بەكاریبهێنین». ناوبراو دەڵێت: «ئەو بەرهەمەی كەخانم كڕیویەتی پێویستە سەردانی وێبسایتی براندەكە بكات، چونكە راستەوخۆ دەڵێت ئەو بەرهەمە هەیە، دەبێت پاكکەرەوەی پێست پزیشك بۆی دیاری كردبێت و نابێت ئەوەش لەیاد بكرێت دوای ماكیاژكردن زۆرباش بەستەرەكەی دابخرێت، چونكە لەگەڵ هەوای دەرەوە كارلێكدەكات مەرەكەباتی كیمیایی دروستدەكات، خاڵی كۆتایی ئەوەیە كەپێویستە پێش نووستن بەتەواوی مكیاج لێبكرێتەوە، لەزۆربەیاندا هەرجۆرێك لەماددەی كیمیایی تێدایە، هیچ راپۆرتێك نیە كەدەریبخات راستەوخۆ ماكیاژ بووبێتەهۆی دروستبوونی خانەی شێرپەنجەیی، بەڵام بەناڕاستەوخۆ كاریگەرییان هەیە». بەپێی ئەو داتاو زانیارییەی هاوڵاتی لەسەرۆكی گشتی یەكێتی هاوردەو ناردنكارانی كوردستان دەستیكەوتووە، زیاتر لە ١٠ هەزار كۆمپانیای ناوخۆیی كاردەكەن لەكوردستان و شمەك و كاڵا هاوردەو هەناردە دەكەن، ئەمە لەكاتێكدایە لەسەدا ‏٩٥٪ی هاوردەیەو لەسەدا ‏٥٪كەی دیكەی هەناردە، سنوری هاوردەكەش لە١٠٠ وڵاتەوەیە، هەربەپێی ئەو داتایە بۆ ساڵی ٢٠٢٢ زیاتر لەپانزدە ملیار دۆلار كاڵا مۆڵەتی پێدراوە بێتە هەرێمی كوردستان. مستەفا شێخ عەبدولڕەحمان، سەرۆكی گشتی یەكێتی هاوردەو ناردنكارانی هەرێمی كوردستان لەبارەی ئەوەی تاچەند راستە بۆ كارتۆنێك بەرهەمی جوانكاری پەنجا هەزار قاچاغیەكەی بووە، بە هاوڵاتی راگەیاند: «كارەساتە گەربێت و بۆ كارتۆنێك ماكیاژ پەنجا هەزار قاچاغیەكەی بێت، ئەمەش گومانی تێدا نیە كوالێتیان زۆر خراپە هەرچەندە زانیاریم لەسەری نیە، بەڵام بەو جۆرە نەمبیستوە ماكیاژ بەقاچاغ بێت، چونكە جوانكاری بازرگانییەكی كراوەیە». وتیشی: «جلوبەرگ و بەرهەمی جوانكاری خانمان زیاتر دێت لەپیاوان، قەبارەی هاوردەكەش بەپلەی یەك لەتوركیا پاشان ئێران لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپاو ئاسیا هاوردەدەكرێن. د.جەلال عەبدوڵا حاجی، مامۆستای كیمیاییو ئەندام لەزانكۆی سەڵاحەدین بەوردی ئاماژەی بەماددە كیمیاییە ژەهراوییەكان كردو بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «لەسەدەی بیست و یەكەمدا كەرەستەی جوانكاری بەشێوەیەكی بەرفراوان تەشەنەی كرد، بەرهەمەكانیش بریتین لەكرێم، پاودەر، بۆن، بۆیەی نینۆك، عەدەسە، بۆیەی قژ، خوێی حەمام، ...