.jpg)
دەستەی بازرگانیی ئێران ئاشکرای دەکات لە 11 مانگدا زیاتر لە نۆ ملیارد دۆلار کاڵا و شتومەکی نانەوتیی هەناردەی عێراق کردوە و ئاستی بازرگانیشی لەگەڵ 15 وڵاتی درواسێیدا بەرز کردوەتەوە. روحەڵڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و گەشەی بازرگانیی لە وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندوە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لە ماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرز بوەتەوە کە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو 16% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە وتەی لەتیفی لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارد و 364 ملیۆن دۆلار کاڵا و شتومەک لە نێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕ کراوە. لەتیفی ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئێران 57% کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە کردوە و لە بەرامبەریشدا 43%یش کاڵا و شتومەکی لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە کراوە. لە ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران دەرکەوتوە لە ماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین کاڵا و شتومەکی نانەوتیی بە بەهای نۆ ملیارد و 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق کراوە و لە بەرامبەردا بە بەهای 208 ملیۆن دۆلار کاڵا لە عێراقەوە هەناردەی ئێران کراوە. دوای عێراق وڵاتی تورکیا بە بەهای شەش ملیارد و 901 ملیۆن زیاترین کاڵا و شتومەکی لە ئێرانەوە هاوردە کردوە و وڵاتی ئیمارات بە بەهای پێنج ملیارد و 258 ملیۆن دۆلار لە پلەی سێیەم وڵاتی دراوسێی ئێران دێت کە زیاترین کاڵای لەو وڵاتەوە هاوردە کردوە.
هاوڵاتی دوای نزیكەی پێنج مانگ لەدەستبەكاربوونی كابینەكەی، ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی عێراق بودجەی ساڵی 2023ی وڵاتی پەسەندكردو راشیگەیاند بودجەی ساڵەكانی 2024 و 2025 هاوشێوەی ساڵی 2023 دەبێت و لەپەرلەمان دەنگی لەسەر دەدرێت، پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەكەدا زیاتر لە سەدا 12یە، نوێترین بڕگەش كە لەساڵەكانی پێشووتری بودجەدا نەبووەو لەم بودجەیەدا هەیە ئەوەیە هەژمارێكی نوێی بانكی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو لەژێر چاودێری حكومەتی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانیش پێشبینی دەكات گفتوگۆكانی بودجە دوو مانگ بخایەنێت. حكومەتەكەی محەممەد شیاع سوودانی دوای چەندین جار بانگەشەكردن بەوەی پرۆژەیاسای بودجە ئامادەیەو رەوانەی پەرلەمانی دەكات، دواجار ئێوارەی دووشەممەی رابووردوو دەنگی لەسەر پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 و 2024 و 2025 دا (بەگوێرەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (6)ـی ساڵی 2019 كە رێگەیداوە ئەنجومەنی وەزیران بۆ ماوەی سێ ساڵ بودجە پێشكەش بكات) و رەوانەی پەرلەمانی كرد تادەنگی لەسەربدرێت و سەردەمێكی نوێ لەدەسەڵاتی ئابووری خۆی بەدیبهێنێت و سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاند كەهۆكاری دواكەوتنەكە ناجێگیریی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلارو نرخی نەوت و رێكنەكەوتن لەگەڵ هەرێم و چەند هۆكارێكی دیكە بووە. بەپێی پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی عێراقدا هەتاوەكو ئێستا دادەنرێت قەبارەی خەرجی پێشنیازكراو بە 197 ترلیۆن و 828 ملیار دینار خەمڵێنراوە كەداهاتی نەوت تیایدا 117 ترلیۆن و 251 ملیار دینارە، داهاتی نانەوتیش 17 ترلیۆن و 301 ملیار دینارە، پرۆژەكانی وەبەرهێنانیش 47 ترلیۆن و 828 ملیار دینارە. هەر بەپێ پرۆژە یاساكە ئەو كورتهێنانە داراییەی كە چاوەڕوان دەكرێت رووبدات دەگاتە 63 ترلیۆن دینار كە بە كۆمەڵێك سەرچاوەی دیكە پڕدەكرێنەوە لەوانە : بڕی پارەی خولاو لە وەزارەتی دارایی لە پشكی حەواڵەی هەڵگیراو لە بانكی ناوەندی و سەنەدات و قەرزی ناوخۆیی و چەند سەرچاوەیەكی تر. لەبودجەدا نرخی بەرمیلێك نەوتی خاو بە 70 دۆلار مەزەندە كراوە (سەبارەت بەگۆڕانكاری لەنرخی نەوتیش وەزارەتەكانی دارایی و پلاندانان دەتوانن گۆڕانكاری لە بودجە بكەن بە وەرگرتنی رەزامەندی ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەگەر هاتوو گۆڕانكاری لە ژمارەكان یان نرخی نەوت و بڕی بەرهەمهێناندا