نووسراوی خەرجکردنی موچە درایە وەزارەتى دارایی

کۆمپانیای دی ئێن ئۆ بەرزبوونەوەی داهات و بەرهەمی نەوتی لە هەرێمی کوردستان راگەیاند و دەڵێت لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ بەرهەم و داهاتی نەوتمان زیادیکردووە. لەڕاگەیەندراوێکیاندا کە ئەمڕۆ پێنج شەممە بڵاوکراوەتەوە، دی ئێن ئۆئ ئاماژە بۆ ئەوەدەکەن لە هەرێمی کوردستان و دەریای باکوور 258 ملیۆن دۆلار قازانجمان کردووە كۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی راپۆرتی چارەكی دووەمی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە، بەگوێرەی راپۆرتی كۆمپانیاكە، پوختەی بەرهەمی لەماوەی ئەو چارەکەدا (56)هەزار و (100)بەرمیلی رۆژانە بووە. كۆماپانیاكە ئاماژە بەوەشدەكات: لە کاتێکدا ئەو چاکسازییانەی چەند مانگێکی خایاند تائێستا هەڵپەسێردراون و نیگەرانییە ئەمنییەکان لەجێی خۆیانن، دوای هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر کێڵگەکانی سەر بە (DNO) لە کوردستان، کۆمپانیاكە کۆی بەرهەمهێنانی لەسەر بنەمایەكی ئەزموونی  زیادکردووە بۆ  (55) هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا، کە بە نزیکەیی بە یەکسانی لە نێوان کێڵگەکانی تاوکێ و پێشخاپوردا دابەشکراوە. کەمبوونەوەی بەرهەم بەراورد بە چارەکی پێشوو، بەهۆی دوو وەستانی کارکردنەوە بوو کە بەهۆی کێشەکانی بازاڕەوە سەپێنران. لەکاتی ئەو وەستانانەدا، DNO هەندێک چاکسازی کرد، کە لە بنەڕەتدا بڕیاربوو لە کۆتاییەکانی ئەمساڵدا بکرێن. کۆمپانیای DNO خاوەنی 75٪ی پشکەکانی مۆڵەتی تاوکێیە و بەکارخەری بلۆکەکەیە، هاوبەشەکەشی کە کۆمپانیای "گەنەڵ ئێنێرجی "یە، خاوەنی 25٪ی مۆڵەتەکەیە.

وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاماژە بەوەدەدات، شاندی باڵای هەرێمی کوردستان لە بە‌غدا کۆبوونەوەی یەکلایکەرەوە لەبارەی پرسی مووچە و داهاتی نانەوتی دەکەن، جەخت لەوەشدەکاتەوە کە 120 ملیار دینار داهاتی نانەوتی ئامادەیە، هەرکاتێک پێویست بکات ڕادەستی بە‌غدا دەکرێت. کۆبوونەوەکەی شاندی هەرێمی کوردستان و تەیف سامی لە بەغدا بەردەوامە، کۆبوونەوەکە لەبارەی پۆلێنکردنی داهاتی نانەوتییە. ئەگەر هەردوولا گەیشتنە ڕێککەوتن لە کۆتایی کۆبوونەوەکە ڕاپۆرتێک ئامادە دەکرێت بۆ ئەوەی بخرێتە بەردەستی سەرۆکوەزیرانی عێراق. پێشەوا هەورامی، وتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان وتی، "کەمێک پێش ئێستا قسەم لەگەڵ شاندی هەرێمی کوردستان کرد، لە بەغدا کۆبوونەوەیەکی یەکلاییکەرەوە هەیە، سەبارەت بەگەیشتن بەڕێککەوتن دەربارەی پرسە داراییەکان." وتیشی، "120 ملیار دینار داهاتی نانەوتیی مانگی شەش ئامادەیە، هەر کاتێک پێویست بکات دەخرێتە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی عێراق." ماوەی دوو ڕۆژە شاندێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان لە بەغدایە. دوێنێ ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری ناردنی مووچەی دا بە مەرجی جێبەجێکردنی سێ داواکاری، بەڵام ئەنجامی ئەم کۆبوونەوەیەی نێوان شاندی کوردستان و تەیف سامی بۆ پۆلێنکردنی داهاتی نانەوتی مانگەکانی داهاتووە. واتا پەیوەندی نییە بەو 120 ملیارەی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق کە وەکو مەرج دیاری کردووە بۆ ناردنی مووچەی مانگی شەش.