هتد، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی رۆژانە خانمان نزیكەی ١٦٨ مادەی كیمیایی جیاواز لەماكیاژو جوانكارییەكانیاندا بەكاردەهێنن، تووێژینەوەكانیش هۆشداریدەدەن لەبوونی ماددەی شێرپەنجەیی و ژەهراوی لەناو ئەو پێكهاتانەدا»، وتیشی: «لێرەدا ئاماژە بەچەند جۆرێكیان دەدەم وەكو (فۆرماڵدیهاید، سیلیكۆن، تریكلۆسان، پۆلی ئیتیلێن گلایكۆڵ، ... هتد)، یان (ئیتانۆلامین) لەئەساس و ماسكاراو كرێمەكاندا هەیەو مادەی هەستیارین یاخود (ئۆكسیبێنزۆن) لەدژەخۆرو غسول و بەڵسی لێوو بۆندا هەیەو تێكدەری رژێنی دەرەقیین، هەروەها ماددەی (بوتیل و پرۆپیل و ئیتیلپارابێن) ماددەی پارێزەرن (حافیزە)ن»، ماركەكانی ماكیاژ زۆرن ئەمەش وادەكات دەرەفەتی فێڵكردن زۆربێت، بەڵام خانمان پێش كڕینی بەرهەمی ماركە پێویستە سەیری پاكەت و رەنگ و وشەی بەرهەمەكە بكەن یان لیبێڵ و زنجیرە ژمارەی كۆمپانیاكە، یاخود بۆنەكەی و نەرم بووەستێت لەسەر پێست، سەیری فڵچەكەشی بكرێت و نابێت موەكانی ناڕێك و قەبارە جیاواز بێت، گەر نرخی گونجاو بوو ئەوە ساختەیە. بەپێی ئامارێكی فەرمی لەبەڕێوەبەرایەتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی جۆری دەرمان لەوەزارەتی تەندروستی كەنێردراوە بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی بۆ ساڵی ٢٠٢٢ زیاتر لە١٥٠ تۆن دەرمان و بەرهەمی جوانكاری لەناوبراون، ئەمە لەكاتێكدایە ٦٤ كۆمپانیا داخراون لەگەڵ داخستنی ٦٧ كۆگای دەرمان، هەروەها نۆ كەیسی  یاساییش لەدادگا هەن. د.گۆڤەند رەوەند، بەرپرسی چاودیری بازارو بازگەكانی دەرمان (كوردستان) بۆ هاوڵاتی دەڵێت: «سێ جۆر هاوردەكردن هەیە، جۆرێكیان جوانكارییە (كۆزمەتیك) كەبازرگان دەتوانێت لەڕێگای وەزارەتی بازرگانییەوە هاوردەی بكات یان لەماركێت و بازاڕەكان هاوردەی بكەن، دووەم جۆر بەرهەمی جوانكاری پزیشكییە لێرەدا  پێویستی بەتۆماركردن و مۆڵەت هەیە لەوەزارەتی تەندروستی و بەكوالێتی كۆنتڕۆڵدا دێت و پشكنینیان بۆ دەكرێت، جۆری كۆتایی قاچاغیەكە لەڕێگەی ئۆنلاینەكانەوە ساغدەكرێتەوە، هەر شتێكیش مۆڵەتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی نەبێت دەبێتە قاچاغ». شەنگە عوسمان، خاوەن براندی شەنە بیوتی ناچڕاڵ و خوێندكاری بەشی پزیشكی بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «گەر ماددەی كیمیایی لەبەرهەمەكاندا نەبێت ئەو بەرهەمە دروستنابێت، بەڵام بەرهەمە سروشتییەكان لەسەدا ٩٠ بۆ ٩٥ـی لەزەیت و ئاو پێكدێت و ئەو رێژەیەی تری بۆ ماددەی كیمیاییە». وتیشی:»لەپۆلی ١٠ خولیای ئەم كارەم هەبووەو چاودێری چەند پزیشكێكی میسریم دەكردو كارەكانیانم دووبارە دەكردەوەو زۆر سوودم لێبینین، بۆ نزیكەی شەش بۆ حەوت ساڵە ئەو بەرهەمانە درووستدەكەم و ئەو بەرهەمانەشی دەیكەمە بازاڕەوە ئەزمونی حەوت ساڵی خوێندن و بەدواداچوونمە، چونكە رۆژ هەبووە ١٨ كاتژمێر چاودێریم كردووە یان بۆ بەرهەمێكم شەش كاتژمێر خوێندوەتەوە ، بەڵام گومانی تێدا نیە كەسانێك بە نائەكادیمی شت تێكەڵدەكات و بەناوی سابون و كرێم ساغیدەكاتەوە، من مۆڵەتی رێپێدانم هەیەو بەرهەمەكانم هەموویان كتابیان هەیەو پێش و پاش خستنە بازاڕ لەلایەن تەندروستییەوە پشكنینی بۆ دەكرێت». هاوكات د.