دروستبوو)، بڕی ئەو نەوتەی بڕیارە رۆژانە هەناردە بكرێت دەگاتە 3.5 ملیۆن بەرمیل كە 400 هەزار بەرمیلیان لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت، هەر لەپرۆژە یاساكەدا 500 ملیار دینار بۆ هاوكاریی ئاوارەكان و گەڕاندنەوەیان بۆ شوێنی خۆیان تەرخانكراوە و بڕی زیاتر لە (12 ترلیۆن) دیناریش تەرخانكراوە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی حكومەت. ئەوەی تایبەتە بەهەرێمی كوردستان دوای چەندین جار سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا و كۆبوونەوەیان لەگەڵ بەرپرسانی عێراق لەماوەی زیاتر لەمانگێكدا، پشكی هەرێمی كوردستان لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 بە لە 12.67% جێگیركراوە و هەژمارێكی بانكی نوێ بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو سەرجەم هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن. سەبارەت بەناكۆكی نێوان هەرێم و بەغداش لەسەر داهاتی نەوت كە لەساڵەكانی پێشووتردا خاڵێكی سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێر وبەغدا بووە كە تەنانەت دادگای فیدراڵی پرۆسەی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت بەسەربەخۆیی لەلایەن هەرێمەوە بەنایاسایی وەسفكردووەو داواكراوە رابگیرێت، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە دوای سەردانیكردنی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا رێككەوتن كراوەو ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنەش خراوەتە بەردەم هاوپەیمانێتی ئیدارەدانی دەوڵەت، كەنوێنەری سیاسیی تەواوی كوتلە پەرلەمانییەكان لەخۆدەگرێت و هەربۆیە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیش سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران دەنگیان پێداوە. دەربارەی داهاتی نەوتی هەرێمیش سوودانی دەڵێت» یەكەم جارە دەتوانین بگەینە رێككەوتن لەسەر ئەوەی كەسەرجەم داهاتی نەوتی كێڵگەكانی هەرێم لەیەك هەژماری بانكی دابنرێت، كەتەواوی داهاتی نەوتی خاوو بەرهەمە نەوتییەكانی لێ دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێك بۆ هەر مەبەستێك و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەرپشك دەكرێت یانیش ئەو دەسەڵاتەی دەبێت كەخۆی كەسێكی دیكە دەستنیشان بكات بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەو هەژمارە بانكیەی پێبسپێرێت و ئەو هەژمارەش لەژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارە هاوشێوەكانی دیكەش دادەخرێن». جەختیش لەوەدەكاتەوە خاڵەكانی رێككەوتنەكەی هەرێم و بەغدا لەزمانی ئاڵۆز بەدوورگیراوەو هەر ناكۆكیەكیش لەتێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێم و فیدراڵ هەبێت، لیژنەی هاوبەش راسپاردەكانی ئامادە دەكات و بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزی دەكاتەوە، بۆ ئەوەی بڕیاری گونجاو بدات. هەردوو حكومەتەكانیش بە ئاراستەی راست و دروست دەستیان بەهەنگاوەكانیان بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە كردووە و گرنگترین بابەتیش كە كاری لەسەر دەكەین، دەركردنی یاسای نەوت و گازە». جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش رایگەیاندووە تاوەكو ئێستا هیچ رێككەوتنێك لەئارادا نییە بۆ تێپەڕاندنی بودجەی عێراق بەشێوەیەكی خێرا بەتایبەت كەوا هەندێك كوتلەی سیاسی مەرجی خۆی هەیە بۆ تێپەڕاندنی پرۆژەیاساكە، هەربۆیە پرۆژەیاساكە تێپەڕاندنی خێراو ئاسان نابێت لەپەرلەمان. كۆچەر دەشڵێت ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێویستی بە دوو مانگ هەیە بۆ ئەوەی پرۆژەیاسای بودجە تێپەڕێنێت و ئەگەر كۆدەنگییەك و رێككەوتنێكی سیاسی لەئارادا نەبێت لەسەر تەواوی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە تێناپەڕێت، پێشبینیش دەكات لەچەند رۆژی داهاتوودا گفتوگۆ لەسەر بڕگەكانی پرۆژەیاساكە دەستپێبكات و بەمەش دەرگای ناكۆكییەكانی نێوان كوتلە سیاسییەكان دەكرێتەوە. لەدوای ساڵی 2003 ەوە بەردەوام بودجەی عێراق لەبەرزبوونەوەدایە، بەجۆرێك كۆی بودجەی ئەو هەموو ساڵە نزیكەی یەک ترلیۆن دۆلار بووە، بەڵام بەوتەی چاودێرانی دۆخی ئابووری عێراق ئەم وڵاتە نەیتوانیوە سوود لەخەرجكردنی ئەو هەموو بڕە پارەیە ببینێت و هێشتا بەدەست قەیرانی ئابووری و بێكاری و گەندەڵی و بەهەدەردان و هەژاری و لاوازی ژێرخانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت.