ماڵپەڕی "بەغداد ئەلیەوم" لە زاری سەرچاوەیەکی حکومەتی عێراقەوە بڵاویكردووەتەوە: ئەنجومەنی وەزیران لە دانیشتنی یەک شەممەی داهاتوو، بڕیاری خەرجکردنی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی حوزەیران دەدات، دوای ئەوەی هەرێم بڕی  (120) ملیار دینار لە داهاتە ناوخۆییەکانی رەوانەی بەغداد دەكات.  ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكردووە: دوای رێککەوتنی تەواوەتی لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق و واژۆکردنی رێککەوتنەکە، نەوتەكە بووەتە پشکی کۆمپانیای سۆمۆ، وادەی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن دەمێنێتەوە كە لە ئەستۆی بەغدادو ئاستی خێرایی گەیشتنێتی بە رێککەوتن لەگەڵ لایەنی تورکی. وتوشیەتی: وەزارەتی دارایی هەرێم بڕی (120)ملیار دینار لە داهاتە ناوخۆییەکان دەگوازێتەوە بۆ بەغداد، دوای ئەوە ئەنجومەنی وەزیران لە دانیشتنی رۆژی یەکشەممەدا بڕیار دەدات راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی حوزەیران خەرج بکات. ئەمەش لەکاتێکدایە ئێوارەى ئەمڕۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ عێراق لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوت رێککەوتین،  کۆنووسی رێککەوتنەکە لەلایەن 23 کەسایەتیی شاندی هەردوولا واژۆ کراوە. چوارشەممە 13ـی ئابی 2025، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان، لە ڕاگەیەنراوێکدا، ئاماژە بەوە دا، لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم، لەگەڵ وەزارەتی نەوتی حکوومەتی عێراق ڕێککەوتین، ڕێککەوتنەکەش لە لایەن 23 کەسایەتی شاندی هەردوولا واژۆ کراوە، کە 17ـیان ئەندامی شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق بوون. وەزارەتەکە باسی لەوە کرد، کۆبوونەوەکان لە 17ـی مانگی ڕابردووەوە دەستیان پێکرد و لەم ماوەیە سەردانی تەواوی کێڵگەکانی نەوتی هەرێم کراوە و دوای هەڵسەنگاندنی کێشەکانی هونەری گفتوگۆیەکی زۆر، لە 11ـی ئەم مانگە ڕێککەوتن لەسەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم کراوە، کە بە گوێرەی بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگە نەوتییەکان دەبێت. وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان، دەڵێت: 50 هەزار بەرمیل نەوت بۆ پێویستی ناوخۆی هەرێم گلدەدرێتەوە، بەرهەمەکەی دیکە بۆ هەناردەکردن ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکرێت. لە کۆتایی ڕاگەیەنراوەکەدا ئاماژە بەوەش کراوە، بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، ماوەتەوە حکوومەتی فیدراڵ لەگەڵ حکوومەتی تورکیا قسە بکات و پرۆسەکە جێبەجێ بکرێت.

بەیانی ئەمڕۆ، كۆمپانیای گەلف كیستۆن، دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنانی لە كێڵگەی نەوتی شیخان راگەیاند، لە چەند رۆژی رابردووشدا كۆمپانیای شاماران دەستپێكردنەوەی كاركردنی لە هەردووە كێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ راگەیاند، كە هەندێك لەو كێڵگانە بەهۆی هێرشانە درۆنییەكانی ئەم دواییەوە زیانیان بەركەوتبوو، یان وەك رێكارێكی خۆپارێزی كاردنیان لە زۆرێك لە كێڵگە نەوتیەكان راگرت، بەوەش ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بۆ نزیكەی (80) هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا دابەزی، بەڵام دوای دوای چەند رۆژێك لە  كەوتنەكاری كۆمپانیا نەوتیەكان، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان (200) بەرمیلی رۆژانەی تێپەڕاند. عەلی حەمەساڵح، بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست دەڵێت: بەرهەمی نەوت هەرێم لە ئێستادا گەیشتووەتە (٢٢٣) هەزار بەرمیلێك لە رۆژێكداو لە ناوخۆ دەفرۆشرێت، هیچ ئامادەكارییەك بۆ رادەستکردنی بەعێراق نەکراوە، پێشتریش حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆبونەوەی ئاسایی خۆیدا بڕیاردا (١٢٠) ملیاری داهاتی ناوخۆ بۆ بەغداد رەوانە نەكات، تا بەغداد موچەی مانگی حوزەیرانی موچەخۆرانی هەرێم رەوانە نەكات.  عەلی حەمەساڵح  دەشڵێت: ئەم بەیانیە تەنێک نەوتی خاوی شێخان بە ٢٣٠ دۆلارو خورمەڵە بە ٢٦٠ دۆلار تاوكێ ٢٧٠ دۆلار فرۆشراوە. رادەستكردنی بڕی (230) هەزار بەرمیل نەوت و (120) ملیار دیناری مانگانەی داهاتی نا نەوتی، دوو خاڵی سەرەكی رێككەوتنەكەی ئەم دواییەی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستانە، لە بەرامبەر رەوانەكردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم. شاخەوان عەبدوڵا، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە دواین لێدوانیدا، ئاماژەی بەوەكرد: رێككەوتن لەسەر دۆسییەی نەوت كراوەو پرسی داهاتە ناوخۆییەكانیش هەنگاوی گەورەی بڕیوە، بەڵام بە گوێرەی دواین زانیارییەكان، هەرێم تائێستا هیچ بڕە نەوتێكی رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ نەكردووە، ئەوە لە كاتێكدایە، وەزارەتی نەوتی عێراق و سۆمۆ ئامادەییان دەربڕيووە بۆ وەرگرتنی هەر بڕە نەوتێك كە لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە رادەستبكرێت. حكومەتی عێراقی لە چەندین بۆنەی جیاوازدا جەختیكردووەتەوە، هەرێم نەوت و داهاتە ناوتیەكان رادەست نەكات، ناتوانن موچەی فەرمانبەران رەوانە بكەن.

ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە یەک وشەش باسی مووچەى نەکرد كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق كۆتایی هات، هیچ بڕیارێك لەسەر ناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم نەدرا.  بەوتەى سەرچاوەیەکى ئاگادار، لە کۆبوونەوەى ئەمڕۆیدا  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق  بە یەک وشەش باسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان نەکردوە. ئەمە لە کاتێکدایە ڕاپۆرتی ئەو لیژنەیە تەواو کراوە کە هەفتەی ڕابردوو ڕاسپێردرا بوون بۆ بابەتی نەوت و داهات ئامادەی بکەن. کۆبوونەوەکە دوا نیوەڕۆی ئەمڕۆ دەستیپێکرد و نزیکەی کاژێرێکی خایاند. بڕیاربوو وەزیری دارایی عێراق راپۆرتی وەزارەتەکەی لەبارەی کاری لیژنەکانیان لەسەر داهاتی نانەوتیی هەرێمی کوردستان بخاتەڕوو.    لەبارەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستانیش هیچ باسێک نەکرا و بڕیار نەدراوە.  لە كۆبوونەوەكەدا، بەبۆنەی چلەی ئیمام حوسێنەوە، تا پێنج شەممەی ئایندە كرا بە پشوو، بەوبۆنەیەوە پرسی موچەی هەرێمیش بۆ هەفتەی ئایندە دواكەوت.  دواین زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، هەولێرو بەغداد تاڕادەیەك لەسەر پرسی رادەستكردنی نەوت بە (سۆمۆ) بەگوێرەی ئەو بڕەی كە هەیە گەیشتونەتە رێككەوتن، بەڵام لەسەر داهاتە نانەوتییەكان كە بەغداد داوای 120 ملیار دیناری مانگانە دەكات ناكۆكی هەیەو هەرێم بەم بڕە پارەیە قایل نییە.  

سبەینێ لە ئەنجومەنى وەزیرانى عێراق کۆبوونەوەى چارەنووسساز لەبارەى موچەى مانگى شەش و داهاتى هەرێمى کوردستان دەکرێت، وەزیرى دارایی عێراقیش داواى لە هەرێمى کوردستان کردووە جگە لە نیوەى هەموو داهاتەکان، تەواوى فەرمانبەرانى هەژمارى منیش رادەست بکات. سەرچاوەیەکى ئاگادار ڕاگەیاند؛ سبەینێ راپۆرتى هەردوو وەزارەتى دارایی هەرێمى کوردستان و فیدراڵ تایبەت بە داهات و مووچەى مانگى شەش لە کۆبوونەوەى ئەنجومەنى وەزیرانى عێراق پێشکەش دەکرێت و گفتوگۆیان لەبارەوە دەکرێت. بەپێى زانیاریەکان سبەینێ بەگوێرەی ئەنجامى ئەو راپۆرتانە؛ محەمەد شیاع سودانى، سەرۆکوەزیرانى عێراق بڕیار لەبارەى ناردنى مووچەى مانگى شەش دەدات، ئەگەر سبەینێ هەرێمى کورستان وەک پیشاندانى نیازپاکیی120  ملیار دینار لە داهاتى ناوخۆ بنێرێت. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشى ئاشکرا کردووە، تەیف سامى وەزیرى دارایی عێراق جگە لە نیوەى تەواوى داهاتە فیدراڵى و نافیدراڵییەکان، داواى وردەکاریی ئەو 800 هەزار فەرمانبەرەى هەرێمى کوردستانى کردووە کە لە هەژمارى من تۆمار کراون و دەڵێت، لە هەردوو بانکى رەشید و رافیدەین تۆماریان دەکەین، بەڵام شاندى هەرێمى کوردستان رەتیکردووەتەوە.

محەمەد بەشیر، وەزیری وزەی سوریا، دەڵێت: بەنیازە  لە ماوەیەکی نزیکدا سەردانی عێراق بکات، بۆ لێکۆڵینەوە لە سەرلەنوێ‌ نۆژەنکردنەوەی ئەو بۆرییە نەوتیەی، کەرکوک بە بەندەری بانیاسەوە دەبەستێتەوە، لە هەنگاوێکدا بە ئامانجی پتەوکردنی هاوکاری وزەی نێوان هەردوو وڵات. وەزبری وزەی سوریا "اخباریە" وڵاتەكەی راگەیاندووە:  پێدانی کارەبا لە سەرتاسەری سوریا دەگاتە نێوان ٨ بۆ ١٠ کاتژمێر لە رۆژێکدا، ئەوەشی بە زیادبوونێکی بە بێ وێنە وەسف کردووە لە وڵاتەکەی لەماوەی چەندین ساڵی رابردوودا. ئاماژەی بەوەشکردووە: سوریا لە ماوەیەکی پێوانەییداو بەتوانای ناوخۆیی، بۆری غازی بۆ تورکیا نۆژەنكردووەتەوە، هاوکات یارمەتییەکی لە بانکی نێودەوڵەتی وەرگرتووە، بۆ چاککردنەوەی تۆڕی کارەباو بەستنەوەی بە وڵاتانی دراوسێ.  لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردوو عێراق شاندێکی فەرمی باڵای ڕەوانەی سوریا کرد بۆ لێکۆڵینەوە لە توانا تەکنیکی و ئابوورییەکانی نۆژەنکردنەوە و کارپێکردنی بۆری کەرکوک- بانیاس کە یەکێکە لە کۆنترین ڕێگاکانی هەناردەکردنی نەوت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. تێچووی سەرەتایی مەزەندەکراو بۆ نۆژەنکردنەوەی بۆرییەکە کە لە ساڵی ٢٠٠٣ زیانی پێگەیشتووە و لەو کاتەوە پشتگوێ خراوە، لە نێوان ٣٠٠ بۆ ٦٠٠ ملیۆن دۆلاردایە. بۆرییەکە لە ساڵانی ١٩٥٠ دامەزراوە و لە ساڵی ١٩٥٢ دەستی بە کارکردن کردووە، درێژییەکەی نزیکەی ٨٠٠ کیلۆمەترە و توانای پەمپکردنی تا ٣٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. بۆرییەکە لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوکەوە لە باکوری عێراق تا بەندەری بانیاس لە کەنارەکانی سوریا، لەسەر دەریای ناوەڕاست درێژدەبێتەوە.

