وەزیری دارایی هەرێم: بۆ ناردنی 618 ملیارەكە لەسەر هێڵین

لە ئامارەکانی وڵاتی چین بڵاو کراوەتەوە کە چوار مانگە ئەو وڵاتە هیچ بڕە نەوتێکی لە ئێران نەکڕیوە و لە بەرامبەردا هاوردەی نەوتی لە مالیزیا زۆر بەرز کردوەتەوە. گومگری چین بڵاوی کردوەتەوە؛ لە چوار مانگی ئەمساڵدا هاوردەکردنی نەوت لە مالیزیا گەیشتوەتە 14 ملیۆن تەن کە بەراورد بە چوار مانگی ساڵی رابردو 11 هێندە بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشکرای کردوە؛ ئێران و ڤەنزوێلا بە ناڕاستەوخۆ و لە رێگەی دەڵڵاڵەکانی بازاڕی نەوت لە جیهاندا نەوتەکەیان رەوانەی مالیزیا دەکەن و لەو وڵاتەوە بۆ چین هەناردە دەکرێت. ئەو ئاژانسە ئاشکرای کردوە؛ جگە لە پێدانی پارەی دەڵڵاڵەکان، ئێران هەر بەرمیلێک نەوت بە 12 دۆلار کەمتر لە نرخی جیهانی و بازاڕەکان بە چین دەفرۆشێت. پێش کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی و گەڕانەوە سزاکانی سەر کەرتی نەوتی ئێران لە ساڵی 2018، چین تەنها بڕی 27 هەزار تۆن نەوتی لە مالیزیاوە هاوردە کردوە کە ئەو بڕە ئێستا گەیشتووتە زیاتر لە 14 ملیۆن تۆن. بە پێی ئامارە نافەرمییەکان؛ ئێران لە چوار مانگی سەرەتای ئەمساڵەوە رۆژانە نزیکەی 960 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی چین کردوە کە دەکاتە 15 ملیۆن و 700 هەزار تۆن. چین بۆ ئەوەی تۆمەتەبار نەکرێت بە جێبەجێنەکردنی سزاکانی سەر ئێران، ئامارەکانی کڕینی نەوت بڵاو ناکاتەوە و زیاتر لە سێ ساڵیشە هیچ ئامارێکی فەرمیی گومرگی ئێران فرۆشی نەوتی نەخستوەتەڕو و تەنها لە رێگەی کۆمپانیاکانی چاودێریی کەشتییە نەوتهەڵگرەکان بڕی فرۆش و ساخکردنەوەی نەوتی وڵاتەکە ئاشکرا دەبێت.

بەرپرسێکی ئێران هۆشداریی دەدات لە بەرزبونەوەی قەرزەکانی حکومەت و زیانەکانی کورتهێنانی بودجە بۆ داهاتوی وڵاتەکە. رەحیم موبینی، جێگری سەرۆکی رێکخراوی بەرنامە و بودجەی ئێران ئەمڕۆ شەممە بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاند؛ قەرزەکانی حکومەت گەیشتوتەوە زیاتر لە 134 ملیارد دۆلار و کورتهێنانی بودجەی ساڵێک نزیکەی 16 ملیارد دۆلار بوە. موبینی وتویەتی قەرزەکانی حکومەت بە بانک و رێکخراوەکان گەیشتوەتە 22 ملیارد 280 ملیۆن دۆلار و هاوکات قەرزەکانی بۆ کۆمپانیاکانی سەر بە حکومەت بە 37 ملیارد و 880 ملیۆن دۆلار خەملێنراوە. جگە لەو قەرزانە، حکومەت بڕی 74 ملیارد دۆلاری سندوقی گەشەی نیشتیمانیی ئێران قەرزدارە. ئاماژەی بەوە کردوە کە زیانی کۆمپانیا حکومییەکانی ئێران لە ئێستادا زۆر زیاترە لە 6% بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان کە ئەوەش زیانی بە بودجەی وڵاتەکە گەیاندوە. بە وتەی جێگری ناوەندی بەرنامە و بودجە: کورتهێنانی بودجەی ساڵی رابردوی ئێران 15 ملیارد و 880 هەزار دۆلار بوە کە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە داهاتوی ئابوریی وڵاتەکە. تێبینی (هاوڵاتی) : سەرجەم قەرزەکانی کابینەی ئێستای حکومەتی ئێران بە سەرۆکایەتی ئیبراهیم رەئیسی بە تمەن بڵاو کراونەتەوە کە لێرە ئەو بڕانە کراون بە دۆلار. لە ئێستادا نرخی هەر دۆلارێک لە ئێران دەگاتە زیاتر لە 51 هەزار تمەن.