لە نوێترین ئامارەکاندا ئاشکرا بوە لە ماوەی پێنج ساڵی رابردودا پێوەری ناخۆشیی ژیان و گوزەرانی دانیشتوانی ئێران 155% زیادی کردوە و ئەوەش بەهۆی بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێکاریی لەو وڵاتەکەدا. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ رێژەی ناخۆشیی لە ساڵی 2022 گەیشتوەتە 49.4% کە بەراورد بە ساڵی 2016 کە 19.3% بوە زیاتر لە 155% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە پێی پێوەرە جیهانییەکان رێژەی ناخۆشیی هەر وڵاتێک دەبێت لە نێوان 6% بۆ 7% بێت و بەوەش دەردەکەوێت رێژەی ناخۆشیی لە ئێران 42% لە پێوەر و ستانداردە جیهانییەکان زیاترە. ئاماژە بەوە کراوە بەرزبونەوەی رێژەی ناخۆشیی پەیوەندیی راستەوخۆی بە بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێکارییەوە هەیە بەڵام لە ئامارەکانی حکومەتدا بێکاریی بە 8.3% تۆمار کراوە و هەڵاوسانی ئابوریی بە 54% لە کاتێکدا سەرچاوە ئابورییەکان و شارەزایانی ئەو بوارە رێژەی بێکاریی لەو وڵاتە بە زیاتر لە 13% و هەڵاوسانی ئابورییان بە زیاتر لە 80% دەخەمڵێنن. ناوەندە ئابورییەکانی جیهان ئاشکرایان کردوە لە کۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لانیکەم 60 ملیۆن کەسیان لە هێڵی هەژاریدا دەژین و لەو ژمارەیە 40 ملیۆنیان لە ژێر هێڵی هەژارییەوەن. کەمترین موچە لە ئێران بە 20%بەرزبونەوە لە ئەمساڵدا بوە حەوت ملیۆن و 900 هەزار تمەن کە دەکاتە نزیکەی 177 دۆلار لە کاتێکدا پێویستە داهاتی هەر خێزانێکی چوار کەسی لە نێوان 15 بۆ 17 ملیۆن تمەن بێت بۆ ئەوەی نەکەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.
ئەمریکا سزادانی پێنج کۆمپانیای چین و بەرپرسێکی کۆماری ئیسلامی و 39 کۆمپانیا و دامەزراوەی ئێرانی بەهۆی خۆدزینەوەی دەسەڵاتی وڵاتەکە لە سزا نێودەوڵەتییەکانی راگەیاند. ئەمڕۆ پێنجشەممە وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا لە بەیاننامەیەکدا بڵاوی کردەوە؛ بەهۆی هاوکاریی کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری (شاهید 136) پێنج کۆمپانیا لە چین سزادراون. وەزارەتی گەنجینە رونی کردوەتەوە؛ ئەو پێنج کۆمپانیایە لە چوارچێوەی تۆڕێکدا و بە هاوکاریی بەرپرسێک هەزاران کەرەستە و پارچەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان لە وڵاتی چین بۆ ئێران رەوانە کردوە. برایان نێلسۆن، یاریدەدەری وەزیری گەنجینەی ئەمریکا لە بواری تیرۆریزم و زانیارییە داراییەکانیان رایگەیاند؛ کۆماری ئیسلامی ئێران بەهۆی دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ روسیا، راستەوخۆ بەشدارە لە تاوانی کوشتنی هاوڵاتییانی ئۆکرانیا بۆیە واشنتۆن بەردەوام دەبێت لە سەپاندنی سزاکانی دژی تاران. هاوکات وەزارەتی گەنجینە لە بەیاننامەیەکی دیکەدا سزادانی 39 کۆمپانیا و ناوەند و دامەزراوەی دارایی و نەوت و پتڕۆکیمایی کۆماری ئیسلامیی راگەیاند و ئاشکرای کرد تاران بۆ سپیکردنەوە داراییەکانی سودی لە ژمارەیەک کۆمپانیا لە سەنگاپورا و مالیزیا و هۆنگ کۆنگ وەرگرتوە. بە پێی بەیاننامەکەی وەزارەتی گەنجینە سەرجەم ئەو کۆمپانا و دامەزراوانەی کە خراونەتە لیستی سزاکانی ئەمریکاوە رۆڵیان هەبوە لە ساخکردنەوەی نایاسایی نەوت و بەرهەمە پتڕۆکیمیاییەکانی ئێران و بونەتە هۆی ئەوەی کۆماری ئیسلامی لە چەند ساڵی رابردودا دەیان ملیار دۆلاری بە نایاسایی دەستکەوێت. وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا لە 24 کاتژمێردا زیاترین سزای دژی کۆماری ئیسلامی ئێران سەپاندوە و دوێنی چوارشەمە نۆ بەرپرس و دامەزراوەی ئێرانی خستە لیستی سزاکانیەوە.
