شاهۆ پاڵانی

کەمتر لە سێ هەفتە ماوە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، هەڵبەتە ئەگەر هیچ شەڕ و گرژیەک لە ناوچەکدا ڕوونەدات و عیراقیشی تێوەنەگلێ، بڕیارە لە ١١ ی نۆڤێمبەری ئەم ساڵ بەڕێوەبچێت. ئەوەی جێگەی سەرنجە، تا زیاتر نزیک دەبینەوە لە وادەی دیاریکراو هێندەش نیشانەکانی ناشەفافی دەردەکەون، پاک و خاوێنی پرۆسەکە دەچێتە ژێر پرسیار و هاوتەریب لەگەڵ ئەمانەشدا نیگەرانی هاوڵاتیان لە هەڵکشاندایەو متمانەشیان لە داکشان.

ئەرکی حکومەتی دیموکراسی ئەوەیە بە شێوەیەکی دادپەروەرانەو شەفاف هەڵبژاردنەکان بەڕێوەببات، یاساکان جێبەجێ بکات وەک ئەوەی لە دەستووری وڵاتدا هاتووەو مافەکانی هاوڵاتیان بپارێزێت، بەتایبەتیش لە وڵاتێکی فرەنەتەوەو ئاین و مەزهەب و پێکهاتەی جیاوازدا، فەرزی دیموکراسیە کە دەبێ ئازادی ڕادەربڕین، پەیڕەوکردنی بیرو باوەڕە جیاوازەکان، زمان و کلتووری هەمەجۆر، ئاین و مەزهەبەکان پارێزراوبن و یەکسانی لەنێوان هاوڵاتیانیدا بەرقەرار بکات.  

لەتەک ئەمانەشدا ئەرکی حکومەتە پڕۆژەی خزمەت و کردارەکانی بەشێوەیەکی ئاشکراو ڕوون پیشانبدات و لەبەرامبەر (گەل) دا بەرپرسیاربێت. هەروەها گرنگی بە خزمەتگوزاریەکانی وەک پەروەردە، تەندروستی، ئابووری و هەموو کایەکانی تر بدات بۆ باشترکردنی ژیان و گوزەرانی هاوڵاتیان، دەبێ هەموو ئەمانە وەک بنەمای حکومڕانی سەیر بکات و بە سیستەمێکی پەرلەمانی و پابەندبوون بە مافەکانی مرۆڤ جێبەجێیان بکات. 

بەڵام ئەوەی جێگای تێڕامانە، بە درێژایی زیاتر لەبیست ساڵی دوای کەوتنی ڕژێمی بەعس، هیچ لەم بنەمایانەی سەرەوە، لە هیچکام لە حکومەت و کابینە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق و بە هەرێمی کوردستانیشەوە بەدینەکراون. هەڵبژاردنی ٢٠٢٥ ی پەرلەمانی عێراق دەبوایە ببێتە مۆتیڤ و وەرچەرخانێکی ڕاستەقینە، بۆ گۆڕانکاری ڕیشەیی لەو سیستەمە سیاسیەی کە لە ساڵی ٢٠٠٣ وە بەهۆی گەندەڵی و تائیفەگەری و کاریگەرییە دەرەکییەکانەوە لاواز بووە و خەڵکەکەشی توشی نەهامەتی و قەیرانی قووڵ کردۆتەوە.

نیشانە ڕوونەکانی نەبوونی شەفافیەت هەر لە سەرەتاوە دیاربوون، کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان لە کاتی تاوتوێکردنی ناوی کاندیدەکان، سەدان کاندیدی بێبەش کردووە، کە گوایە بەهۆی نەتەواوی بەڵگەنامەکان یان پێشێلکردنی یاساکانی دژە گەندەڵی بووە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەم پاساوانە زۆرجار بەکاردەهێنرێن بۆ وەدەرنان و دوورخستنەوەی کاندیدە نوێیەکانی سەر بە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی کە لە دوای ناڕەزایەتییەکانی تیشرینی ٢٠١٩ وە کاریگەرییان بەدەستهێناوە. ئەم بێبەشکردنانە کە تەنها دوو مانگ پێش هەڵبژاردنەکان ڕوویانداوە، زۆرینەی دوورخراوەکانیش بە پلەی یەکەم لە ناوچە شیعە نشینەکانی وەک بەغدا و بەسرە بوون، بە هۆی ترسیان لە کاندیدە سەربەخۆکان کە ڕەنگە ببنە تەحەدا بۆ دەسەڵاتداران و بەدەستهێنانی دەنگی جەماوەر.