دابەشکردنی مووچەی خانەنشینانی سەربازی و شارستانی بۆ مانگی ئابی 2025 دەستیپێکردوەو سەرۆکوەزیرانى عێراقیش، وەزارەتى دارایی فیدراڵى راسپارد، فەرمانى پلەبەرزکردنەوە و سەرەمووچەى ساڵانەى مووچەخۆران دەربکات. ئەمڕۆ دووشەممە، لە راگەیەندراوێکدا وەزارەتی دارایی عێراق رایگەیاند سەرجەم رێکارەکانی پارەدارکردنی دەستەی خانەنشینی نیشتیمانی دەستپێکراوە، بۆ ئەوەی لە رێگەی بانکە تایبەتمەندەکانەوە دابەش بکرێت.  هەروەها هاتووە: دواکەوتنی مووچەی خانەنشینان بەهۆی پشووی کۆتایی هەفتەی بانکەکانی دەرەوە بووە، کە ناردنی شایستە داراییەکانی فرۆشتنی نەوت دواکەوتووە، هەر ئەوەش بووەتە هۆی دوای کەوتنی حەواڵەکانی پارە کە تەنها لە رۆژانی دەوامی فەرمی ئەنجام دەدرێت. وەزارەتی دارایی دڵنیایی داوە لەوەی کە مووچەی ئەمساڵ بە تەواوەتی دەستەبەر کراوە و ئەو هەواڵانەی باس لە کەمی پارەی نەختینە دەکەن دوورە لە راستییەوە، داوا لە خانەنشینان دەکات لە ئەمڕۆوە چاودێریی ئاگادارکردنەوەی بانکەکان بکەن، لە چەند کاتژمێری داهاتوودا دابەشکردنی مووچە دەست پێدەکات و مووچەکانیان دەچێتە سەر ئەژمارەکانیان. لەلایەکى دیکەوە نووسینگەى راگەیاندنى سەرۆکوەزیرانى عێراق بڵاویکردەوە، سودانى، وەزارەتى دارایی راسپارد فەرمانى پلەبەرزکردنەوە و سەرەمووچەى ساڵانە دەربکات و بڕوانامەى بەدەستهاتوو لەکاتى خزمەت هەژمار بکرێت، لەپێناو پاراستنى پلەکانى رێکخستن و مافى بەدەستهاتوو بۆ سەرجەم فەرمانبەرانى دەوڵەت. هەروەها سەرۆکوەزیران، وەزارەتى دارایی فیدراڵى راسپارد بە هەژمارکردنى گۆڕانکارییەکان و مافى دارایی بەگوێرەى خشتەکانى خەرجى و ناونیشان و پلەى وەزیفى نوێ لە چوارچێوەى رێکارە یاساییەکاندا. وەزارەتى دارایی عێراق لە 17ـى کانوونى دووەمى ئەمساڵ رایگەیاند، ماف و شایستەى دارایی سەرجەم مووچەخۆران لە پلەبەزرکردنەوە و سەرەمووچە بەگوێرەى پارێزراوە و ئەو گشتاندنەى بە ژمارە 555  بۆ ساڵى 2025 کراوە بۆ راگرتنى خزمەتگوزارییەکانى گواستنەوە، پلە بەرزکردنەوە و هەژمارى خزمەتى گرێبەستەکان، رێکارێکى رێکخراوەییە و ساڵانە پشت دەبەستێت بە تەرخانکراوە داراییەکان. هەروەها حکومەتى هەرێمى کوردستان لە ساڵى 2016ەوە پلەبەرزکردنەوەى فەرمانبەرانى شارستانى راگرتووە. دابەشکردنی مووچەی مانگی ئاب لە عێراق لەکاتێکدایە، فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان تائێستا مووچەی مانگی حوزەیران (شەش)یان وەرنەگرتووە، دوای زیاتر لە 80 رۆژیش، رۆژی (25ـی تەمموزی 2025) مووچەی مانگی ئایاری فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دابەشکرا.

سەرۆکی دەستەی خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان رایگەیاند، بۆ یەکەمجار و لە عێراق، تووشبووانی نەخۆشیی شێرپەنجە مووچەیان بۆ دەبڕدرێتەوە. رۆژنامەی سەباح رایگەیاند، حکومەتی عێراق لە هەوڵدایە مووچەی مانگانە بۆ تووشبوانی شێرپەنجە دابینبکات و بۆ ئەمە مەبەستەش لیژنەیەک پێکهێنراوە، ئەمەش یەکەمجارە هەوڵی بڕینەوەی مووچە بۆ ئەو چینە لە وڵاتەکە بدرێت. بریکاری وەزیری کاروکاروباری کۆمەڵاتی عێراق بە رۆژنامەکەی راگەیاندووە، لیژنەیەکی تەندروستى و کارگێڕییان پێکهێناوە بۆ بەدواداچوونى دۆسیەى ئەو هاووڵاتییانەى تووشى نەخۆشى شێرپەنجە بوون تا لەنێو بەرنامەى چاودێریکردنى خاوەن پێداویستى تایبەتدا بە هاوکاریی وەزارەتى تەندروستى مووچەى تایبەتی مانگانەیان بۆ دابینبکرێت. ئەوەش هاتووە بۆ ئەو مەبەستە لە پارێزگاى کەربەلاوە دەستپێدەکەن و بەشێوازیی ریزبەندى و تەواوبوونى کارەکان سەرانسەرى عێراق دەگرێتەوە. ئەو بریکارەی وەزیری کاروکاروباری کۆمەڵاتی عێراق باس لەوە دەکات، ئەم مووچەیە تەنها دەستبارێکە بۆ هاوکاریکردنی ئەو کەسانەى تووشى نەخۆشییەکە بوون و هیچ پەیوەندییەکی بە مووچەى دیکەوە نییە. هاوکات نە رۆژنامەکە و نە وەزارەتیش ئاماژەیان بە بڕی مووچەکە نەکردووە و ناشزانرێت تووشبوانى شێرپەنجەى هەرێمى کوردستانیش دەگرێتەوە یان نا. بەگوێرەی ئامارێکی وەزارەتی تەندروستی عێراق، 200 هەزار حاڵەتی شێرپەنجە لە وڵاتەکە بوونی هەیە و تەنها لە 2022 زیاتر لە 39 هەزار کەیسی نوێ تۆمارکراون. لە ساڵی 2023ش نزیکەی 10 هەزار حاڵەتی شێرپەنجە لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون.

ڕێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپێک) ڕایگەیاند، بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق لە مانگی ئەیلولی داهاتوودا بۆ ٤ ملیۆن و ٢٢٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیاد دەکات، بەدەر لە پلانەکانی قەرەبووکردنەوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوەکە کەئەمڕۆ یەکشەمە بڵاویکردەوە ئەوەدەخاتەڕوو پشکی ڕاستەقینەی عێراق لە مانگی ئەیلولدا 4 ملیۆن و 663 هەزار بەرمیل دەبێت لە ڕۆژێکدا، ئەمەش بە بەراورد بە مانگی ئاب 12 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە. ڕاپۆرتەکە ئەوەش باسدەکات ئەم زیادبوونە لە چوارچێوەی پلانی سوککردنی وردە وردە بۆ کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی خۆبەخشی زیادە دێت کە لە ساڵی 2023ەوە هەشت وڵات پابەندبوون پێیانەوە. ئەو هەشت ئەندامەی ئۆپێک+ کە بریتین لە وڵاتانی سعودیە، ڕووسیا، عێراق، ئیمارات، کوێت، کازاخستان، جەزائیر و عومان، پێشتر لە مانگەکانی نیسان و تشرینی دووەمی ٢٠٢٣ دەستکاریی خۆبەخشی زیاتریان ڕاگەیاندبوو، لە ٣ی ئابی ٢٠٢٥ لە ڕێگەی ڤیدیۆ کۆنفرانسەوە کۆبوونەوەیەکیان ئەنجامدا، بۆ پێداچوونەوە بە پێشهاتەکانی بازاڕی نەوت و ئاسۆکانی داهاتوو.

وەزارەتی دارایی هەرێم ڕایدەگەیەنێت ١٢٠ ملیار دینارى داهاتى ناوخۆ ئامادەیەو هەرکات گرفتى وەرگرتنى کێشەی نەوت چارەسەر بوو ئەوا دەینێرین، هێشتا حکومەتى عێراق ڕەزامەندى نەداوە بۆ وەرگرتنى ئەو بڕەى نەوتەى ئێستا لەهەرێم بەرهەمدێت. سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دارایی و ئابوریی هەرێمی کوردستان، ڕاگەیاند: داهاتی نانەوتی مانگی شەش کە بڕەکەی 120 ملیار دینارە، ئامادەیە بۆ ناردن، بەڵام کێشەی بەغدا ئێستا وەرگرتنی بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوە، دەبێت بەغدا بەو بڕە ڕازی بێت کە ئێستا لە توانای کێڵگە نەوتییەکاندایە، کە ئەم کێشەیە چارەسەر بوو ناردنی پارەکە ئاسانە. توانای بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان ئێستا نزیکەی 150 هەزار بەرمیلە لە ڕۆژێکدا. ئەگەر کێشە ئەمنییەکان چارەسەر بکرێن و دڵنیایی بدرێتە کۆمپانیاکان، پێشبینی دەکرێت ئاستی بەرهەمهێنان بەرزببێتەوە بۆ 280 هەزار بەرمیل، کە لەو بڕە 230 هەزار بەرمیلی دەدرێتە بەغدا. رۆژی یەکشەممە، سێی ئابی 2025، وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان رایگەیاند. ئەمڕۆ لیستی مانگی تەممووزی مووچەخۆرانیان لە رێگەی تیمێکی تەکنیکییەوە رەوانەی بەغدا کردووە.    ناردنی لیستی مووچەی مانگی تەممووز لە کاتێکدایە، فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هێشتا مووچەی مانگی حوزەیرانیان وەرنەگرتووە.    زیاتر لە مانگێکە لیستی مووچەی مانگی حوزەیران بۆ بەغدا نێردراوە. بەرپرسێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان وتى، "لە بەغدا وردبینی لە لیستی مووچەی مانگی حوزەیران تەواو بووە، تاوەکو ئێستا هیچ تێبینییەکیان لەسەر لیستەکە پێ نەوتووین." ئێستا لیستی مووچەی هەردوو مانگی شەش و حەوت لە بەغدایە، هاوشان لەگەڵ تەرازووی پێداچوونەوەی دارایی مانگی شەش. تیمەکانی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەرقاڵی ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگی حەوتن تاوەکو پێش 15ـی مانگ بیدەنە بەغدا. لەبارەی پرسی مووچە و نەوت، شاخەوان عەبدوڵڵا، جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عێراق دوێنێ رایگەیاند، ''کۆبوونەوەمان لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریکا هەبوو. ئەوانیش پێیان وایە نابێت چارەسەرکردنی ئەم بابەتە چی دیکە لەلایەن حکومەتەوە (فیدراڵی) دوابخرێ.''   شاخەوان عەبدوڵڵا ئاماژەی بەوە کرد، ''گوشارێک هەیە لەسەر حکومەتی فیدراڵی بۆ ئەوەی پەلە بکرێت لە هەناردەکردنەوەی نەوت و خەرجکردنی مووچەی هەردوو مانگەکانی حوزەیران و تەممووز.''