كاردانەوەكانی دزینی سەدە لەعێراقدا بەردەوامی هەیەو هێشتا ئەو دۆسیەیە دانەخراوە، هەر لەو چوارچێوەیەدا فەرمانی دەستگیركردن بۆ چوار بەرپرسی پێشووی حكومەتەكەی كازمی و دەستبەسەراگرتنی موڵك و ماڵی وەزیری پێشووی دارایی عێراق و بەرپرسێكی دیكە دەرچوو، چوارچێوەی هەماهەنگیش ترسیان لەسەردانەكەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشوو هەیە بۆ ئێران و هەربۆیە بەپەلە خوێندنەوەی دووەمیان بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان كردو دەیانەوێت سیستەمی یەك بازنەیی (سانت لیگۆ) بچەسپێنن ، بەپێی هەموو پێشبینییە سیاسی و میدیاییەكانیش كابینەكەی سوودانی لەبەردەم هەڕەشەدایە و ئەگەری تێكچوونی دۆخی سیاسی عێراق بەهۆی یاسای هەڵبژاردن و دۆلارو ئەنجامنەدانی هیچ چاكسازییەكەوە لەئان و ساتدا بێت. جارێكی تر دۆسیەی دزینی سەدە لەعێراق كە بەگەورەترین پرۆسەی دزی دادەنرێت و تیایدا زیاتر لە دوو ملیارو 500 هەزار دۆلار لەفەرمانگەی باج بەهۆی چەند مامەڵەیەكی بانكییەوە دزرا زۆر بەتوندی سەریهەڵدایەوەو بەو هۆیەوە دەستەی دەستپاكیی عێراق، بەهۆی دەركەوتنی بەڵگەی نوێ كە ئاماژە بەتێوەگلانی ژمارەیەك بەرپرسی پێشووی حكومەتی عێراق دەكات لە «دزینی پارەكانی سپاردنەكانی باج» فەرمانی دەستگیركردنی بۆ چوار گەورە بەرپرسی حكومەتەكەی كازمی دەركرد كەبریتین بوون لەهەریەكە لە ئەحمەد نەجاتی، سكرتێری تایبەتیی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق، موشریق عەباس، راوێژكاری مستەفا كازمی، عەلی عەلاوی، وەزیری پێشووی دارایی عێراق و رائید جۆحی، بەرپرسی نووسینگەی كازمی پێكهاتوون. ئەو دزییەی كەئەنجامدراوە، لەنێوان سێپتەمبەری 2021 و ئابی 2022 لەڕێگای 247 چەكی بانكییەوە، بڕی دوو ملیارو 500 هەزار دۆلار لەپارەی فەرمانگەی باجی بەغدا لەبانك راكێشراوە، هەرچەندە حكومەتەكەی سوودانی باس لەڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی دەكات، بەڵام بەپێی زانیارییەكان تائێستا لەسەر ئەو دزییە گەورەیە تەنیا لێكۆڵینەوە لەگەڵ هەشت تۆمەتباردا كراوەو تەنیا دوو كەسیان دەستگیركراون (كە یەكێكیان كەسێك بوو بەناوی نور زوهێر كەدوای هێنانەوەی چەندین ملیۆن دۆلار ئازادكرا)، تائێستاش هیچ دانپیادانانێك لەسەر ئەو دۆسیەیە بڵاونەكراوەتەوەو بەپێی وتەی شارەزایانی بواری عێراق دزە گەورەكان دەستگیرنەكراون، حكومەتی عێراقیش رایگەیاندووە توانیویانە سەدان ملیار دینار بگەڕێننەوە. ئەو زانیارییانەی بڵاوكراونەتەوە ئاماژە بەوەدەكەن ئەو بڕە پارە زۆرە بەچەند بارهەڵگرێكی گەورە رەوانەی ئێران كراون، بەشە بچووكەكانیش ئەوانەی بەر ئەو كەسانە كەوتووە كەنێوەندگیربوون بەئۆتۆمبیلی بچووك رەوانەی توركیا كراون یاخود لەعێراقدا ماونەتەوە. هەر لەچوارچێوەی لێپێچینەوەكان لەدزی سەدە، بەگوێرەی نووسراوێكی دادگای دووەمی كەرخ، بە تۆمەتی ئاسانكاری بۆ دەستگرتن بەسەر پارەی سپاردەی دارایی دەستەی گشتیی باج دوای فەرمانی دەستگیركردن، بڕیاردراوە دەست بەسەر موڵك و ماڵی گواستراوەو نەگواستراوەی چوار كەسدا بگیرێت، كە عەلی عەللاوی، وەزیری پێشووی دارایی و رائید جوحی، بەڕێوەبەری پێشووی نووسینگەی سەرۆكوەزیران دووان لەو بەرپرسانەن، كە ئەو بڕیارەیان بۆ دەركراوە. بەپێی راپۆرتێكی لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی عێراقیش، عەلی عەللاوی، وەزیری پێشووی دارایی، بەپێچەوانەی یاسا دەسەڵاتی داوەتە كەسێك بە ناوی «حسێن قەنبەر ئاغا» بۆ سەرپەرشتیاری پەیوەندی لەگەڵ دەستەی گشتیی باج و بانكەكان و وەكو راوێژكاری وەزیر بەشداریی كۆبوونەوەكانی كردووە و زانیاریی هەبووە لەبارەی خەرجكردن ئەو پارانە، بەڕێوەبەری بەشی چاودێریی دەستەی گشتیی باج پێی راگەیاندووە كە «راكێشانێكی نائاسایی پارە هەیەو ئەویش گوتوویەتی، وەزیری دارایی ئاگادارە.»