ئەمساڵ د.اعـ.ـش 157 هێرشیکردووەتەسەر ڕۆژائاواى کوردستان

وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕایدەگەیەنێت حکومەتى بەغداد هەوڵی گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە ئێزدی و مەسیحییەکان دەدات، داواش دەکات  پەلە بکرێت لە جێبەجێکردنی ڕێکەوتنی شەنگاڵ، و دیاریکردنی قائیمقامێکی نوێ، و دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاوەدانکردنەوە. هەر لەڕاگەیەندراوەکەى وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان دەڵێت، "لەبری پاڵپشتیکردنی گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە و بەشداریکردن لە زەمینە خۆشکردن بۆ دۆخێکی سەقامگیر، وەزیری کۆچ و کۆچبەرانی عێراق و لێژنەی باڵای ئیغاسە کۆبوونەوە دەکەن بۆ ئەوەی ئاوارەکان لە گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان بێ بەش بکەن و بێ دیراسە و راوێژکردن لەگەڵیان ناچاریان دەکەن وەکو نیشتەجێی دەرەوەی زێدی خۆیان بمێننەوە". دەقی راگەیێندراوی وەزارەتی ناوخۆ:   لە پێشهاتێکی نا دەستووری و دژ بە مافە سەرەتاییەکانی هاووڵاتیان، لێژنەی باڵای ئیغاسە و بە سەرپەرشتی وەزیری کۆچ و کۆچبەران، دەستی داوەتە گۆڕینی دیموگرافیای ناوچەکانی پێکهاتەکانی مەسیحی و ئێزدی، کە خەڵکە ڕەسەنەکەی بە ناچاری لە کەمپەکان دەژین.   بە هۆی شەڕی داعشەوە، ژمارەیەکی زۆری هاووڵاتیان، بە تایبەت لە پێکهاتەی مەسیحی و کوردانی ئێزیدی، بە پاڵپشتی خەڵک و حکومەتی هەرێمی کوردستان و هاوکاری ئاژانس و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لە کەمپەکان گیرساونەتەوە و تاوەکو ئێستا ١٨ کەمپی تایبەت بە ئاوارەکان لەهەرێمی کوردستانن و زیاتر لە ٦٠٠ هەزار ئاوارە نەیاتوانیووە بگەڕێنەوە زێدی خۆیان و چاوەڕێی دۆخێکی ئارام دەکەن بۆ ئەوەی بە سەلامەتی و سەربەرزانە بگەڕێنەوە زێدی خۆیان. لە بری پاڵپشتیکردنی گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە و بەشداریکردن لە زەمینە خۆشکردن بۆ دۆخێکی سەقامگیر، وەزیری کۆچ و کۆچبەران و لێژنەی باڵای ئیغاسە کۆبوونەوە دەکەن بۆ ئەوەی ئاوارەکان لە گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان بێ بەش بکەن و بێ دیراسە و راوێژکردن لەگەڵیان ناچاریان دەکەن وەکو نیشتەجێی دەرەوەی زێدی خۆیان بمێننەوە.   ناچارکردنی ئاوارەکان بە تێکەڵبوونی زۆرەملێ لە ناوچەکانی دەرەوەی زێدی خۆیان، دۆخی دیموگرافی نوێ دروست دەکات کە دژی دەقەکانی دەستوور دەبێت و جۆرێکە لە جۆرەکانی گۆڕینی دیمۆگرافی بە شێوەی نایاسایی. ئەمەش لەسەر ئاستی ناوخۆیی پێچەوانەی دەقەکانی دەستووری عێراقە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش پێچەوانەی بنەماکانی ڕەفتاری نەتەوە یەکگرتووەکان دەربارەی کۆچی ناوخۆیی دەبێت و هەروەها دژ دەبێت بە یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی و ڕێکەوتننامەکانی ژنێڤ کە پشتگیری لە گەڕانەوەی ئاوارە و پەنابەران بە شێوەی خۆبەخشانە و سەلامەت و کەرامەتمەندانە دەکەن، نەک بە بڕیارە ئیدارییەکان یان بە خشتەی کاتی سەخت و ناواقیعی.   بۆ چارەسەرکردنی ئەم دۆخە، داوا دەکەین بەپەلە:   یەکەم: حکومەتی فیدراڵ ئەو بڕیارانەی وەزیری کۆچ و کۆچبەران ڕابگرێت و جێبەجێ نەکرێت.   دووەم: نوێنەری تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ کار بکەن بۆ ڕاگرتنی ئەو بڕیارانە.   دووەم: داوا دەکەین پەلە بکرێت لە جێبەجێکردنی ڕێکەوتنی شەنگاڵ، و دیاریکردنی قائیمقامێکی نوێ، و دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاوەدانکردنەوە و ئاساییکردنەوەی بارودۆخ و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان.   حکومەتی هەرێمی کوردستان جەخت دەکاتەوە لە چارەسەری یاسایی کێشەکان کە بەستراوەتەوە بە گەڕانەوەی خۆبەخشانە و سەربەرزانەی ئاوارەکان وبە ویست و ئازادی خۆیان و دڵنیا بوون لە ئێستا و ئایندەیان لە رووی ئاسایش و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان  و پاراستنی موڵک و ماڵیان. چارەسەری ئەو دۆخە بە خۆدزینەوە لە ڕێگاچارەی دروست و مامەڵەکردن لە گەڵ هۆکارەکان ناکرێت و ئەوەی لە کۆبوونەوەکە بڕیاری لێ دراوە، خۆدزینەوەیە لە واقیع و بەرپرسیارێتی بنەڕەتی چارەسەرکردنی کێشەکان.   وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان

جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمانى عێراق، دووپاتی کردەوە کە ڕۆژی دووشەممەی داهاتوو ئەنجومەنی نوێنەران دەست بەدانیشتنەکانی دەکاتەوە.  شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمان ڕاگەیاندووە، ئەوەی خەڵک لێی دەترسێت ناچێتە ناو دانیشتنەکانەوە کە مەبەست لێى یاساى حەشدى شەعبییە. پەرلەمان چەند مانگێکە شایەتحاڵی مشتومڕو ناکۆکى سیاسیە لەسەر پەسەندکردنى یاسای حەشدى شەعبى، بەتایبەتی دوای ئەوەی مایکل میچڵ وتەبێژی عەرەبی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ڕایگەیاند لە ئەگەری دەرچوونی یاساکە سزاى ئابوریی ئەمریکا بەسەر عێراقدا بسەپێندرێت، ئەمەش لە چوارچێوەی هەڵمەتی "زۆرترین فشار" دژی ئێران.  ناوبراو ئاماژەی بەوەدا کە "دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا درێغی ناکات لە هەڵوێستی توندتر سەبارەت بە سزا ئابوورییەکان دژی هەر قەوارەیەک یان دەوڵەتێک کە پەیوەندی نایاسایی لەگەڵ ئێراندا هەیە".  نوسینگەی ڕاگەیاندنی مەحمود مەشهەدانی، سەرۆکی پەرلەمان، ئەمڕۆ ڕایگەیاندبوو، سەرپەرشتی کۆبوونەوەیەکی کردووە کە هەردوو جێگرەکەی و سکرتێری گشتی پەرلەمان ئامادەیبوون بۆ "تاوتوێکردنی خێراکردنی دەنگدان لەسەر یاسا گرنگەکان".  لەلایەکى دیکەوە فالح فەیاز سەرۆکى دەستەى حەشدى شەعبى هەڵوەشاندنەوەى حەشد بە “خۆکوژى” ناودەبات و دەڵێت، شتى وا روونادات و ئامادەن بەرگرى لە باڵیۆزخانەکان بکەن، رەتیشدەکاتەوە یاساى حەشدى شەعبى ئەو هێزە بکاتە هاوشێوەى سوپاى پاسدارانى ئێران. ئەو وتانەى فەیاز لەمیانەى چاوپێکەوتنێکى تەلەفزیۆنیدا هات کە تێیدا جەختیکردەوە، حەشدى شەعبى هەوڵدەدات خۆى لەو کارانە بەدووربگرێت کە گروپەچەکدارەکان ئەنجامى دەدەن. وتیشى مشتومڕی سیاسی لەسەر یاسای حەشدى شەعبى پەیوەندی بە ناوەڕۆکى یاساکەوە نییە و بەشێک سەرنجیان لەسەر سەرۆکی دەستەکە بووە و لێکچوون لە نێوان یاسای حەشد و هەیکەلی سوپای پاسدارانی ئێراندا ناڕاستە. 

رۆژنامەی مەدا بڵاویکردەوە، لە عێراق 32 هەزار کەس پاسپۆرتی دیپلۆماسییان هەیە و 10 هەزار کەسیان ئەوانەن تەنها رۆژێکیش کاری دیپلۆماسییان نەکردووە. رۆژنامەکە قسەی لیژنەى دەستپاکی پەرلەمانی عێراقیی وەک بەڵگە هێناوەتەوە و دەڵێت، لەنێو 32 هەزار پاسپۆرتى دیپلۆماسی لە عێراق 10 هەزاریان یەک رۆژ لە بوارى دیپلۆماسی کاریان نەکردووە. وەزارەتى دەرەوەی عێراق لەو بارەیەوە دەڵێت، ژمارەیەک خەڵک پاسپۆرتى دیپلۆماسییان بۆ خۆیان و ماڵ و منداڵیان پێدراوە کە یەک رۆژیش نە لە وەزارەتى دەرەوە کاریان کردووە و نە دیپلۆماتکار بوون. ئەوانەی خاوەنی پاسپۆرتی دیپلۆماسین کۆمەلێک دەستکەوت (ئیمتیازات) دەیانگرێتەوە کە لە پاسۆرتی ئاساییدا نییە، لەوانەش دەتوانن گەشتی زیاتر بکەن بۆ وڵاتان بەبێ ڤیزا و سنووردارکردنیان کەمترە وەک لە پاسپۆرتی ئاسایی. هەڵگری پاسپۆرتی ئاسایی عێراقی بەبێ ڤیزا تەنها دەتوانێت بۆ چەند وڵاتێکی کەم گەشت بکات، بەڵام ئەو کەسەی پاسۆپرتی دیپلۆماسی هەیە دەتوانیت بۆ 50 وڵات بەبێ ڤیزا گەشت بکات. جگە لەمانە هەڵگری پاسپۆرتی دیپلۆماسی لە کونسوڵخانە و باڵیۆزخانەکان کارئاسانی زیاتریان بۆ دەکرێت و ئەگەری وەرگرتنی ڤیزایان زیاترە وەک لە هەڵگرانی پاسپۆرتی ئاسایی. بەشێکی دیکە لەو کارئاسانییانەی پاسپۆرتی دیپلۆماسی بۆت دەکات ئەوەیە، کە ئەوانەی خاوەنی ئەم جۆرە پاسپۆرتەن بەدوورن لە دەستگیرکردن و دادگاییکردن لەو وڵاتانەی گەشتی بۆ دەکەن، هاوکاری تایبەتییان دەکرێت لەکاتی گەشتەکاندا بۆ زامنکردنی ئەمنییەتی زیاتر بۆیان، هەروەها دەتوانن بەئاسانی هاتوچۆ بکەن و رێکارە رۆتینییەکانی نێو فڕۆکەخانە نەیانگرێتەوە.