بەرپرسێکی ئێران دەڵێت: نوێ کرتنەوەی گرێبەستی فرۆشتنی غاز بۆ عێراق پەیوەستە بە دانەوەی قەرزەکانی ئەو وڵاتە و هاوکات تورکیا داوا دەکات غازی زۆرتر رەوانەی وڵاتەکەی بکرێت. مەجید چگێنی، راوێژکاری وەزیری نەوتی ئێران بۆ کاروباری غاز رایگەیاند؛ بڕیارە گرێبەستی فرۆشتنی غاز بۆ عێراق نوێ بکرێتەوە بەڵام ئەو وڵاتە هەشت ملیارد یۆرۆ پارەی غازی ئێران قەرزدارە و لەگەڵ یەکلاییبونەوەی چۆنیەتی گەڕانەوەی ئەو قەرزانە، گرێبەستەکە نوێ دەکرێتەوە. چگێنی ئاماژەی بەوە کردوە؛ تورکیا داوای لە ئێران کردوە غازی زیاتر بە وڵاتەکەی بفرۆشرێت. جەواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رۆژی پێنجشەممەی رابردو لە لێدوانێکدا لە بەغدادی پایتەختی عێراق رایگەیاند؛ بە ئامادەبونی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق رێککەوتنێک لە نێوان تاران و بەغداد واژۆ کراوە بە مەبەستی پەرەپێدانی ئەو کێلگە غازی و نەوتانەی کە لە نێوان دوو وڵاتەکەدا بە هاوبەشی بەڕێوەدەچن. ئەوجی وتویەتی: لە چوارچێوەی ئەو رێککەوتنەدا جگە لە دروستکردنی هێڵی بۆڕی نەوت و غاز لە نێوان دوو وڵاتەکەدا، ئێران کار دەکات بۆ نۆژەنکردنەوەی ژمارەیەک لە پاڵاوگەکانی عێراق. بە وتەی وەزیری نەوتی ئێران: تاران لەگەڵ وەزارەتی وزەی عێراق رێککەوتوە بۆ نوێکردنەوەی گرێبەستی کڕینی غاز لە ئێرانەوە و کار دەکرێت بۆ نوێکردنەوەی ئەو گرێبەستە بۆ ماوەی پێنج ساڵی دیکە. بە وتەی بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی سزاکانی ئەمریکا وای کردوە عێراق نەتوانێت قەرزەکانی غاز و کارەبای لە ئێرانەوە کە دەگاتە 11 ملیارد دۆلار رادەست بکاتەوە.    

رۆژنامەیەک ئاشکرای دەکات ئێران لە شەش مانگدا بە بەهای زیاتر لە یەک ملیارد دۆلار نەوتی بۆ سوریا رەوانە کردوە. رۆژنامەی (هائارتز)ی ئیسرائیل بڵاوی کردەوە؛ لە ماوەی شەش مانگی رابردودا ئێران بە نهێنیی بڕی نزیکەی 17 ملیۆن و 100 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی سوریا کردوە کە بەهاکەی دەگاتە یەک ملیارد و 250 هەزار دۆلار. بە پێی زانیارییەکانی رۆژنامەکە لە زاری سەرچاوەکانیەوە؛ ئێران لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردو تا نیسانی ئەمساڵ لە رێگەی کەشتی بێ ناونیشان (کەشتی رۆحەکان) نەوتی بۆ سوریا رەوانە کردوە. پێگەی ( تەنکەر تراکێرز) ئاشکرای کردوە کە لەو شەش مانگەدا 17 کاروانی کەشتی گواستنەوەی نەوت رەوانەی بەندەری بانیاس لە سوریا کراوە. لە لایەکی دیکەوە کۆمپانیای (کلپێر) بڵاوی کردوەتەوە کە ئێران رۆژانە 74 هەزار بەرمیل نەوتی گەیاندوەتە سوریا و ئەو بڕەش هەندێکجار گەیشتوەتە زیاتر لە 90 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا. بە پێی سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر سوریا، رەوانەکردنی ئەو بڕە لە نەوتە لە لایەن ئێرانەوە بۆ ئەو وڵاتە بە نایاسایی و پێشێلکردنی سزا و گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان لەقەڵەم دەدرێت.  