ئەمەش دەرخەری ئەو ڕاستیەیە کە کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق سەربەخۆ نیەو لەژێر کاریگەری لایەنی دەسەڵاتدایە، کە خۆی لە هاوپەیمانێتی سیاسی شیعەکان دەبینێتەوە بەناوی چوارچێوەی هەماهەنگی، کە لەساڵی ٢٠٢١ وە بە پشتیوانی دەرەکی بەسەر دەسەڵاتدا زاڵ بوە. هەموو ئەمانە ئەو ڕاستیە نیشاندەدەن، کە تائیفەگەری وەک عیللەتێکی کوشندە لە هەناوی هەموو هەڵبژاردنێکدایە و شادەمارەکانی سیستەمی حکومڕانی لە عێراقدا جێناهێلێ. لەم سۆنگەیەشەوە گروپەکانی ئۆپۆزسیۆن و بەرهەڵستی وەک (ڕەوتی سەدر) یاخود لایەنەکانی دەسەڵات بەتایبەتیش ئەوانەی نزیکن لە چوارچێوەی هەماهەنگی، بە شێوەیەکی سیستماتیکی کاری گەندەڵی و سەرچاوەکانی دەوڵەت بۆ دەستکاریکردنی هەڵبژاردنەکان دەقۆزنەوە. 

بۆ نمونە لە بەسرە ڕۆژانە ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوت بە نایاسایی دەچێتە دەرەوە و داهاتەکەشی ملیۆنان دۆلار دەڕژێتە گیرفانی نوخبە گەندەڵەکان و گروپە تائیفیەکان. ئەمەش هەڵبژاردنەکان لەسەکۆیەکەوە بۆ گۆڕانکاری و بەشداریکردنی (گەل) لە دەسەڵاتدا، دەگۆڕێت بۆ بازاڕێکی بەتاڵ لە مۆڕاڵ، کە تێیدا دەنگەکان بە دەستکەوتی ماددی دەگۆڕدرێنەوە، بەمەش متمانەی دەنگدەر زیاتر کاڵ دەبێتەوە و ئومێدی گۆڕانکاریشی تا ڕادەی خامۆشبوون کز دەبێتەوە. 

دەستێوەردانی زلهێزە هەرێمایەتیەکانیش فاکتەرێکی تری درێژەدانە بەم سیاسەتە، بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی هێزو هەژموونیان لەناو سیستەمی حکومڕانی عێراقدا، کەئەمەش بووەتە هۆکاری لەدەستدانی تەواوەتی سەروەریی وەک وڵاتێکی سەربەخۆ. ئێران چاڵاکانە پشتیوانی لە گروپە تائیفیە نزیکەکانی خۆی دەکات بە بەشی زۆنی سەوزی هەرێمی کوردستانیشەوە، لەکاتێکدا تورکیا و سعودیا و قەتەریش کایەی نفوزی خۆیان لە ناوچە سوننەنشینەکان و بەشی زۆنی زەردی هەرێمی کوردستان فراوانتر دەکەن، لەلایەکی تریشەوە فشارە سیاسی و ئابووری و ئەمنیەکانی ئەمریکاش کاریگەری خۆیان هەیە. هەڵبەتە ئەم دەستوەردانە دەرەکیانەش، کە مەبەست لێی سەپاندنی هەژموونی زلهێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکانە بۆ مسۆگەرکردنی بەرژەوەندیەکانی خۆیان.