ئەندامانی دەم پارتی لە 'کۆمیسیۆنی دیموکراسی، خوشک-برایەتی و  یەکگرتنی نەتەوەیی' گوڵستان کلچ کۆچیگیت، مەراڵ دانش بەشتاش، حەقی سارووخان ئۆلوچ، جەلال فرات و جەنگیز چیچەک دەربارەی هەردوو کۆبوونەوەکەی ڕۆژانی ١٩ و ٢٠ـی ئابی کۆمیسیۆنەوە قسەیان کرد. لە ڕاگەیاندراوەکەدا ئاماژە بەوەکراوە، ئەو کەسانەی لە کۆمیسیۆنەکەدا گوێیان لێگراوە بە ڕێککەوتنی نوێنەرانی پارتە سیاسییەکانی کۆمیسیۆن دیاریکراون. ئەندامانی کۆمیسیۆنی دەم پارتی سووپاسی هەموو ئەو بەشداربووانەیان کرد کە لە کۆبوونەوەکەدا ڕەخنە و پێشنیارەکانیان خستووەتەڕوو و  دەڵێن: "لە قسەکاندا وێنەیەک لە کاریگەری ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی زەمینەی شەڕیی پرسی کورد نیشان درا. هەر چیرۆکێک، هەر ڕووداوێک کە ڕوودەدات، هەر جێگیرکردن و پێشنیارێک کە کراوە، بەشێک بوون لەم وێنەیە." لە لێدوانەکاندا دەستیشان کراوە، هەرچەندە بۆچوون و پێشنیارەکان جیاوازیش بن، پشتگیریکردنی ئەو کەس و دامەزراوانە کە گوێیان لێگیراوە، ئەرکێکی مێژوویی دەخاتەئەستۆی دامەزراوە سیاسییەکان. داواکارییەکانی دایکانی شەممە دایکانی شەممە ڕاپۆرتێکیان پێشکەش بە لیژنەکە کرد کە ئەم داواکارییانەی لەخۆگرتبوو: -جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا و دادگای دەستووریی تورکیا. -کۆتاییهێنان بە قەدەغەکردنی گردبوونەوەکانیان لە گۆڕەپانی گاڵاتاسارای لە ئیستانبوڵ. -دامەزراندنی "لیژنەی دۆزینەو و ئاشکراکردنی ڕاستییەکان" وەک لیژنەیەکی پەیوەست بەو لیژنە پەرلەمانییە بۆ لێکۆڵینەوە لە شوێنبزرکراوەکان. -داننانی دەوڵەت بە بەرپرسیارێتیی خۆی لە تاوانی شوێنبزرکردن لەژێر چاودێریدا. -ئاشکراکردنی چارەنووسی شوێنبزرکراوان و ڕادەستکردنەوەی پاشماوەکانیان بە خێزانەکانیان. -کۆتاییهێنان بە سیاسەتی سزانەدانی تاوانباران و دابینکردنی دادپەروەری. -ئەنجامدانی گۆڕانکاریی یاسایی بۆ ناساندنی شوێنبزرکردنی خەڵک وەک تاوانێکی دژی مرۆڤایەتی. -واژۆکردن و پەسەندکردنی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پاراستنی هەموو کەسێک لە شوێنبزرکردنی زۆرەملێ و پەیماننامەی ڕۆما بۆ دادگای تاوانی نێودەوڵەتی. دایکانی ئاشتی و جەختکردنەوە لەسەر گرنگیی ڕۆڵی ئۆجەلان لە بەشێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا، گوێ لە نوێنەرانی دایکانی ئاشتی گیرا. لە ڕاگەیاندراوەکەدا سەرنج خراوەتە سەر تایبەتمەندی قسەکانی ناو کۆبوونەوەکە و هاتووە: " ئەو وتار و  پێشکەشکردنانەی لە کۆتا دوو کۆبوونەوەی کۆمیسیۆندا خرایە ڕوو، جارێکی دیکە قورسایی باری ڕابردوویی بیرخستینەوە. قورسی ئەم بارەمان لەبەرچاوە و  بۆ سوککردن و  کۆتایهێنان بەو نەهامەتیانە چی لە دەستمان بێت دەیکەین، لە کارەکانی کۆمیسیۆندا ئەم بڕیاردارییەمان نیشان دەدەین." لە کۆتای ڕاگەیاندراوەکەی ئەندامانی کۆمیسیۆنی دەم پارتییدا هەڵوێستی یەکلاکەرەوە نیشان دراوە لە دژی چەواشەکارییەکانی سەر کارەکانی کۆمیسیۆن.