لەڕاپۆرتەكەدا هاتووە، لەڕێگەی میوانداریكردنی عەلی عەللاوی ئەوە ئاشكرابووە، كەناوبراو سەرۆكی ئەنجوومەنی بەڕێوەبردنی بانكی نازك-ە و حسێن قەنبەر ئاغا، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری بووەو ئەوەش گومانی لەسەر ئەو پەیوەندییە دروستكردووە. بەگوێرەی راپۆرتەكە، نووسینگەی سەرۆك وەزیران ئاگاداری ئەوە بووە ئەو بڕە پارەیە لەسپاردەی دارایی دەستەی گشتیی باج هەیە، بەو پێیەی چەند نووسراوێكی دیوانی چاودێریی دارایی لە 26ی تشرینی دووەمی 2017 دراوەتە نووسینگەكە، كەئاماژە بەوە دراوە، چوار ترلیۆن و 910 ملیار دینار لەو هەژمارەدا هەن، كەتایبەتن بەساڵانی 2015، 2016 تاوەكو مانگی نیسانی 2017. پێناچێت رووداوەكان و فشارەكانی هەردوو بەرەی دژ بەیەك (چوارچێوەی هەماهەنگی) و (سەدرییەكان) هەر بەوەندە بوەستێ و ئاماژەكان و پەیامە سیاسییەكان باس لەوەدەكەن ئەگەری تێكچوونی ئەو ئارامییەی كە لەدوای درووستكردنی كابینەكەی سوودانییەوە درووستبووە بەبێدەنگی موقتەدا سەدرو شەقام و رێككەوتنی لایەنە ناكۆكەكان لەسەر پۆستەكانی حكومەت دروستبووە لەئارادایە. رۆژنامەی (الجریدە)ی كوەیتی لەزاری چەند سەرچاوەیەكی سیاسییەوە ئاماژەی بەوەكردووە ئەو ئارامییە سیاسی و ئەمنییەی عێراق كە لەدوای دەستبەكاربوونی سوودانییەوە لەعێراقدا هاتۆتە ئاراوە كۆتاییهاتووە، ئەویش لەدوای سەردانەكەی مستەفا كازمی بۆ ئێران كەهاوپەیمانەكانی ئێرانی لەعێراق لەجۆری نوری مالیكی و خەزعەلی و گرووپە چەكدارەكان نیگەران كردووە بەجۆرێكی وا وەهایكرد مالیكی و هاوپەیمانەكانی بەپەلە خوێندنەوەی دووەم بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكان لەپەرلەمان ئەنجامبدەن و دووبارە سیستەمی (سانت لیگۆ) بهێننەوە نێو یاساكە كە سەدر لەدژییەتی و پێی وایە ئەو یاسایە وسیستەمی یەك بازنەیی لەبری فرە بازنەیی سەردەمی بەسەرچووەو دەبێت وەك هەڵبژاردنی پێشووتر عێراق بەسیستەمی فرە بازنەیی بەڕێوەبچێت. هاوكات ئەمریكاش تائێستا بڕیاری نەداوە لەكێشە قووڵەكاندا مامەڵە لەگەڵ سوودانی بكات، تارانیش هەستی بەوەكردووەو چەندین پرسیاری لە مستەفا كازمی كردووە لەبارەی دۆسییە لەهەڵپەسێردراوەكانی لەگەڵ واشنتۆن، بەتایبەت توندكردنەوەی حەواڵەی دۆلار بۆ عێراق كە شڵەژانێكی توندی لەبازاڕەكانی عێراقدا دروستكردوەو زیانێكی گەورەی بەهەناردەكانی ئێران گەیاندووە. لەلایەكی ترەوە رۆژنامەی (ئەلمەدا) بڵاویكردووەتەوە بەهۆی بەردەوامی بێدەنگی موقتەدا سەدرو نەناردنی هیچ پەیام و ئاماژەیەك، لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیدا نیگەرانییەكی زۆر هەیە و بەتایبەت لەسەروبەندی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكاندا مەترسییەكان زیادیان كردووەو هەندێك لەسەركردەكان شیعە پێیانوایە لەهەر ئان و ساتێكدابێت لایەنەگرانی رەوتی سەدر دەڕژێنە سەر شەقامەكان، هەربۆیە چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵیداوە بەپشتیوانی ئێران نێوەندگیر رەوانەی لای سەدر بكات و دەنگۆی دیداری ناڕاستەوخۆ لەگەڵ سەدرییەكان لەئارادایە، بەڵام سەركردەكانی رەوتی سەدر رەتیدەكەنەوە، ئەو رۆژنامەیە لەزاری چەند سەرچاوەیەكی سیاسی نزیك لەچوارچێوەی هەماهەنگییەوە بڵاویانكردووەتەوە چوارچێوەكە بەنیاز نییە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەمساڵدا ئەنجامبدات، لەبەرئەوەی دوای ئەوە ناچاردەبێت هەنگاوی دووەم ئەنجامبدات كەئەویش هەڵبژاردنی پێشوەختەو ئەمەش بەبەرژەوەندی خۆی نازانێت. بەپێی ئەو زانیارییە میدیایانەی كە لەبەغداوە بڵاوكراونەتەوە باس لەوەدەكەن خودی سوودانیش ناكۆكی لەگەڵ هەندێك سەركردەی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ درووستبووە بەوەی دەیەوێت دەستی هەندێك حزب لەناو كاروباری حكومەتدا كەمبكاتەوە لەبەرامبەر رازیكردنی ئەمریكاو لەو چوارچێوەیەشدا سوودانی بەئاشكرا رەخنەی لەدەستتێوەردانی حزبەكان گرت و رەخنەشی ئاراستەی ژمارەیەك وەزیر كرد بەوەی كارەكانیان بەچاكی ئەنجامنادەن و دەبێت ئەو دەستوەردان و سستییانە بوەستێنن، داواشیكرد هەر وەزیرێك حزب فەرمانی پێكرد ئاگاداری بكەنەوە. بەبڕوای بەشێك لەچاودێرانی دۆخی عێراقیش پێناچێت لەماوەكانی داهاتوودا دۆخەكە بەمشێوەیە بمێنێتەوەو هەموو ئەگەرەكان كراوەدەبن، بەڵام هەر ئەگەری بەهێز ئەوەیە چیدی ئەم مات و بێدەنگییەی شەقامی عێراقی بەردەوامی نابێت.