جەلال عەبدوڵا حاجی، مامۆستای كیمیایی و ئەندام لەزانكۆی سەڵاحەدین رایگەیاند: «هەر خانمێكی ئاسایی لەماوەی تەمەنیدا نزیكەی ٣٥٠ گرام سووراوی لێو دەخوات، سوراو بەڕێژەی ٦٠٪ قوڕقوشمی تێدایە كەكانزایەكی قورسی ژەهراوی دەمارییە و لەبەرهەمی ٢٠ ماركەدا دۆزاوەتەوە، كانزا قورسەكان خانمان دووچاری شێرپەنجە، تێكچوونی زاووزێ، گورچیلەو هەڵوەرینی قژ دکەوە». هەروەها د.شیروان سادق بەڕێوەبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی دەرمان لەوەزارەتی تەندروستی بەهاوڵاتی دەڵێت: «بەرهەمی جوانكاری دەبێت مۆڵەتی هاوردەكردنی لەكوالێتی كۆنترۆڵ وەرگرتبێت و مەرجە ناوی كارگەو براندی بەرهەمەكە تۆماركرابێت، پاشان بەپڕۆسەی پشكنین و هەڵسەنگاندن تێپەڕبووبێت ئەوكات مۆڵەتیان پێدەدرێت، جوانكاری دوو بابەتە ئەویش بەرهەمی پزیشكییە لەگەڵ ئاسایی، هەربۆیە لەو نێوەندەدا خەڵك دۆخەكەی ئیستغلال كردووەو ئەو بەرهەمانە لەعێراقدا بەكوالێتی كۆنتڕۆڵدا نایەت، بەڵكو بەمۆڵەتی هاوردەكردنی بازرگانی دەیهێنن و دابەشی دەكەن». وتیشی: «لەبەرئەوەی بازاڕەكەی كراوەیە لەوبڕوایەدا نین قاچاغی پێوە بكرێت چونكە وەكو دەرمان نیە رێكارەكانی توندە، هەروەها مۆڵەتی بازرگانییان ئاسان وەردەگیرێت و لەمەرزی ئیبراهیم خەلیل لەكۆنترۆڵی جۆری (نیو ستاندارد) بەپێی ستانداردی عێراقی پشكنینی ئەو بەرهەمانە دەكرێت،  هەموو كاڵایەك پشكنینی بۆ ناكرێت لەكوالێتی كۆنترۆڵ چونكە لیژنەی هەڵسەنگاندن هەیە بەپێی كارگەو براندو بەڵگەنامەكان بڕیاردەدات چەند بابەت پشكنینی بۆ بكرێت، هەربۆیە هاوڵاتی پێیوایە هەرچی دێت دەبێت پشكنینی بۆ بكرێت». د.بەدر قادر سورچی، پسپۆڕو یاریدەدەر لەچارەسەری نەخۆشی بەگیادەرمان بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «پڕۆسەی بەرهەمی سروشتی هێواشە، خانم ئارامی نیەو بیر لەئێستای دەكاتەوە نەك پەنجاساڵی داهاتوی، بەنموونە ئافرەت دەیەوێت لێوی سور بێت لەجیاتی سوراو با زەیتی گوێزهیندی یان تێكەڵەی ئاوی گوڵ و هەنگوین یاخود تێكەڵەی چەوەندەرو زەیت و هەنگوین شەوانە بەكاربهێنێت، یاخود تێكەڵەی دەنكە هەناری كوتاوو فازلین، یان گەڵای گوێزو بادەم، بەڵام كاتێك ئافرەت بیەوێت لێوی گەورە دەربخات، ئەمە دەچێتە خانەی دەستكاریكردن، بۆیە بەرهەمی سروشتی ئەوەیە كەمرۆڤ سروشتی بێت».