فالح فەیاز، سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی، دەڵێت: هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی خۆکوشتنە، چونکە بارودۆخی هەرێمایەتی هاوشێوەی ئەو مەترسیدارییەیە  کە عێراق لە ساڵی ٢٠١٤دا تیایدا دەژیا،  کاتێک داعش سەریهەڵدا. فەیاز، لە چاوپێكەوتنی تەلەفیزیۆنیدا رایگەیاند: حەشدی شەعبی نایەوێت ئەزمونی سوپای پاسداران لە عێراق دووبارە بکاتەوە، حەشد پێکهاتەیەکی نیشتمانییە بۆ هەموو عێراقییەکان، هەوڵیشمان داوە هەموو ناوچەكانی عێراق بگرێتەوە، جگە لە برایانمان لە هەرێمی کوردستان، کە ئامادە نەبوون بەشداری بکەن، بەوپێیەی پێکهاتەیەکی هاوتەریبیان هەیە، ئەویش پێشمەرگەیە، کە تایبەتە بە دۆخی کورد، ئێمە رێز لەوە دەگرین و پێشمەرگە بە یەكێك لە سەرچاوەكانی بەرگریی نیشتمانی عێراق دەزانین. لەلایەكی ترەوە، گابرێل سۆما، ئەندامی ئەنجومەنی راوێژکاری دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا، هۆشداریی دا لەوەی سزای توندی ئەمریکا چاوەڕێی عێراق دەکات، ئەگەر یاسای حەشدی شەعبی پەسەند بکرێت. سۆما، ئاماژەی بەوەشكردووە: هەندێک لە پێکهاتەکانی حەشدی شەعبی پشتیوانی لە ئێران وەردەگرن، عێراقیش لە ئامادەبونی سوپادا پێویستی بە حەشدی شەعبی نییە. وتیشی: جۆ بایدن سەرۆکی پێشوی ئەمەریکا چاوپۆشی لە هەژمونی ئێران لە عێراقدا كردبوو، بەڵام ترەمپ جیاوازە، جەحتیشكرد: بەشێکی زۆر لە هێزەکانی حەشدی شەعبی فەرمانەکانیان لە ئێران وەردەگرن. لەبارەی هێزەكانی پێشمەرگەش، ناوبراو وتی: پێشمەرگە وەلائیان بۆ عێراقە، هەرچەندە هاوکاری لە ئەمریکاشەوە وەردەگرن.  راشیگەیاند: واشنتۆن رێگە بە پەسەندکردنی یاسای حەشدی نادات، ئەمە قسەی وەزیری دەرەوەی ئەمریکایەو ترەمپ سزای توند بەسەر عێراقدا دەسەپێنێت، ئەگەر یاسای حەشدی شەعبی پەسەند بکرێت.

ڕوانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، بە سەرپەرشتی یاریدەدەرێکی وەزیری وزە لە حکومەتی کاتى سوریا و شێخێک ڕۆژانە دەست بەسەر هەزار و 500 بەرمیل نەوتدا دەگرن و دەیان هەزار دۆلاریان دەستکەوێت و بۆ ئەو کەسە کاریگەرانەی کە بەرپرسیارن لەم کارانە. بەپێى ئەو ڕاپۆرتەى کە ڕوانگەی سوری خستویەتیەڕوو ئەو نەوتەى ڕۆژانە لەلایەن ئەوکەسانەوە دەستى بەسەردا دەگیرێت، لە هیچ تۆمارێکى فەرمی فەرمانگەو وەزارەتەکاتى حکومەتی کاتى سوریادا نە نەوتەکە نە بڕى پارەکەى تۆمار ناکرێت.  ڕوانگەی سوری بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، ئەو بڕە نەوتە لەڕێگەی تانکەری تایبەتەوە دەگوازرێنەوە بۆ ناوچەی "ئەلحەرقات" لە شارۆچکەی تارهین لە باکووری حەلەب، لەوێ بە ڕێگەی سەرەتایی بۆ بەرهەمهێنانی بەنزین و گازۆیل دووبارە تێکەڵ دەکرێنەوە. بەپێى زانیاریەکانى سەرچاوەکانى ناو ڕاپۆرتە بڵاوکراوەکە، ئەم ئۆپەراسیۆنى دەستبەراگرتنەى نەوت بەسەرپەرشتی یاریدەدەرێکی وەزیری وزە لە حکومەتی ئینتقالی دەکرێت. پاشان ئەو بڕە بەرهەم هێنراوە بە شێوەیەکی نایاسایی ئازاد دەکرێن بۆ بازاڕە ناوخۆییەکان، ئەمەش قازانجی دارایی بەدەست دەهێنێت کە ڕۆژانە بە دەیان هەزار دۆلار بۆ ئەو کەسە کاریگەرانەی کە بەرپرسیارن لەم کارانە. سەرچاوەکە ناوی یاریدەدەرەکەی ئاشکرا نەکردووە، هەروەها ئەو شوێنانەی دەرهێنانی نەوتیشی ئاشکرا نەکردووە کە لەلایەن ئەو کەسانەوە دەبرێت.