شارەزایانی ئابوریی ئێران رایدەگەیەنن بەهۆی خراپ بەکارهێنان و شکستی پڕۆژەکان زیاتر لە 500 ملیارد دۆلار لە وڵاتەکە بەفیڕۆدراوە. رۆژنامەی (شەرق) لە ئێران بڵاوی کردەوە؛ لە ماوەی 30 ساڵی رابردودا هەژاریی و بێکاریی بە بەردەوامیی بەرز بوەتەوە و جیاوازیی چینایەتیی بەهۆی گرنگیدان بە شارە گەورەکانی وەک تاران-ی پایتەخت لە پارێزگاکانی دیکە زۆر زیادی کردوە. حوججەت میرزایی توێژەرەی ئابوریی ئاماژە بەوە کردوە کە 85%ی دانیشتوانی ئێران داهاتیان لە دانیشتوانی شاری تاران کەمترە و بێکاریی لە نزیکەی 40%ی دانیشتوان وڵاتەکە دەگاتە زیاتر لە 15%. فەرشاد موئمینی، شارەزا و پسپۆڕی ئابوریی ئێران بە رۆژنامەی شەرقی راگەیاندوە؛ بە هۆی پلانی گواستنەوەی کەرتی حکومی بۆ کەرتی تایبەت، زیاتر لە 350 ملیارد دۆلار بەفیڕۆ دراوە. موئمینی وتوشیەتی لە ماوەی سێ دەیەی رابردودا لانیکەم نزیکەی 200 ملیارد دۆلاری دیکەی نەوەیەکی ئێران بە بیانوی پلانی گواستنەوەی کەرتەکان لە حکومییەوە بۆ تایبەت، لەناوچوە و هیچ بەڵێنێکی دەسەڵات لە چوارچێوەی پلانی کەرتی تایبەتدا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناوە. لە راپۆرتێکی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە و رێگاوبان لە ئێران دەرکەوتوە هەژارەکانی ئەو وڵاتە بە پێی داهاتەکانیان دەبێت 248 ساڵ چاوەڕوان بن بۆ ئەوەی بتوانن پارەی کڕینی خانو و یان شوێنی نیشەجێبونی وەک شوقە کۆبکەنەوە. بە پێی دوایین ئامار هێڵی هەژاریی لە ئێران گەیشتوەتە 21 ملیۆن تمەن کە نزیکەی (400) دۆلار دەکات و زیاتر لە 60%ی دانیشتوانی ئەو وڵاتە بە هەژار ئەژمار دەکرێن داهاتی خێزانەکان کەمترە لەو بڕە.

لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان قەدەغە و فیلتەرکردنی سەر هێڵەکانی ئینتەرنێت لە لایەن دەسەڵاتەوە زیادی کردوە و ئەوەش خەڵکی ناچار کردوە دژە فیلتەر و ڤی پی ئێن بەکاربهێنن. مەهدی ساڵحی، پشپۆری ئینتەرنێت و دنیای گریمانەیی  ئاشکرای کردوە لە ساڵی 2018 مانگانە بە بڕی 50 ملیارد تمەن ئەپلیکەیشنی (VPN) لە ئێران بە مەبەستی دەربازبون لە فیلتەر و قەدەغەی هێڵەکانی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکار هێنراوە بەڵام لە دوای ناڕەزایەتییەکانی ساڵی رابردوەوە ئەو بڕە بۆ مانگانە 500 ملیارد تمەن بەرز بوەتەوە. ئێران بۆ چاودێریی و سنوردارکردنی هێڵەکانی ئینتەرنێت لە کاتی ناڕەزایەتییەکانی دوای مەرگری ژینا قەدەغە و فیلتەری خستوەتە سەر زۆربەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و بەشداربوانی ئەو تۆڕانە ناچارن دژی فیلتەر (antifilter) و تۆڕی تایبەتی گریمانەیی (VPN) بکڕن. بە پێی ئامارەکان بڕین و چاودێریی ئینتەرنێت بەهۆی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران نزیکەی نۆ ملیارد دۆلار زیانی لێکەوتوتەوە. مەجید سەدری، سەرۆکی دەستەی ئابوریی بەشی داهێنان و گۆڕانکارییەکانی دیجیتاڵ لە ژوری بازرگانیی تاران، بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاندبو؛ زیانی راستەوخۆی بڕین و دروستبونی کێشە لە هێڵەکانی ئینتەرنێتی ئێران لە یەک مانگدا 770 ملیۆن دۆلار بوە و زیانی ناڕاستەوخۆشی نزیکەی یەک ملیارد دۆلار بوە. بە وتەی سەدری: زیانە گشتییەکانی بڕینی هێڵەکانی ئینتەرنێت لە مانگێکدا یەک ملیارد و 760 ملیۆن دۆلار بوە و لە کاتێکدا بڕینی ئینتەرنێت لە دوای ناڕەزایەتییەکان دەستی پێکردوە لە رابردودا تەنها چاودێریی و سنورداکردنی لەسەر بوە. لە پێنج مانگی دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکان کە دۆخی هێڵەکانی ئینتەرنێت لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران ئاسایی نەبوە، لانیکەم هەشت ملیارد و 800 ملیۆن دۆلار زیانی ئابوریی لێکەوتوەتەوە. پێشتر ناوەندی داتا و زانیاریی لە ئێران ئاشکرای کردبو زیانەکانی بڕینی ئینتەرنێت لە ماوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکاندا 25٪ی ئابوریی ئێرانی گرتوەتەوە و بە زیاتر لە دو ملیارد و 574 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت. لە ئامارەکانی ئەو ناوەندەدا ئاماژە بەوە کراوە ساڵی 2022 لانیکەم یەک ملیۆن و 700 هەزار پیشە لە رێگەی هێڵەکانی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بەڕێوەچو و سەرچاوەی داهات و بژێویی نۆ ملیۆن کەس لە ئێران بوە.  لە کاتی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بۆ ئەوەی هەواڵ و وێنە و تۆماری ڤیدیۆیی خۆپیشاندان و دۆخی وڵاتەکە بڵاو نەکرێتەوە ، هێڵەکانی ئینتەرنێت روبەڕوی بڕان و سانسۆر کرایەوە و ئەوەش زیانی زۆری بە ئابوریی ئۆنلاین و فرۆشگا ئەلیکترۆنییەکان گەیاندوە.