بەرپرسێکی ئێران رایگەیاند؛ زیاتر لە 50%ی دانیشتوانی تاران کرێچین و بەهۆیی دۆخی خراپی ئابورییەوە خەڵک گەرەگە گرانبەهاکان چۆڵ دەکەن. مەهدی هیدات، بەڕێوبەری جێبەجێکاری ناوەندی بوژاندنەوەی شاری تاران بە میدیاکانی ئێرانی راگەیاند؛ کێشەی سەرەکیی پایتەختی وڵاتەکە کەمیی یەکەی نیشتەجێبونە و بۆ تۆکمەکردنەوەی ئەو شارە پێویستە زیاتر لە یەک ملیۆن بینا و یەکەی نیشتەجێبونی نوێ دروست بکرێت. ئەو رونی کردوەتەوە پێویستە 200 هەزار یەکەی نیشتەجێبون لە تاران دروست بکرێت کە هەر یەکەیەک لە بیناکان لانیکەم پێنج شوقەی نیشتەجێبون لەخۆی بگرێت. بە وتەی هیدایەت ئێران لە بواری بیناسازیدا پێویستی بە هاوردەکردنی کەرەستەی بیناسازیی نییە و بەرزبونەوەی بەهای دۆلار کاریگەریی لەسەر پلانی نۆژەنکردنەوەی شاری تاران نابێت. بە پێی ئامارەکانی ساڵی 2021 ژمارەی دانیشتوانی تاران نۆ ملیۆن و 39 هەزار کەس بوە لە کاتێکدا لە ئامارەکانی ساڵی 2016 ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارەی ئێران زیاتر لە 13 ملیۆن و 267 هەزار کەس بوە کە بە دووەمین شاری قەرەباڵخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و 34ەمین شاری قەرەباڵخی جیهان ئەژمار دەکرێت.
ئەمڕۆ بەهای دۆلاری گەیشتە نزمترین ئاستی 13 رۆژی رابردوی لە ئێران و بەهای هەر دۆلارێک بۆ کەمتر لە 50 هەزار تمەن دابەزی. ئەمڕۆ دوشەممە کاتژمێر (5:30) ئێوارە بە کاتی هەرێمی کوردستان بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 49 هەزار و 450 تەمەن و ئەوەش نزمترین بەهایە کە ئەو دراوە لە ماوەی 13 رۆژدا تۆماری کردبێت. دۆلار لە ماوەی هەشت رۆژدا 10 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و بەرپرسانی وڵاتەکەش دەڵێن بەهای راستەقینەی یەک دۆلار لە ئێران 41 هەزار تمەنە. دوانیوەڕۆی رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەم درا. لە ئیستادا کە بەهای یەک دۆلار بۆ 49 هەزار دابەزیوە ئەو بەهایە بە کەمترین بەهای دۆلار لە 13 رۆژی رابردودا ئەژمار دەکرێت. لەگەڵ سەردانی رافایل گروسی، بەرێوبەری ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی بۆ تاران و کۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتەکە بریارە هەوڵەکان بۆ چاودێریی ویستگە ئەتۆمییەکانی ئێران دەست پێبکاتەوە و بڵاوبونەوەی ئەو هەواڵانە کاریگەریی لە بەرزی و نزمیی بەهای دۆلار بەرامبەر بە تمەن هەیە. بڵاوبونەوەی هەر هەواڵێکی ئەرێنی بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەکان، بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار بەرز دەکاتەوە و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران رایانگەیاندوە ئامادەن لە چوارچێوەی رێککەوتنی ئەتۆمیدا هاوکاریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمیی بکەن.
وەزارەتی کارەبای هەرێم چەند هەلێکی کاری ڕاگەیاند و داوادەکات فۆڕم بکرێتەوە ئەمڕۆ دووشەممە 6ی3ی2023 وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بڵاوکراوەیەکداڕایگەیاند،هۆبه‌ی چاكسازی كاره‌بای پێنجوێنی سه‌ربه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی دابه‌شكردنی كاره‌بای سەیدسادق پێویستی به ژماره‌یه‌ك كارمه‌ند هه‌یه. ئاماژەی بەوە داوە، هەلی کارەکان به به‌شێوه‌ی گرێبه‌ستی رۆژانه له بواره‌كانی (کاری تەکنیکی کارەبایی، کاری کۆمپیوتەریی و کارگێڕی، کاری ژمێریاری و ووردبینی، کاری شۆفێریی). لە بڵاوکراوە هاتوە، هه‌ركه‌س ئاره‌زومه‌نده لە ماوه‌ی (5) رۆژدا فۆڕم پڕبكاته‌وه.
پەرلەمانی ئێران بڕیاریدا بە بەرزکردنەوەی موچە لە وڵاتەکە و لانیکەمی موچە دەگاتە 155 دۆلار لە مانگێکدا. میدیای ئێران بڵاویان کردەوە لە دانیشتینی ئەمرۆ یەکشەممەی پەرلەمانی ئێران لە دانیشتنی تایبەت بە بودجە بڕیاردراوە بە زیادکردنی موچە بە رێژەی 20% و لانیکەمی موچە لە وڵاتەکەشدا بە حەوت ملیۆن و 920 هەزار تمەن دیاریی کراوە. هەر بە پێی ئەو پڕۆژە یاسایەی بودجەی ساڵی داهاتوی ئێران کە دوای نەورۆزی ئەمساڵ دەست پێدەکات موچەی ئەو کەسانەی کە هاوکاریی دارایی حکومەت وەردەگرن بە رێژەی 40% بەرز دەکرێتەوە. موچەی سەربازەکانی وڵاتەکە بە رێژەی 60% بەرز کراوەتەوە کە لە ساڵێکدا 48 ملیۆن تمەن دەکات و ئەو سەربازانەی لە ناوچە هەستیار و مەترسیدارەکاندان بە رێژەی 75% کە دەکاتە 60 ملیۆن تمەن لە ساڵێکدا و هاوکات موچەی ئەو سەربازانەی هاوژین و منداڵیان هەیە بە رێژەی 90% بەرز کراوەتەوە کە دەکاتە72 ملیۆن تمەن لە ساڵێکدا. بڕیای پەرلەمان لە کاتێکدایە ئاستی هێڵی هەژاری بۆ هەر خێزانێک لە ئێران بە 15 ملیۆن تمەن بۆ 18 ملیۆن تمەن دیاریی کراوە. بەهای یەک دۆلار لە ئێستادا 51 هەزار و 50 تمەن و لە ماوەی رابردودا بۆ یەکەمجار لە مێژوی دراوەکاندا بەهای یەک دۆلار لە ئێران گەیشتە زیاتر لە 60 هەزار تمەن و بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی بەڵێنیان داوە بەهای هەر دۆلارێک بۆ 40 هەزار تمەن دابەزێنن.
100 دۆلار به 156 هه‌زارو 100 دیناره، كاتژمێر 05:10 100 پاوه‌ن به 118 دۆلار ـه. 100 یۆرۆ به 107 دۆلاره . 100 دۆلار به هه‌زارو 880 لیره‌ی توركی ــیه. 100 دۆلار به پێنج ملیۆن و 500 هه‌زار تمه‌ن ـه.
گەشتیارانی ھەرێمی کوردستان و ئێران دەتوانن لەمڕۆوە بە پاسپۆرت لە دەروازەیی کێلێوە ھاتوچۆ بکەن. میدیای فەرمی یەکێتی ، ئەمڕۆ پێنجشەممە 2ی3ی2023 بڵاویکردەوە،بە هەوڵی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، دوای چوونی وەفدێک بەسەرپەرشتی ھیوا قەرەنی سەرپەرشتیاری ئیدارەی راپەڕین بۆ پارێزگای ئازربایجانی رۆژئاوا لە ساڵی رابردوودا و واژۆ کردنی یاداشتێکی لێک تێگەیشتن، لەمڕۆوە دەروازەی کێلێ بەرووی گەشتیاراندا کراوەتەوە. لە هەواڵەکە ئەوەش هاتوە،ھاوڵاتیان و گەشتیاران دەتوانن وەک ھەر دەروازەیەکی تری نێودەوڵەتی لە دەروازەکەوە بە پاسپۆرت ھاتوچۆ بکەن. دەروازەی کێلێ لەقەزای پشدەر، ماوەی چەندساڵێکە بە شێوەی نافەرمی له نێوان هەرێمی کوردستان و کۆماری ئیسلامی ئێران کراوەتەوە و ئاڵوگۆڕی بارزگانی تێدا دەکرێت، چەندین جار هاوڵاتیانی دەڤەرەکە داوای بەفەرمی ناساندنی مەرزەکەیان کردوه.
لەبارەی دابەشکردنی موچەی مانگی دوو وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان ڕونکردنەوەیەکی بڵاوکردەوه دەقی ڕونکرنەوەکە ڕونکردنەوەیەک لە وەزارەتی دارایی و ئابورییەوە لەچەند پەیج و دەزگایەکی ڕاگەیاندن لێدوانێک بە ناوی بەڕێز وەزیری دارایی و ئابورییەوە بڵاوکراوەتەوە دەربارەی دابەش کردنی مووچەی مانگی شوبات. بۆ هەموو لایەکی ڕوون دەکەینەوە کە بەڕێز وەزیری دارایی و ئابووری لێدوانی بۆ ئەو پەیجەو هیچ دەزگایەکی ڕاگەیاندن نەداوەو هەر پێشهات و گۆڕانکاریەک هەبێت سەبارەت بەدابەشکردنی مووچە لە پەیجی ڕەسمی وەزارەت بڵاو دەکرێتەوە، هەر لێدوان و زانیاریەک لەپەیجی ڕەسمی وەزارەتی دارایی و ئابوری بڵاو نەکرێتەوە هیچ بنەمایەکی نییەو بەهەند وەرناگیرێت. ڕاگەیاندن و پەیوەندییەکانی وەزارەتی دارایی و ئابووری
حکومەتی عێرق و حکومەتی هەرێم لەسەر پڕۆژه یاسایی بوردجەی2023 ڕێکەوتن و پشكی هه‌رێمی كوردستان له بودجه‌کە كه بریتییه له 12.67%. ئیخلاس دلێمی، ئه‌ندامی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق له فراكسیۆنی پارتی ئەمڕۆ سێ شەممە 28ی2ی2023 به میدیای نزیک لەپارتی راگه‌یاند،كه رێككه‌وتنی كۆتایی له‌نێوان حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدراڵی له‌بارەی پڕۆژە یاسایی بودجه كراوه و پشکی هەرێم بە %12.67 دیاریکراوه ئاماژەی بەوەش کردوه، كه مووچه و شایسته داراییه‌كانی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه له‌سه‌ر خه‌رجی سیادی ده‌بێت. ئەو پەرلەمانتاره سه‌باره‌ت به‌و رێژه‌یه‌ی دیاریكراوه، جەختی له‌سه‌ر ئه‌وه كرده‌وه، تا ئه‌نجامدانی سه‌رژمێری له عێراقدا، 12.67% له كۆی گشتی بودجه‌ی فیدراڵی بۆ هه‌رێمی كوردستان ته‌رخانده‌كرێت و دوای ئه‌نجامدانی سه‌رژمێریش، ئه‌و رێژه‌یه به‌گوێره‌ی رێژه‌ی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان گۆڕانكاری به‌سه‌ردادێت.
سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رەزامەندی لەسەر تەرخانکردنی نزیکەی سێ ملیار دینار دا بۆچارەسەکردنی کێشەی کەمئاوی له هەولێر ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه 27ی2ی2023 فه‌رمانگه‌ی میدیا و زانیاریی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بڵاویكردەوە، مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەی کەمیی ئاوی خواردنەوە و کاریگەرییەکانی وشکەساڵی لە شاری ھەولێر، رەزامەندی لەسەر تەرخانکردن و خەرجکردنی گوژمەی 2 ملیار و 878 ملیۆن دینار بۆ لێدانی 40 بیری ئاوی خواردنەوە دا. ڕونیکردۆتەوە، ئەو گوژمەیە كه نزیكه‌ی سێ ملیار دیناره، بە شێوەی نەختینە و بە قۆناغ، لەسەر بودجەی ئاساییی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار خەرج دەکرێت. لە ڕاگەیاندراوەکە باس لەوەش دەکات، "بەهۆى کاریگەرییەکانی وشکەساڵی و زیادبوونی خواست لەسەر بەکارهێنانی ئاو، کابینەى نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام پلانی پەرەپێدانی پڕۆژەکانی ئاو لەو ناوچانەی کە گرفتیان هەیە، جێبەجێ دەکات."
رێککەوتنی ئەتۆمی و پابەندبونی نێودەوڵەتیی عێراق بەهای دۆلار لە بەرامبەر تمەن بەرز دەکەنەوە و بانکی ناوەندیی ئێران بۆ راگرتنی دابەزینی بەهای تمەن بڕیاری نوێ دەردەکات. ئێوارەی ئەمڕۆ شەممە کاتژمێر (5:00) بە کاتی تاران بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 56 هەزار و 50 تمەن و بانکی ناوەندیی وڵاتەکەش بڕیاری دا مامەڵە بە دراو لە نوسینگەکانی ئاڵوگۆڕی دراو بە کارتی نیشتیمانی (مللی) دەست پێبکاتەوە و هەر کەسێک تەنها بە بڕی پێنج هەزار یۆرۆ لەو نوسینگانە دۆلار بکڕێت. پێگەی (ئیقتیساد 24) لە ئێران بڵاوی کردوە؛ هەواڵەکان سەبارەت بە چالاک نەکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی و هەڵوێستەکانی ئەمریکا بەرامبەر تاران و پەیوەستبونی عێراق بە سیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بە سویفت (SWIFT) هۆکاری سەرەکیی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەنە. ئەو پێگەیە ئاماژەی بەوەش کردوە؛ گەشتی پاشای عوممان بۆ ئێران سەبارەت بە نێوەندگیریی لەسەر دانوستانە ئەتۆمییەکان هۆکارێکی دیکەی هاڕەی تمەن بوە چونکە گومان دەکرێت ئەو نێوەندگیرییە سەرکەوتو نەبوبێت. لە لایەکی دیکەوە، ئێحسان خاندوزی، وەزیری دارایی و ئابوریی ئێران وتویەتی؛ رونە کە چ کەسانێک دەستیان لە بەرزکردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن هەیە و ناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەکان هەوڵەکانیان بەردەوامە بۆ ئاشکراکردن و دەستبەسەرکردنیان و دادگا بڕیاری کۆتایی لە چارەنوسی ئەو کەسانە دەدات. نزیکەی هەشت رۆژە دابەزینی بەهای تمەن زۆر خێراتر بوە و لەو ماوەیەدا بەهای یەک دۆلار لە 46 هەزار تمەنەوە بۆ 56 هەزار تمەن بەرزبوەتەوە و پێشبینیی دەکرێت بە گرژبونەوەی پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی ئەڵمانیا و بەریتانیا لەگەڵ ئێران و جەختکردنەوەی ئەمریکا لە چالاک نەکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی، بەهای تمەن دادبەزین زۆرتر بەخۆیەوە ببینێت.