یەکەم دانپێدانانى عەجاج، ئەو تۆمەتبارەی بە جەلادەکەى نوگرەسەلمان ناسراوە، بڵاوکرایەوە. عەجاج ئەحمەد حەردان وتوویەتی: برسیکردنمان وەک چەکێک بەکارهێناوە، کە کاریگەرییەکەی زۆر لە بۆردومانی سەربازی زیاتر بوو، سێ یەکی ئەو کەسانەی دەستگیرکرابوون لە ماوەی 10 مانگدا گیانیان لەدەستداوە. عەبدولکەریم عەبد فازڵ، سەرۆکی دەزگای ئاسایشی نیشتیمانی عێراق رایگەیاندووە: پرۆسەی دەستگیرکردنی عەجاج دوای لێکۆڵینەوەی فراوان و دانپێدانانی ژمارەیەک ئەفسەری پێشوو بووە، عەجاج دەستی درێژی رژێمی بەعس بووە لە جێبەجێکردنی چەندین تاوانی راگواستنی زۆرەملێ و دەستگیرکردن و کۆمەڵکوژی. عەجاج باسى لە ئەشکەنجەدانى زیندانیان کردووە و دانی بەوەدا ناوە لە ماوەی 10 مانگدا نزیکەی دوو هەزار زیندانیی کوردی لەژێر ئەشکەنجەدا کوشتووە. رۆژنامەى سەباحى نیمچە فەرمیی عێراق چاوپێکەوتنی لەگەڵ ئەم تۆمەتبارە ئەنجامداوە و گوتویەتی، کاتێک لە ساڵى 1989 بووەتە بەڕێوەبەرى زیندانیی نوگرەسەلمان، 400 دەستگیرکراوى عەرەبی لێ بووە، لەبری ئەو زیندانییە عەرەبانە، نزیکەى سێ هەزار کوردى هەولێر و سلێمانى، بۆ نوگرە سەلمان گوازراونەتەوە. پێش وەرگرتنی ئەم پۆستەش، عەجاج لە ئیدارەی ئەمنی هەولێر و چەند ناوچەیەکی دیکەی عێراق کاری کردووە. عەجاج دانی بەوەدا ناوە لە نوگرەسەلمان سیاسەتى، دەستدرێژی، برسێتى و ئەشکەنجەی دەروونى و جەستەییان بەکارهێناوە، وەکو چەکێک بۆ کۆمەڵکوژکردنیان، بەجۆرێک ئازاری زیندانیانیان داوە، لە ماوەى 10 مانگدا دوو لەسەر سێ، واتە دوو هەزار زیندانی گیانیان لەدەستداوە. عەجاج ئەحمەد حەردان عوبێدى، لە پارێزگاى سەڵاحەدین لەدایکبووە، لە دواى رووخانى رژێمى بەعسەوە لەلایەن خێزانەکەیەوە و لەژێر ناوى جیاوازدا شاردراوەتەوە. ئەم تۆمەتبارە سەرەتاى ئەم مانگە لەلایەن دەزگاى ئاسایشى نیشتمانى عێراقەوە دەستگیرکرا، دەسەڵاتى دادوەریی عێراقیش سەرقاڵى کۆکردنەوەى شایەتحاڵ و سکاڵاکارانى تاوانەکانى عەجاجن، لە هەرێمى کوردستانیش سێ شوێن بۆ وەرگرتنى سکاڵا لەسەر تاوانەکانی ئامادەکران.

کۆمپانیای دی ئێن ئۆ بەرزبوونەوەی داهات و بەرهەمی نەوتی لە هەرێمی کوردستان راگەیاند و دەڵێت لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ بەرهەم و داهاتی نەوتمان زیادیکردووە. لەڕاگەیەندراوێکیاندا کە ئەمڕۆ پێنج شەممە بڵاوکراوەتەوە، دی ئێن ئۆئ ئاماژە بۆ ئەوەدەکەن لە هەرێمی کوردستان و دەریای باکوور 258 ملیۆن دۆلار قازانجمان کردووە كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی راپۆرتی چارەكی دووەمی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، پوختەی بەرهەمی لەماوەی ئەو چارەکەدا (56)هەزار و (100)بەرمیلی رۆژانە بووە. كۆماپانیاكە ئاماژە بەوەشدەكات: لە کاتێکدا ئەو چاکسازییانەی چەند مانگێکی خایاند تائێستا هەڵپەسێردراون و نیگەرانییە ئەمنییەکان لەجێی خۆیانن، دوای هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر کێڵگەکانی سەر بە (DNO) لە کوردستان، کۆمپانیاكە کۆی بەرهەمهێنانی لەسەر بنەمایەكی ئەزموونی  زیادکردووە بۆ  (55) هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، کە بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپوردا دابەشکراوە. کەمبوونەوەی بەرهەم بەراورد بە چارەکی پێشوو، بەهۆی دوو وەستانی کارکردنەوە بوو کە بەهۆی کێشەکانی بازاڕەوە سەپێنران. لەکاتی ئەو وەستانانەدا، DNO هەندێک چاکسازی کرد، کە لە بنەڕەتدا بڕیاربوو لە کۆتاییەکانی ئەمساڵدا بکرێن. کۆمپانیای DNO خاوەنی 75٪ی پشکەکانی مۆڵەتی تاوکێیە و بەکارخەری بلۆکەکەیە، هاوبەشەکەشی کە کۆمپانیای "گەنەڵ ئێنێرجی "یە، خاوەنی 25٪ی مۆڵەتەکەیە.