دروستکردنی یەکەی نیشتەجێبون و خانو لە پایتەختی ئێران بۆ کەمترین ئاستی 23 ساڵی رابردو دادەبەزێت و کرێی خانوش بەرز دەبێتەوە. پێگەی (ئینتخاب) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ بەهۆی بەرزبونەوەی بەهای خانو و یەکەی نیشتەجێبون دیاردەی خانوی هاوبەش و بەکرێدانی سەربان لە تاران-ی پایتەختی وڵاتەکە سەریهەڵداوە. ئەحمەدڕەزا سەرحەدی، شارەزای بواری خانوبەرە بەو پێگەیەی راگەیاندوە؛ بەکرێگرتنی خانویەکی 50 مەتری لە باشوری تاران پێویستی بە 100 ملیۆن تمەن پێشەکی و 10 ملیۆن کرێی مانگانە هەیە و ئەوەش هاوسەنگیی لەگەڵ داهاتی خەڵک نییە لە کاتێکدا لە ئێستادا بەهای یەک دۆلار لە ئێران دەگاتە زیاتر لە 50 ملیۆن تمەن. بە وتەی ئەو: دیاردەی ژیان لەناو کەلاوەکانی تاران چوار دەوری ئەو شارەی گرتوەتەوە و تەنانەت لە ناوچە هەژارنشینەکانی پایتەخت ، کرێ خانو حەوت بۆ هەشت ملیۆن تمەنە. بە پێی ئامارەکان لە ساڵی 2022 رابردودا 30 هەزار و 38 یەکەی نیشتەجێبون لە تاران دروست کراوە و کە بەراورد بە رابردو 9% کەمی کردوە ئەوەش بە کەمترین ژمارەی دروستکردنی یەکەی نیشتەجێبون لە 23 ساڵی رابردوی پایتەخت لەقەڵەم دەدرێت. پێشتر مەهدی هیدات، بەڕێوبەری جێبەجێکاری ناوەندی بوژاندنەوەی شاری تاران بە میدیاکانی ئێرانی راگەیاندبو کە کێشەی سەرەکیی پایتەختی وڵاتەکە کەمیی یەکەی نیشتەجێبونە و بۆ تۆکمەکردنەوەی ئەو شارە پێویستە زیاتر لە یەک ملیۆن بینا و یەکەی نیشتەجێبونی نوێ دروست بکرێت. ئەو رونی کردوەتەوە پێویستە 200 هەزار یەکەی نیشتەجێبون لە تاران دروست بکرێت کە هەر یەکەیەک لە بیناکان لانیکەم پێنج شوقەی نیشتەجێبون لەخۆی بگرێت. بە پێی ئامارەکانی ساڵی 2021 ژمارەی دانیشتوانی تاران نۆ ملیۆن و 39 هەزار کەس بوە لە کاتێکدا لە ئامارەکانی ساڵی 2016 ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارەی ئێران زیاتر لە 13 ملیۆن و 267 هەزار کەس بوە کە بە دووەمین شاری قەرەباڵخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و 34ەمین شاری قەرەباڵخی جیهان ئەژمار دەکرێت.    

بەرپرسێکی ئێران ئاشکرای دەکات فرۆشی نەوتی وڵاتەکە بەرز بوەتەوە و رۆیتەرز بڵاوی کردەوە فرۆشی نەوتی وڵاتەکە بەهۆی چاوپۆشی ئەمریکا گەیشتوەتە بەرزترین ئاستی چوار ساڵی رابردو. موحسین مەنسوری، جێگری جێبەجێکاری سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاند؛ سەرەڕای سزا نێودەوڵەتییەکان، فرۆشی نەوتی وڵاتەکە گەیشتوەتە یەک ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا. ئەو بەرپرسەی ئێران هۆکار و وردەکاریی فرۆشتنی نەوتی وڵاتەکەی ئاشکرا نەکردوە لە کاتێکدا سزاکانی ئەمریکا بە ئامانجی کەمکردنەوەی هەناردە و فرۆشتنی نەوتی ئێران بەردەوامە. لە لایەکی دیکەوە ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) بڵاوی کردوەتەوە فرۆشتن و هەناردەی نەوتی ئێران لە سێ مانگی ئەمساڵدا گەیشتوەتە یەک ملیۆن و 137 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا کە ئەوەش زۆرترین هەناردەی نەوتەکەیەتی لە چوار ساڵی رابردودا. ئەمریکا لە ساڵی 2018 و دوای کشانەوەی لە رێککەوتنی ئەتۆمیی رایگەیاند؛ سزاکانی واشنتۆن نەوتی ئێران دەکاتە ئامانج و هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ بازاڕەکانی جیهان بۆ نزیکەی سفر دادەبەزێنێت. رۆیتەرز ئاماژەی بەوە کردوە کە زیادبونی هەناردەی نەوتی ئێران پەیوەندیی بە چاوپۆشیی ئەمریکا لە فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتەوە هەیە. وڵاتی چین سەرەڕای سزاکانی ئەمریکا رۆژانە زیاتر لە 800 هەزار بەرمیل نەوتی لە ئێران کڕیوە و بە پێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکانیش ئێران نەوتەکەی بە ناوی نەوتی عێراق و بە نهێنی لە رێگەی کەشتی نەوتهەڵگری بێ ناو و نیشان ساخ کردوەتەوە. هەناردەی نەوتی ئێران پێش سزاکانی ئەمریکا رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل بوە کە لە ساڵی 2019 بەهۆی ئەو سزایانەوە هەناردەی نەوتەکی بۆ کەمتر لە 250 هەزار بەمیلی رۆژانە دابەزی.