بەپێى ڕاگەیەندراوێکى وەزارەتى دارایی حکومەتى هەرێم، ئەمرؤ لیستی مووچەی مانگی تەمووز ڕادەستی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کرا. لەڕاگەیەندراوێکێدا وەزارەتى ناوبراو دەلێت: ڕۆژی یەک شەممە ( ٣ ی ئابی٢٠٢٥ ) لیستی مووچەی مانگی تەمووزی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان لەلایەن تیمی تەکنیکی وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستانەوە ڕادەستی فەرمانگەی ژمێریاری وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کرا.  ناردنى لیستى موچەى مانگى حەوت لەکاتێکدایە، وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان داهاتی نانەوتی مانگی شەش کە بڕی 120 ملیار دینارە ئامادەکردووە و چاوەڕێی بڕیارە تاوەکوو بخرێتە سەر هەژماری بانکیی وەزارەتی دارایی عێراق.  حکومەتی هەرێمی کوردستان، پابەندییەکانی خۆی بۆ خەرجكردنی مووچەی مانگی شەش جێبەجێکردووە، لیستی مووچەی مانگی شەش و حەوت و تەرازووی پێداچوونەوەی مانگی شەشی ڕادەستکردووە، لە ئێستادا داهاتی نانەوتی ئامادەکردووە و ڕژدە لەسەر جێبەجێکردنی ئەو لێکتێگەیشتنەی لەگەڵ بە‌غدا کراوە، ئەمە لە کاتێکدایە سەرۆكوەزیرانی عێراق، لە نوێترین هەڵوێستیدا سەبارەت بە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی لێكتێگەیشتنەكە ڕایگەیاندووە كە، ڕێككەوتنەكە تەنیا بۆ مانگێك بووە نەك دوو مانگ.

وەزیری دارایی حکومەتى هەرێم ڕایدەگەیەنێت لیستی مووچە و تەرازووی پێداچوونەوەی مانگی حوزەیران، ڕەوانەی وەزارەتی دارایی فيدراڵ کراوە و ئەرکی وەزارەتی دارایی عێراقە  مووچەی مانگی حوزەیران خەرج بکات. هەروەها ئەنجومەنى وەزیران دەڵێت: ئەو بڕە نەوتەی ئێستا ئامادەیە بۆ هەناردە و لە لایەن کۆمپانیا بیانییەکان بەرهەم دەهێنرێت، ڕادەستی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) دەکرێت بەمەبەستی هەناردەکردنی لە ڕێگای بەندەری جەیهانەوە. ئەمڕۆ چوارشەممە 30ی تەممووزی 2025، بە سەرپەرشتی سەرۆک وەزیران مەسرور بارزانی و ئامادەبوونی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆک وەزیران، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە. بڕگەی یەکەمی کۆبوونەوە، تاوتوێکردنی دوا هەنگاوەکانی خەرجکردنی مووچەی مانگی حوزەیران و تەمموزی 2025 بوو لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری هاوبەشی هەردوو ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان و بە دواداچوونی کاری لیژنە هاوبەشەکانی وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان بە پێی دوا بڕیاری هەردوو ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ و هەرێم . سەرەتا ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی وئابووری، ڕاپۆرتێکی لەسەر پۆلێنكردنی داهاتە گشتیيەکان لە هەرێمی کوردستان و دەستنیشانکردنی جۆری داهات و سەرچاوەکەی و بنەمای یاسایی وەرگرتنی خستەڕوو، کە مانگانە بە شێوازێکی ڕوون و شەفافانە، لە چوارچێوەی تەرازووی پێداچوونەوە، پێشکەشی وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ کراوە و بە بەردەوامیش لەلایەن تیمی هاوبەشی هەردوو دیوانی چاودێری داراییشی وردبینی بۆ کراوە. وەزیری دارایی و ئابووری ئاماژەی بەوە دا کە نوێنەرەکانی هەرێمی کوردستان لە لیژنەی هاوبەشی هەردوولا بۆ پۆلێنکردنی داهاتە نانەوتییەکان و دەستنیشانکردنی بەشی گەنجینەی فیدڕاڵیی لەم داهاتانە، هاوکار بوون لە سەرخستنی کاری لیژنەکە و پشتبەست بە دەستوور و یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدڕاڵی و یاسای بودجەی سێ ساڵە، بە وردیی پێشنیاری هەرێمیان لەم بارەیەوە ئامادە کردووە. وەزیری دارایی و ئابووری، ڕوونیکردەوە کە لیستی مووچە و تەرازووی پێداچوونەوەی مانگی حوزەیران، ڕەوانەی وەزارەتی دارایی فيدراڵ کراوە و ئەرکی وەزارەتی دارایی عێراقە کە لە بەرامبەردا، مووچەی مانگی حوزەیرانی مووچەخۆرانی هەرێم خەرج بکات. ئەنجومەنی وەزیران، دەستخۆشی لە وەزارەتی دارایی و ئابووری و تيمی دیوانی چاودێری دارایی و دانوستان لەگەڵ بەغدا کرد بۆ ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەکانی هەرێم و هەوڵ و کارکردنیان لەم بارەیەوە.  هەروەها ئەنجومەنی وەزیران ئەو تێڕوانینەی وەزارەتی پەسەندکرد سەبارەت بە پۆلێنکردنی داهاتەکان لە چوارچێوەی ئەو دەقە دەستووریی و یاساییانەی لە کۆبونەوەکەدا خرانەڕوو.  نوێنەرانی هەرێمی کوردستانيشی لە لیژنە هاوبەشەکە لەگەل حکومەتی فیدڕاڵ ڕاسپارد کە گفتوگۆی ئەم تێڕوانینە لەگەڵ هاوتاکانیان لە لیژنەکە بکەن، تا وەکوو لە نزیکترین دەرفەتدا، دۆسیەی داهاتی نانەوتی یەکلایی ببێتەوە بە گوێرەی ئەو ڕێکارە هاوبەشەی لە بڕیاری هەردوو ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم و فیدڕاڵدا هاتووە. پاشان کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەکان بە وەکالەت، بابەتی دەستپێکردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستانی لە بەر ڕۆشنایی دوا بڕیاری هاوبەشی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ و هەرێم خستەڕوو. لە دوای گفتوگۆ، ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارێتی قەرەبووکردنەوەی کۆمپانیای نەوتی بەرهەمهێنەری ئەو بڕە نەوتە دەگرێتە ئەستۆ کە بە گوێرەی بڕیاری هاوبەشی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ و هەرێم بۆ مەبەستەکانی بەکارهێنانی ناوخۆ لە هەرێم، تەرخان کراوە. ئەو بڕە نەوتەی ئێستا ئامادەیە بۆ هەناردە و لە لایەن کۆمپانیا بیانییەکان بەرهەم دەهێنرێت، ڕادەستی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ) دەکرێت بەمەبەستی هەناردەکردنی لە ڕێگای بەندەری جەیهانەوە، ئەنجومەنی وەزیران دووپاتی کردەوە، کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوامە لەسەر پابەندبوون بە لەیەکتێگەیشتنی هاوبەشی نێوان هەردوولا و هەر لەم چوارچێوەیەش، دەبێت حکومەتی فیدڕاڵ مووچەی مانگی حوزەیران و دواتریش مانگی تەمموز خەرج بکات هاوشێوەی مووچەخۆرانی ناوچەکانی دیکەی عێراق ، چونکە هەرێم پابەندە بە جێبەجێکردنی ئەوەی لەسەری بووە لە بارەی دۆسیەی نەوت و داهاتی نا نەوتی و حکومەتی هەرێم پیشتیوانی سەرخستنی لەیەکگەیشتنی هاوبەشی نێوان هەردوولایە کە پێشتر لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی هەردوولا پەسەند کراوە.

وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی کوردستان راپۆرتێکی وەزارەتی پلاندانانی عێراق رەتدەکاتەوە و دەڵێت، راپۆرتی هەژاریی فرەڕەهەند - MPI) بەبێ ئاگاداری و بەشداریی ئەوان ئامادە و بڵاوکراوەتەوە، لەکاتێکدا دەبوو هەر لە سەرەتاوە بە هاوبەشی کاری لەسەر بکرایە.   رۆژی چوارشەممە، 30-07-2025، وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەڤانی دا لە بەغدا، راپۆرتی (هەژاریی فرەڕەهەند)ی راگەیاند کە بە هاوکاریی رێکخراوی UNDP ئامادە کراوە.   وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی کوردستان دەڵێت، ئەم راپۆرتە بێ ئاگاداریی ئەوان و دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ئامادە کراوە، دەبووایە لە سەرەتاوە بە هاوبەشی کار لەسەر ئەم راپۆرتە و وردەکارییەکانی بکرایە، تاوەکو راوبۆچوونی حکومەتی هەرێمی کوردستانی تێیدا جێگیر بکرێت.   وەزارەتەکە ئاماژەی بەوەش کردووە: "پێویستبوو دوا رەشنووس بە دەستمان بگات تاوەکو پێشوەخت ئەنجامەکانی پەسند بکەین و ئامادە بین لە رێوڕەسمی راگەیاندنی و دواتر سوود لە ئەنجامەکانی وەربگرین."   بەگوێرەی راگەیێندراوەکەی وەزارەتی پلاندانانی هەرێمی کوردستان، رێژەکانی ئاماژەپێکراو لە راپۆرتەکەدا پشتی بەستووە بە داتاکانی دوا رووپێوی (ئابووری و کۆمەڵایەتیی خێزان) بۆ ساڵانی (2023-2024) و لە رۆژی 26-2-2025 ئەنجامەکانی راگەیێندراوە.   عەبدولزەهرە هینداوی، گوتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق میوانی بووڵتەنی نیڤڕۆژی تۆڕی میدیایی رووداو بوو کە سەنگەر عەبدولڕەحمان پێشکێشی دەکات، لە بەشێکی قسەکانی دا باسی رێژەی هەژاری لە عێراق و هەرێمی کوردستان کرد و گوتی، هەولێر کەمترین رێژەی هەژاری تێدایە لەسەر ئاستی عێراق.   هینداوی گوتی، "هەولێر کەمترین رێژەى هەژاریی فرە رەهەندى تۆمارکردووە بە 6.8%، ئەم رێژەیە لە دهۆک و سلێمانى کەمێک بەرزدەبێتەوە، بەوپێیەى دهۆک پێشتر لە ساڵى 2014  چەند شەپۆلێکى ئاوارەبوونى زۆرى لەخۆگرت، ئەمەش کاریگەرى لەسەر ئاستى خزمەتگوزاری و بژێوى لە پارێزگاکە هەبووە". راگەیەنراوێک لە وەزارەتی پلاندانانی هەرێمەوە  ئەم بەیانیە وەزارەتی پلاندانانی فیدراڵ کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانی لە شاری بەغداد ئەنجامدا، تیایدا ڕاپۆرت (هەژاری فرە ڕەهەند MPI) ڕاگەیاند کە بەهاوکاری ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ پەرەپێدان (UNDP)  ئامادە کرابوو، لێرەوە ڕایدەگەیەنین: ئەم ڕاپۆرتە بێ ئاگاداری وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و دەستەی ئاماری هەرێم ڕێکخراوە کە دەبوایە لە سەرەتاوە بە هاوبەشی کار لەسەر ئەم ڕاپۆرتەو وردە کارییەکانی بکرایە تاکو ڕاوبۆچوونی حکومەتی هەرێم تیایدا جێگیر بکرابا، هەروەها پێویست بوو کە دوا ڕەشنوس بە دەستمان بگات تاکو پێشوەخت ئەنجامەکانی پەسەند بکەین و ئامادە بین لە ڕێوڕەسمی ڕاگەیاندنی و دواتر سود لە ئەنجامەکانی وەر بگرین.  جێگەی ئاماژەپێکردنە رێژەکانی ئاماژەپێکراو لە راپۆرتەکەدا پشتیبەستووە بە داتاکانی دوا ڕووپێوی (ئابوری و کۆمەڵایەتی خێزان) (٢٠٢٣-٢٠٢٤)و لە ( ۲٦ـ۲ـ۲۰۲٥ ) ئەنجامەکانی راگەیندراو بەمەنهەجیەتی زانکۆی ئۆکسفۆردی بەریتانی کاری لەسەر کراوە کە لە ساڵانی پێشتر پێکەوە لەگەڵ دەستەی ئاماری عیراق راهێنان کرابوو بۆ بەکارهێنانی نیشاندەرەکانی تاکو نەک تەنها هەژاری ماددی  بنەمای پلان و ستراتیجەکان بێت (بەپێی ئەنجامەکانی رووپێوی ئاماژەپێکراو لە عیراق ١٩.٣% و لە هەرێم ٨.٦%) بەڵکو ڕێبەری هەژاری فرەڕەهەند دروست بکرێ بۆ پەنجە دانان لەسەر جۆرەکانی تری هەژاری لە کۆمەڵگا.