سەرچاوە باڵاکانی سوریا لە چوارچێوەی دەسەڵاتی کاتى بە ماڵپەڕی عەرەبیەنێتیان  ئاشکرایان کردووە ئەحمەد شەرع سەرۆکى سوریا بە نیازە بەم زووانە پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی گەل پەسەند بکات. هەروەها پێشبینی دەکەن هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەو وڵاتەش دوابخات کە بڕیارە لە ١٥-٢٠ی ئەیلولى داهاتوو بەڕێوەبچێت. لە کۆتایی مانگی تەمموزدا، شەرع نەخشەڕێگەى کۆتایی سیستەمی هەڵبژاردنی کاتی بۆ ئەنجوومەنی گەلی سوریا وەرگرت، کە چەندین هەموارکردنەوەی وردەکارییەکانی لەخۆگرتبوو، دیارترینیان زیادکردنی ژمارەی کورسییەکان بوو لە ١٥٠ کورسییەوە بۆ ٢١٠ کورسی. بڕیارە لە نێوان رۆژانی 15 بۆ 20 مانگی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەنجومەنی گەل پەرلەمان لە سوریا بەڕێوەبچێت و ژمارەی ئەندامانی 210 پەرلەمانتار دەبێت، بەبڕیاری ئەحمەد شەرع سەرۆکی سوریا 140ـیان لەلایەن دەستەی هەڵبژاردنە ناوخۆییەکانەوە هەڵدەبژێردرێن، بەڵام 70ـیان راستەوخۆ لەلایەن شەرعەوە دیاری دەکرێن. سەرچاوە سوورییەکان، لە لێدوانێکدا بۆ کەناڵی عەرەبیە کە نەیانویست ناویان ئاشکرا بکەن، هۆکارى بڕیارەکەى شەرع بۆ ئەوەدەگەڕێننەوە کە ڕووداوو گرژیەکانى ناوچەی سوەیدا بەردەوامە، هەروەها ناکۆکی لەگەڵ هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) کە بەشێکی بەرچاو لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریای کۆنترۆڵکردوە گەڕاندەوە، ئەمانە وایکردوە بیرلەدواخستنى بکەنەوە. بڕیارە سیستمە نوێیەکە گەرەنتی بەشداریکردنی 20%ی ژنانی سوریا لەو ئەنجومەنە بکات، بەپێی سیستمی هەڵبژاردنی کاتی، ئاماژەیە بۆ کاراکردنی ڕۆڵی ژنانی سوریا لە داڕشتنی دەوڵەتی هاوچەرخدا. لەدوو ڕۆژى ڕابردوودا هاوسەرۆکی پارتی سوریای داهاتوو رایگەیاند، هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی مانگی داهاتوو، یاسایی نییە، چونکە نوێنەری هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی سوریا لەخۆناگرێت. کەوسەر دۆکۆ بە ئاژانسی هاوارنیوزی گوتووە، هەڵبژاردنەکانی پێشوی سەردەمی رژێمی سوریا بە شێوەیەکی فەرمی بوون، بەڵام  رەنگدانەوەی ئیرادەی جەماوەر نەبوون، هەڵبژاردنی داهاتووش لەو بازنەیە دەرناچێت و نابێتە سەکۆیەکی راستەقینە بۆ بڕیاردان.

هەوڵەکان بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد و کۆتاییهێنان بە دەیان ساڵ لە پێکدادانی  چەکداری، چوونەتە قۆناغێکی نوێوە.  لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوودا، کۆمیسیۆنی "دیموکراسی، برایەتی و یەکڕیزی نیشتمانی" کە لە نوێنەرانی پارتە سیاسییەکانی ناو پەرلەمان پێکدێت، چەندان کۆبوونەوەی گرنگی ئەنجام داوە. دوێنێ سێشەممە، 19ـی ئابی 2025، میوانداریی ماهینوور گۆکتاش، وەزیری کاروباری خێزان و خزمەتگوزارییە کۆمەڵایەتییەکان و نوێنەرانی کۆمەڵەی کەسوکاری شەهیدان و قوربانییانی سەربازی و پۆلیسی کرد. نوعمان کورتوڵموش، سەرۆکی پەرلەمانی تورکیا، لە گوتاری دەستپێکی کۆبوونەوەکەدا جەختیکردەوە، ئەم قۆناغە "مێژووییە" و نابێت وەک دانوستان یان سازش سەیر بکرێت. کورتوڵموش ئاماژەی بەوەدا، ئەم هەنگاوە نوێیە دەرفەتێکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە چوارچێوەی یاسادا و دوور لە توندوتیژی. لەلایەن خۆیەوە، ماهینوور گۆکتاش ڕایگەیاند "دیموکراسی بەبێ برایەتی و لەسەر بنەمایەکی پتەو دانامەزرێت." عومەر فاروق گەرگەرلیئۆغڵو، پەرلەمانتاری دەم پارتی لە کۆجائێلی، پێیوایە کە پرسی کورد دەبێت لەسەر بنەمای مافە یەکسانەکان چارەسەر بکرێت و گوێگرتن لە داواکارییەکانی "دایکانی ئاشتی" زۆر گرنگە. گەرگەرلیئۆغڵو لە لێدوانێکدا ڕاگەیاند: "لەم خاکەدا ئازار و مەینەتی زۆر بینراوە. کاتی ئەوە هاتووە کە هەردوولا، تورک و کورد، لە یەکتری تێبگەن و هەنگاو بۆ ئایندەیەکی هاوبەش بنێن. تەنها کورد نامرێت، تورکیش دەمرێت، چ گەریلا بێت یان سەرباز. بۆیە گوێگرتن لە دایکان زۆر گرنگە." هەروەها، ئیدریس شاهین، پەرلەمانتاری پارتی 'دەڤا' لە ئەنقەرە، ئاماژەی بەوەدا، نابێت ئەم هەوڵانە ببنە هۆی ڕکابەری و پێویستە گوێ لە هەموو لایەنەکان بگیرێت. شاهین باسی لە لێدوانەکانی عەلی باباجان، سەرۆکی پارتەکەی کرد سەبارەت بە ڕێبەری زیندانیکراوی پەکەکە، عەبدوڵڵا ئۆجەلان و گوتی: "گوێگرتن لە ئۆجەلان بۆ پرسی ڕێکخستنەوەی ڕێکخراوەکە گرنگە، بەڵام داواکارییەکانی هاووڵاتیان و دیداری سەرکردەکانی ڕێکخراوەکە دەبێت جیا بکرێنەوە." کۆبوونەوەکانی کۆمیسیۆن بەردەوام دەبن و بڕیارە ئەمڕۆ چوارشەممە، 20ـی ئابی 2025، میوانداری "دایکانی ئاشتی" و "دایکانی شەممە" بکرێت. هەروەها نوێنەرانی کۆمەڵەکانی مافی مرۆڤیش بانگهێشت دەکرێن.  دوای گوێگرتن لە هەموو لایەنەکان، کۆمیسیۆن ڕاپۆرتێک ئامادە دەکات و پێشکەشی پەرلەمانی دەکات بە مەبەستی داڕشتنی نەخشەڕێگایەکی یاسایی بۆ پرۆسەی ئاشتی.