سەرۆک کۆماری ئێران دەڵێت توانیویانە خۆیان لە گەمارۆ و سزا نێودەوڵەتییەکان دەرباز بکەن و ئاستی هەناردەی وڵاتەکە بەرز بکەنەوە. ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆک کۆماری ئێران ئەمڕۆ یەکشەممە لە پێشانگای "تواناکانی هەناردەی ئێران" (Iran expo 2023) رایگەیاند؛ گەشە و بەرهەمهێنان نابەستنەوە بە ئەنجامی دانوستانە ئەتۆمییەکان و توانیویانە سەرەڕای گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان، هەناردەی وڵاتەکە بۆ بەرزترین ئاستی 40 ساڵی رابردو بەرز بوەتەوە. بە وتەی رەئیسی: هەناردەی کاڵای ئێران گەیشتوەتە زیاتر لە 50 ملیارد دۆلار لە ساڵێکدا کە ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی لە مێژوی 40 ساڵی رابردوی وڵاتەکە ئەژمار دەکرێت. رەئیسی بە ئاماژەی بۆ لێدوانێکی وتەبێژی کۆشکی سپی کە رایگەیاندبو ئاستی باڵای فشارەکان دژی کۆماری ئیسلامی شکستی هێناوە، وتی: پێشانگای تواناکانی هەناردەی ئێران دیمەنێکە لە خۆدەربازکردن و شکستی گەمارۆ و سزاکان دژی ئێران. لێدوانەکانی ئیبراهیم رەئیسی لە کاتێکدایە بە پێی ئامارەکان لە کاتی دەستبەکاربونی کابینەی حکومەتەکەی، دراوی تمەن زیاتر لە 75%ی بەهاکەی بەرامبەر دۆلار لە دەست داوە و هێڵێ هەژاریی لە 11 ملیۆن تمەن بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرزبوەتەوە و هەڵاوسانی ئابوریی گەیشتوەتە زیاتر لە 50%.  

کڕینی زێڕ لە ئێران بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە و رێکخراوێکی جیهانی ئاشکرای دەکات لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا زۆرترین زێر لەو وڵاتە فرۆشراوە. ئەنجومەنی جیهانی زێڕ بڵاوی کردوەتەوە؛ دانیشتوانی ئێران لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بڕی 12 هەزار 900 کیلۆ گرام لیرەی زێڕ و شمشی زێڕیان کرێوە و ئەوەش زیاترین رێژەیە لە ساڵی 2018 تا ئەمساڵ کە بۆ کڕینی زێڕ لە ئێران تۆمار کراوە. ئەنجومەنەکە ئاماژەی بەوە کردوە؛ کڕینی زێر لەو سێ مانگەدا بە رێژەی 38% لە ناوخۆی ئێران و لە لایەن هاوڵاتییانیەوە زیادی کردوە. دابەزینی بەهای تمەن لە ئاستی جیهان و ترسی دانیشتوانی ئێران بۆ لەدەستدانی داراییەکانیان بە سەرەکیترین هۆکاری کڕینی زێر لەو وڵاتە لەقەڵەم دەدرێت. لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵەوە بەهای دراوی تمەن دابەزینی زۆری تۆمار کرد و رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و تا سنوری 63 هەزار تمەنیش بەرز بوەوە و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لە مێژوی وڵاتەکە لەقەڵەم دەدرێت.  