بانکی ناوەندی عێراق و بانکی جەی پی مۆرغان ڕێکەوتن بانكی ناوەندی عێراق، ئەمڕۆ شەممە لەبەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند: عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی, لەپەراوێزی سەردانەكەی بۆ واشنتۆن, چاویكەوتووە بە دانیال زیلیكو سەرۆكی ئەنجومەنی بەڕێوەبەردنی دامەزراوەی جەی پی مۆرغان.  ئاماژەی بەوەش داوە، ڕێككەوتون لەسەر ئەوەی بانكی جەی پی مۆرغان ئاسانكاری بكات بەڕەوانەكردنی پارە لەسیستمی بانكی عێراقییەوە بۆ كۆماری چینی میلی, بۆ دابینكردنی پارە بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ. هاوكات تاوتوێی كۆمەڵێك پرسی پەیوەست بە بەڕێوەبەردنی یەدەگ و بەڕێوەبردنی نەختینەو, پێشكەشەكردنی پشتیوانی بانكی ناوبراو بۆ بانكی ناوەندی و كەرتی بانكی لەعێراق كراو جەی پی مۆرغان: بانکێکی خزمەتگوزاری دارایی فرەنەتەوەی ئەمریکییە، کۆی داهاتەکەی دوو ترلیۆن و 55 ملیار دۆلاره.

هاوڵاتی بڕین و چاودێریی ئینتەرنێت بەهۆی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران نزیکەی نۆ ملیارد دۆلار زیانی لێکەوتوتەوە. مەجید سەدری، سەرۆکی دەستەی ئابوریی بەشی داهێنان و گۆڕانکارییەکانی دیجیتاڵ لە ژوری بازرگانیی تاران، رایگەیاند؛ زایانی راستەوخۆی بڕین و دروستبونی کێشە لە هێڵەکانی ئینتەرنێتی ئێرانلە یەک مانگدا 770 ملیۆن دۆلار بوە و زیانی ناڕاستەوخۆشی نزیکەی یەک ملیارد دۆلار بوە. بە پێی زانیارییەکانی سەدری ؛ زیانە گشتییەکانی بڕینی هێڵەکانی ئینتەرنێت لە مانگێکدا یەک ملیارد و 760 ملیۆن دۆلار بوە و لە کاتێکدا بڕینی ئینتەرنێت لە دوای ناڕەزایەتییەکان دەستی پێکردوە لە رابردودا تەنها چاودێریی و سنورداکردنی لەسەر بوە. لە زانیارییەکانی ئەو بەرپرسەدا دەردەکەوێت لە نزیکەی پێنج مانگدا کە دۆخی هێڵەکانی ئینتەرنێت لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران ئاسایی نەبوەتەوە لانیکەم هەشت ملیارد و 800 ملیۆن دۆلار زیانی ئابوریی لێکەوتوەتەوە. پێشتر ناوەندی داتا و زانیاریی لە ئێران ئاشکرای کردبو زیانەکانی بڕینی ئینتەرنێت لە ماوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکاندا 25٪ی ئابوریی ئێرانی گرتوەتەوە و بە زیاتر لە دو ملیاردو 574 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت. لە ئامارەکانی ئەو ناوەندەدا ئاماژە بەوە کراوە ساڵی 2022 لانیکەم یەک ملیۆن و 700 هەزار پیشە لە رێگەی هێڵەکانی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بەڕێوەچو و سەرچاوەی داهات و بژێویی نۆ ملیۆن کەس لە ئێران بوە.  لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بۆ ئەوەی هەواڵ و وێنە و تۆماری ڤیدیۆیی خۆپیشاندان و دۆخی وڵاتەکە بڵاو نەکرێتەوە ، هێڵەکانی ئینتەرنێت روبەڕوی بڕان و سانسۆر کرایەوە و ئەوەش زیانی زۆری بە ئابوریی ئۆنلاین و فرۆشگا ئەلیکترۆنییەکان گەیاندوە.