هەموو ئەمانە لەگەڵ خراپ بەکارهێنانی سامانی دەوڵەت، سەرکوتکردنی سیستماتیکی کاندیدە نوێ و سەربەخۆکان، وەک لە ڕێنماییەکانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان دەردەکەوێت، هەڵبژاردنەکان دەکەنە مەسخەرەیەکی تراژیدی و لەبری ئەوەی دیموکراسی بەرەوپێش ببەن، خزمەت بە شەرعیەتدان بە دەسەڵاتی زلهێزەکان دەکەن و مۆرکی تایەفەگەری و دەسەڵاتی بنەماڵەکان تۆختر دەکەنەوە. هەر بۆیەش کاتێ عێراقیەکان لە تشرینی ٢٠١٩ بە ئیرادەیەکی زۆرەوە ڕژانە سەر شەقامەکان بۆ شکاندنی ئەم سیستەمە ساختەکاریە، لەلایەن دەسەڵاتەوە بە ئاگر و ئاسن وەڵامیان درایەوەو سەرکوتیان کردنەوە. 

بۆیە ئەگەر پرۆسەی هەڵبژاردنەکان وەک ئێستا بە ناڕوونی و تەم و مژاوی بمێننەوە، گاڵتەجاڕیی دیموکراسی لە ناوێکی بێ ناوەرۆک و سیمایەکی ساختە، شتێکی تر نابێ و هەنگاوێکیش بەرەوپێش ناچێت. سیستەمی حکومڕانی و سیاسیش لە عێراقدا شێوەی جەنگەڵێکی داخراوی تایەفەگەری دەبێت و لە لایەن زلهێزەکانی ناوچەکەو نێودەوڵەتیەوە کۆنترۆڵ دەکرێت.

هەرێمی کوردستانی خۆشمان شتێکی جیاوازتر نیە لە سیستەمی حکومڕانی عێراق، بەڵکو کۆپیەکی بچوککراوەو تۆختری هەمان سیستەمە. جیاوازیەکە هەر ئەوەندەیە کە لە عێراقدا دەسەڵات بەدەستی چەند حزب و لایەنێکی تائیفی و سەربە هەژموونی دەرەکین و لە هەرێمی کوردستانیش دەسەڵات لە دەستی دوو حزبی سەر بە دوو بنەماڵەی جیاوازن، کە ئەوانیش بەهەمانشێوە هەژموونی هەرێمایەتیان بەسەردا زاڵە. کە ماوەی ٣٤ ساڵە لەژێر حکومڕانی ئەواندا دیموکراسی لە پاشەکشێدایە و دەستووریش تا ئێستا نەنوسراوەتەوە، نەتوانیویانە سوپایەکی یەکگرتووی نیشتیمانی دروستبکەن و نە توانیویانە سنوورەکانی دوو ئیدارەیی کاڵبکەنەوە. لە ژێر حکومڕانی ئەواندا نە دەزگاکانی پۆلیس و ئاسایش سەربەخۆن و نە دادگاکانیش، هەرگیزیش ڕێگایان بە ئۆپۆزسیۆن نەداوە بێتە ناو مەیدانی ململانێی دیموکراسیانە، بەڵام بۆ بەرژەوەندی خۆیان زۆر جار ئۆپۆزسیۆنی ساختەو سێبەریان دروستکردوە بۆ کوشتنی متمانەی خەڵک.
هەموو ئەم فاکتەرانە کاریگەر بوون بۆ ڕێگەگرتن لە گۆڕانکاری و ئیفلیجکردنی ڕەوتی دیموکراسی لە تەواوی عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە. بۆیە هەڵبژاردن لە چەواشەکاری و سەرقاڵکردنی خەڵک زیاتر شتێکی تر نیە.

گرنگ نیە ڕێژەی دەنگدەر چەند! دەنگدەر دەنگ بەکێ دەدات یاخود نایدات، ئەمەش هەر هیچ لە بابەتەکە ناگۆڕێ، لەبەرئەوەی بەر لە چوونە پرۆسەکە،  ڕێککەوتن  و سازان لەسەر دابەشکاریەکان کراوەو دیزاینی ئەنجامەکانیش لەژێر چاودێری هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکان ئامادەیە. بۆیە لە غیابی دیموکراسی و ژینگەیەکی لەباری گۆڕانکاری، هەر لایەنێک خۆی بە ئۆپۆزسیۆنی ڕاستەقینە بزانێ بەتایبەتی لەم هەڵبژاردنەدا، پێش هەموو کەس فێل لەخۆی دەکات ئەگەر لەم پرۆسەیەدا بەشداریبکات.