بەرپرسێکی ئێران ئاشکرای دەکات عێراق بەشێوەیەکی فەرمی ناتوانێت قەرزەکانی رادەستی ئێران بکاتەوە و دەڵێت هاوردەکردنی کاڵاش لەو وڵاتەوە کەمی کردوە. جەهانبەخش سەنجابی، سەرۆکی گشتی ژوری هاوبەشی بازرگانیی ئێران و عێراق رایگەیاند؛ تاران ناتوانێت بەشێوەی فەرمی قەرزەکانی لە عێراق وەرگرێتەوە، چونکە بانکی ناوەندیی وڵاتەکە رێگەپێدراو نییە دراوی دۆلار بۆ ئێران (حەواڵە) بکات. ئاماژەی بەوە کردوە؛ بەهۆی ئەوەی لە جیاتی بانکی ناوەندیی عێراق گواستنەوەی پارە لە عێراقەوە بە رێگەی نوسینگەکانی ئاڵوگۆڕی دراو ئەنجام دەدرێت ئاستی هاوردەی کاڵای ئێرانی لەو وڵاتە کەمی کردوە. بە وتەی سەنجابی: بانکی ناوەندیی عێراق مۆڵەتی پێنەدراوە پارەکانی ئێران بە دۆلار رەوانە بکات و هەر ئەوەش ئەگەری دانەوەی قەرزەکان و زۆرکردنی ئالوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو دوو وڵاتە کەم دەکاتەوە. پێشتر محەمەدکازم ئال سادق، باڵیۆزی کۆماری ئیسلامی لە بەغداد وتبوی: عێراق 11 ملیارد دۆلاری پارەی غاز و کارەبای ئێران قەرزارە.  

هێڵی هەژاریی لە ئێران بەرز دەبێتەوە و نوێنەرێکی کرێکارانیش دەڵێت خواردنی گۆشتی سور لە سفرەی خێزانەکانیان نەماوە. لە نوێترین ئامارەکانی ئێراندا هێڵی هەژاریی لە 18 ملیۆن تمەن کە دەکاتە 320 دۆلار بۆ 21 ملیۆن کە دەکاتە نزیکەی 380 دۆلار بەرز دەبێتەوە لە کاتێکدا ناوەندی موچەی کرێکارێک هەشت ملیۆن تمەنە کە دەگاتە نزیکەی 140 دۆلار. هەر خێزانێکی دانیشتوی ئێران ئەگەر داهاتی لە 380 دۆلار کەمتر بێت لە هێڵی هەژاریدا دەژیت و بەو پێیە زیاتر لە 75%ی دانیشوانی وڵاتەکە بە هەژار ئەژمار دەکرێن. فەرامەرز تۆفیقی، چالاکوانی کرێکاریی و نوێنەری پێشوی کرێکاران لە ئەنجومەنی باڵای کار لە ئێران رایگەیاند؛ حکومەت بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە تەنها بە رێژەی 27% موچەی کرێکارانی بەرز کردوەتەوە لە کاتێکدا هەڵاوسانی ئابوریی زیاتر لە 50% بەرز بوەتەوە. بە وتەی تۆفیقی بەهۆی کەمیی داهاتەوە گۆشتی سور لەسەر سفرە خێزانی کرێکاران و زۆربەی موچەخۆراندا نەماوە و توانای کڕین بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە. بەهۆی دابەزینی رۆژانەی بەهای تمەن هێڵی هەژاریی لە 15 ملیۆن تمەنەوە بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرز بوەتەوە و بە پێی ئامارێکی نێودەوڵەتی لە کۆی نزیکەی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران زیاتر لە 60 ملیۆن کەس لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین.    

بەهای تمەن بەردەوامە لە دابەزین و بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ کڕین و فڕۆشی دراوەکان لە بازاڕدا سنوردار دەکات و داوا لە خەڵک دەکرێت رو لە شوێنە فەرمییەکان بکەن بۆ دابینکردنی دۆلار. محەمەدڕەزا فەرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئێران ئەمڕۆ دوشەممە رایگەیاند؛ بانکی ناوەندیی هەوڵ دەدات بازاڕی نافەرمیی ئاڵوگۆڕی دراوەکان و بە تایبەت دراوی دۆلار سنوردار بکات، چونکە ئەو بازاڕانە بونەتە شو‌ێنی سپیکردنەوەی پارە و زیان بە ئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت. فەرزین وتویەتی: رێگریی لە ئاڵوگۆڕی دراو لە بازاڕە نافەرمییەکان و ئەو شوێنانە دەکرێت کە هەماهەنگییان لەگەڵ بانکی ناوەندیی نییە. لە دوای وتەکانی فەرزین بەهای دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بەرزبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی و بەهای هەر دۆلارێک گەیشتە نزیکەی 56 هەزار تمەن لە کاتێکدا ئەمڕۆ سەرەتای کردنەوەی بازاڕەکان لەو وڵاتە بەهای یەک دۆلار 55 هەزار و 100 تمەن بو. لە لایەکی دیکەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆک کۆماری ئێران ئاشکرای کردوە؛ ناوندێکیان لە ناو حکومەتەدا پێکهێناوە بۆ رێگریی لە ئەنجامدانی بازرگانیی بە دراوی دۆلار لە چوارچێوەی بەرزکردنەوەی بەهای دراوی تمەن. هەوڵەکانی ئێران بۆ دابەزینی زیاتری بەهای تمەن دوای ئەوە دێت کە رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لە مێژوی وڵاتەکە لەقەڵەم دەدرێت.