ئاژانسی هەواڵی سانای سوری بڵاویکردەوە، ئەسعەد شەیبانی، وەزیری دەرەوەی سوریا لە پاریس چاوی بە شاندێکی ئیسرائیلی کەوتووە و چەند تەوەرێکی گرنگیان تاوتوێ کردووە. بەگوێرەی زانیارییەکانی ئاژانسی سانا، شەیبانی لەگەڵ شاندە ئیسرائیلییەکە چەند تەوەرێکی گرنگیان تاوتوێ کردووە، لەنێویاندا دەستوەردانی دەرەکی بۆ کاروباری سوریا، پتەوکردنی سەقامگیری لە باشووری سوریا بەدیاریکراوی شاری سوەیدا و راگەیاندنی ئاگربەست لەو ناوچانە. یەکێکی دیکە لە تەوەرە گرنگەکان بریتی بووە لە کاراکردنەوەی رێککەوتنی 1974 کە تێیدا باس لە راگرتنی شەڕ کراوە لەنێوان سوریا و ئیسرائیل. ئاژانسی سانا باسی لەوە کردووە، ئەم کۆبوونەوەیە لە چوارچێوەی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی ئەمریکایە بۆ بەهێزکردنی ئاسایش و سەقامگیریی سوریا و پارێزگاریکردن لە سەلامەتی و یەکڕیزی خاکەکەی.

نوسینگەی رێبوار تەها پارێزگاری کەرکوک ڕایدەگەیەنێت رەزامەندی محەمەد شیاع سودانی تەنها و تەنها تایبەتە بە جیاکردنەوەی فەرمانگەی کارەبای قەزای حەویجە لە فەرمانگەی گشتیی کارەبای کەرکوک. لەڕاگەیەندراوەکەى نوسینگەی رێبوار تەهادا ئەوەش هاتووە ئەگەر کەسانێک نیازیان هەبێت شوێنی دیکە بخەنە سەر ئەم بڕیارە، هەوڵەکانیان تەنها لەسەر کاغەز دەمێنێتەوە. هەروەها دەشڵێت: دەبوو شاخەوان عەبدوڵا، دەقی نووسراو و رەزامەندییەکەی سودانى بڵاوبکردایەتەوە، بۆ ئەوەی هیچ تەمومژ و لێکدانەوەیەکی هەڵە بۆ بابەتەکە دروست نەبێت. پێشتر شاخەوان عەبدوڵا جێگرى سەرۆکى پەرلەمانى عێراق نوسراوێک بڵاوکردەوە و ئاماژەى بەوەکردبوو، بەپێی ئەم نوسراوە بێت شوان و لەیلان و سەرگەران ویایچی و تازەو پردێ وداقوق و دووبز خراونەتە سەر حەویجە. ئاماژەى بەوەشکردبوو، فێڵیان لەپارێزگارى کەرکوک کردووە و نوسراویان بۆ حەویجە پێکردووە کەچی ئەو شوێنانەیان خستوەتە سەر بەپیلانی وەزیرێک. ئەمە کارەساتە ….. شاخەوان عەبدوڵا جێگرێ سەرۆکی پەرلەمانی عێراق بەپێی ئەم نوسراوە بێت شوان و لەیلان و سەرگەران ویایچی و تازەو پردێ وداقوق و دووبز خرایە سەر حەویجە ، بەپێ ئەم نورسراوە بێت ئیتر خانەوادەیەکی شەهیدی شوان و لەیلان و دووبزو پردێ و ئەوناوچانە ئەگەر پێویستیان بە عامودێک بێت دەبێت بچن داوا لە حەویجە بکەن بۆیان دابین بکات ، هەڵبەتە بۆ ئەم بابەتە زۆر نیگەران بوم و لەگەڵ بەریز زیاد وەزیری کارەبا قسەم کردو وتم لەسەرچی ئەساسێک ئەمەت کردوە ؟ سەرەتا ئاگادار نەبو دوای کەمێک پەیوەندی کردەوە توشی شۆکی کردم وتی دکتۆر خۆتان داواتان کردوە نوسراوێکی بۆناردم بەراستی پێم سەیر بو بینیم نوسراوێکی پارێزگا بەژمارە ٦٣٦ لەبەرواری ٢٠٢٥/٤/١٧ و بەئیمزای کاک ریبوار کراوە بۆ سەرۆک وەزیران و ئەویش هامشی کردوە لەوەشدا فێڵێکیان لەپارێزگار کردوە نوسراویان بۆ حەویجە پێ کردوە کەچی ئەو شوێنانەیان خستوەتە سەر بەپیلانی وەزیریک ، وتم دەبێت ئەو نوسراوە هەڵوەشێتەوە رەزامەندی دا بەڵام داوای کرد نوسراوێک بکرێت لەلایەن پارێزگارەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ، بۆیە کاک رێبوار هەتا ئەو ناوچانەش بەدەردی قائمقامی دووبزو داقوق و فەرمانگەی کشتوکاڵ نەچوە نوسراوێک بکەو باقی لەسەر من چونکە نەمێژوو نەخەڵکی ئەوناچانە رەحم ناکەن.

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، ڕایدەگەیەنێت لەماوەى هەفتەیەکدا بەشی فیدراڵی داهاتی نانەوتی هەرێم دیاری دەکات. ئەمڕۆ سێشەممە، ئەنجوومەنی وەزیران لە دانیشتنی خۆیدا کە ئەمڕۆ بەڕێوەچوو، بە سەرۆکایەتی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، کۆمەڵێک بڕیاری دەرکرد. ئەنجومەن بڕیاریدا لەسەرەتادا ڕەزامەندی لەسەر نوێکردنەوەی بڕیارەکەی ژمارە (550)ی ساڵی 2025 بۆ دابینکردنی دارایی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی حوزەیران. ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەوەشدەخاتەڕوو درێژە بە بڕیاری ناردنی مووچەی هەرێمی کوردستان دەدەین، لیژنەکان لە ماوەی هەفتەیەکدا راپۆرتی کۆتایی پێشکەش بکەن لە ماوەی هەفتەیەکدا بەشی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتیی هەرێم دیاریبکرێت. مەرجەکانی حکومەتی عێراق ئەمانەن:  1. تەواوکردنی کارەکانی ئەو لیژنانەی لە بڕگەکانی (سێیەم و چوارەم)ـی بڕیارەکەدا هاتوون، بە مەرجێک هەریەکەیان کۆنووسێکی واژۆکراو لە ماوەی هەفتەیەکدا لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە، پێشکێش بە ئەنجوومەنی وەزیرانی فیدراڵی بکەن. 2. ئەو تیمەی کە بەپێی بڕگەی دووەم پێکهێنراوە، لە ماوەی هەفتەیەکدا کارەکانی تەواو بکات بە هەژمارکردنی پشکی گەنجینەی گشتیی فیدراڵی لە داهاتە نانەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی یاسا و، هەولێر ئەو پشکە بداتەوە لەبری ئەو بڕە پارەیەی لە بڕگەی (دووەم/1)ی بڕیارەکەدا ئاماژەی پێکراوە. بە مەرجێک میکانیزمی هەژمارکردنەکە پەسەندکراوی وەزارەتی دارایی فیدراڵی و دیوانی چاودێریی دارایی فیدراڵی بێت. 3. حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو کۆمپانیا نەوتییانەی لە هەرێمی کوردستانی عێراق کار دەکەن، پابەند بکات بە رادەستکردنی نەوتی بەرهەمهێنراو، بەپێی حوکمەکانی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی و بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (550)ی ساڵی 2025.

حکومەتی عیراق بە مەرج رازی بووە موچەی مانگی شەشی موچەخۆرانی هەرێم خەرج بکات. سەرچاوەیەکی باڵای ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند، بڕیاری خەرجکردنی مووچەی مانگی شەشی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بە مەرج درا. سەرچاوەیەكی باڵا لە ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ڕاگەیاند، كەمێك پێش ئێستا ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بە كۆی دەنگ بڕیاری خەرجكردنی مووچەی مانگی شەشی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی دا. سەرچاوەكە ڕوونیشی كردەوە، بڕیارەكەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقە بە مەرجى ئەوەیە  داواکاریەکانى پێشووى جێبەجێبکرێت وەک ناردنی 120 ملیار و رادەستکردنی نەوت. ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق ڕاگەیاندوە مووچەی مانگی شەشی وەک نیازپاکییەک دەنێێت و ئەم پارە ناردنە تەنها بۆ مووچەی مانگی شەشە. مەرجەکانی حکومەتی عیراق بۆ خەرجکردنی موچەی مانگی شەش:  لەماوەی 72 کاتژمێردا هەرێم گرفتەکانی لەگەڵ بەغداد لەبارەی داهاتی نانەوتی و کێشەی کۆمپانیا نەوتییەکان چارەسەر بکات.  حکومەتی هەرێم 120 ملیار دینار رادەستی وەزارەتی دارایی عیراق بکات. كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم پابەند بن بە گرێبەستەكانیان و كۆسپەكانی بەردەم بەرهەمهێنانی نەوت لاببەن و بەپەلە دەست بە بەرهەمهێنان بكەنەوە بەو نرخەی كە حكومەتی عێراق بۆ بەرهەمهێنان دیاریكردووە كە 16 دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك.  لەسەر ئەم بنەمایە پێشبینی دەكرێت رەوانەكردنی موچەی مانگی 6ی فەرمانبەرانی هەرێم بكەوێتە هەفتەی ئایندەوە.

سەرۆکی دەستەی بێسەروشوێنانی سوریا رایگەیاند، بەهۆی دەسەڵاتی ئەسەد و شەڕی ناوخۆیی زیاتر لە 300 هەزار کەس لە سوریا بێسەروشوێنبوون. محەمەد رەزا جەلخی سەرۆکی دەستەکە کە مانگی ئایاری ئەمساڵ لەلایەن حکومەتی سوریاوە پێکهێنراوە بە سانای گوتووە، بەگوێرەی خەمڵاندنەکانیان ژمارەی بێسەروشوێنبووەکان لەنێوان زیاتر لە 120 بۆ 300 هەزار کەسدایە و رەنگە لەو ژمارەیەش زیاتر بێت بەهۆی سەختی ژماردنیان. دەشڵێت، تەنها لە شەڕی ناوخۆی سوریادا لەدوای ساڵی 2011ەوە دەیان هەزار کەس دەستگیرکراون و بێسەروشوێنکراون، بەتایبەت داعش کە بەشێکی بەرفراوانی سوریا و عێراقی دراوسێی کۆنترۆڵکرد و پێشێلکاریی بەربڵاوی ئەنجامدا لەنێویاندا کوشتنی مەدەنییەکان. ئاماژەی بەوەشداوە، نەخشەیەکیان هەیە زیاتر لە 63 گۆڕی بەکۆمەڵی بەڵگەدار لە سوریا لەخۆدەگرێت.