بەمەبەستى دابینکردنى ١٢٠ ملیارى داهاتى ناوخۆ، حکومەتى هەرێم لەڕێگەى وەزارەتى داراییەوە دەستیکردوە بەکەمکردنەوەو لێببڕینى خەرجى و نەسریەى سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەکانى. سەرچاوەیەکى ئاگادار لەیەکێک لەوەزارەکانى حکومەتى هەرێم، بەهاوڵاتى ڕاگەیاند: ماوەى دوو ڕۆژە نوسراوێکى وەزارەتى دارایی گەیشتوەتە سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەو دەستەکان بەمەبەستى لێبڕینى ٢٠%ى خەرجى و نەسریەى هەمووى، ئەمەش لەپێناو دابینکردنى ١٢٠ ملیار داهاتى ناوخۆیە بۆ ئەوەى بنێردرێت بۆ بەغدا. بەوتەى ئەو سەرچاوەیە داواشکراوە بەزوویی هەموو فەرمانگەکان خەرجى و پێداویستیەکانیان لەگەڵ ئەم نوسراوەى وەزارەت بگونجێنن و لەمەودوا، مانگانە ٢٠ى نەسریەکانیان کەمدەکرێتەوە، ئەوە پارەی مانگانەش پێیان دەدرێت بەچەند گوژمەیەک دەبێت و ناتوانن بەیەکجار هەموو نەسریەو خەرجیەکانیان بدرێتێ. بەگوێرەی لێکتێگەیشتنی نێوان هەولێر و بەغدا، لەبەرامبەری خەرجکردنی مووچەی مانگی شەش دەبێت 120 ملیار دینار وەک داهاتی نانەوتی ڕادەستی وەزارەتی دارایی عێراق بکات، لیستی مووچەی مانگی شەش لە بەغدایە وردبینی. ماوەى چەند ڕۆژێکە وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان بەمەبەستی جێبەجێکردنی پابەندییەکانی داهاتی نانەوتی مانگی شەش ئامادە دەکات، بۆ ئەوەی بۆ  وەزارەتی دارایی عێراق بنێرێت. لەلایەکى دیکەوە ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان تاوتوێی مووچەی مانگەکانی شەش و حەوت و هەناردەکردنەوەی نەوت دەکات. بەگوێرەی کارنامەکە، ئەمڕۆ ئەنجومەنی وەزیران سێ تەوەرە تاوتوێدەکات، لە تەوەرەی یەکەمدا بەدواداچوون بۆ دواهەنگاوەکانی خەرجکردنی مووچەی هەردوو مانگەکانی شەش و حەوت و کاری لیژنە هاوبەشەکانی وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی عێراق و کوردستان دەکات. لە تەوەرەی دوومیشدا، تاوتوێی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکرێت لەڕیى کۆمیانیاى سۆمۆوە بەگوێرەى رێککەوتنی هاوبەشی هەولێر و بەغداد، هەروەها کەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەکان بەوەکالەت راپۆرتی وەزارەتەکەی سەبارەت بە بەرهەمهێنانی نەوت و هەنگاوەکان بۆ هەناردەکردنەوەی دەخاتەڕوو.