ئێران بۆ فرۆشتنی ئۆتۆمبێلە دروستکراوەکانی وڵاتەکەی گرێبەستێکی 10 ساڵە لەگەڵ سێنیگال دەکات و بەرپرسێکیش دەڵێت کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەی 49 وڵاتی ئەفریقا دەکەن. روحەڵڵا لەتیفی، لێپرسراوی ناوەندی بازرگانیی نێوان ئێران و ئەفریقا رایگەیاند؛ لە ساڵێکدا بە بەهای زیاتر لە دوو ملیارد و 278 ملیۆن دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لە نێوان وڵاتەکەی و وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا کراوە. بە وتەی لەتیفی کاڵای ئێرانی رەوانەی 49 وڵاتی ئەفریقا دەکرێت و لە 23 وڵاتی ئەو کیشوەرەوە کاڵا بۆ ئێران هەناردە دەکرێت. ئاماژەی بەوە کردوە؛ وڵاتی سێنیگاڵ گرێبەستێکی 10 ساڵەی لەگەڵ کۆمپانیای (سایپا)ی لە ئێران کردوە کە بە پێی گرێبەستەکە لەو ماوەیەدا 40 هەزار ئۆتۆمبێل رەوانەی ئەو وڵاتە دەکرێت. سێنیگال ئۆتۆمبێلەکانی جۆری (شاهین)ی بە مەبەستی بەکارهێنانی لە هێڵەکانی تەکسی وڵاتەکەی لە ئێران کڕیوە. فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی دروستکراوی ئێران بۆ وڵاتانی ئەفریقا لە کاتێکدایە بەهۆی تۆکمەنەبون و رەچاونەکردنی ستانداردە جیهانییەکان ساڵانە ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوانی ئێران دەبنە قوربانیی نەپارێزراوبونی ئەو ئۆتۆمبێلانە.  

ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و تورکیا دادەبەزێت و هاوردەکردنی غازی ئێرانیش دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت. تورکیا بڵاوی کردەوە؛ لە سێ مانگی ئەمساڵدا ئاڵوگۆڕیی بازرگانیی لەگەڵ وڵاتی ئێران یەک ملیارد و 370 ملیۆن دۆلار بوە و بڕی زیاتر لە یەک ملیارد و 500 ملیون مەتر سێجا غازی لەو وڵاتەوە هاوردە کردوە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان تورکیا و ئێران بەراورد بە سێ مانگی ساڵی رابردو 14% کەمی کردوە و لەو ماوەیەدا تورکیا بە بڕێ 702 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردە ئێران کردوە کە 2% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە بەڵام کڕینی کاڵا و هاوردەکردنی لەو وڵاتەوە 677 ملیۆن دۆلار بوە کە بەراورد بە رابردو 27% کەمی کردوە. تورکیا ئاماژەی بەوە کردوە لە سێ مانگی ئەمساڵدا بڕی یەک ملیارد و 567 ملیۆن مەترسێجا غازی لە ئێران کڕیوە کە ئەوەش بەراورد بە سێ مانگی ساڵی رابردو 17% کەمی کردوە. ئێران لە سێ مانگی ساڵی رابردودا یەک ملیارد و 891 ملیۆن مەتر سێجا غازی بە تورکیا فرۆشتوە و ئەو بڕە لە ئەمساڵدا کەمی کردوە. بڵاوبونەوەی ئەو ئامارانە لە کاتێکدایە ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئێران لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە.