كاریگەری بردنەوەی ترەمپ لەسەر نەوت و دراو

بڕی هەناردەی کاڵا و بەروبومە کشتوکاڵییەکان لە کرماشان بۆ هەرێمی کوردستان و شارەکانی عێراق بەرزبونەوە بەخۆیە دەبینێت. عەلی ئەسغەر عەباس زادە، سەرپەرشتیاری گومرگەکانی کرماشان لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ هەناردەی کاڵا و بەروبومە کشتوکاڵییەکان لە ماوەی سێ مانگی بەهاری ئەمساڵدا بۆ هەرێم و عێراق لە روی کێشەوە زیاتر لە 19% بەرز بوەتەوە. ئاماژەی بەوە کراوە جگە لەوەی کە لە روی کێشەوە بەراورد بە سێ مانگی بەهاری ساڵی رابردو هەناردە زیادی کردوە، هەناردەی سێ مانگی بەهاری ئەمساڵ بەهاکەی بە رێژەی 10% بەرز بوەتەوە. بە پێی ئامارەکانی گومرگی کرماشان لە سێ مانگی بەهاری ئەمساڵدا یەک ملیۆن و829 هەزار و 688 تۆن کاڵا و بەروبومی کشتوکاڵی لە مەرزەکانەوە هەناردەی هەرێم و عێراق کراوە کە بەهاکەی گەیشتوەتە 716 ملیۆن و 234 هەزار 877 دۆلار. زۆرینەی هەناردەکانی سنوری کرماشان بۆ هەرێم و عێراق شیرەمەنی و بەربومە کشتوکاڵییەکان و کەرەستەی بیناسازیی وەک کاشی و ئاسن بوە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە لە ماوەی ئەو سێ مانگەدا بە بڕی 635 تۆن کاڵا بە بەهای پێنج ملیۆن و 686 هەزار و 653 دۆلار لە رێگەی پەروێزخان و سنورەکانی دیکەی کرماشان کاڵا هەناردە ئەو پارێزگایەی رۆژهەڵات و شارەکانی ئێران کراوە کە بەراورد بە سێ مانگی بەهاری ساڵی رابردو لە روی کێشەوە 78% و لە روی بەهاکەیەوە 48% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە.

بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانی سەر ئێران ئەو وڵاتە ناتوانێت قەرزەکانی بە شێوەیەکی فەرمی وەرگرێتەوە و ناچارە پارەی فرۆشتنی نەوتەکەی بە کاڵای دیکە ئاڵوگۆڕ پێبکات. وڵاتی سریلانکا کە 250 ملیۆن دۆلاری پاڕەی کڕینی نەوتی ئێران قەرزارە بڕیاری داوە بە رێککەوتنێکی دوولایەنە مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چایی رەوانەی ئێران بکات. بە پێی زانیارییەکان؛ سریلانکا لە ماوەی 48 مانگدا و لە بەرامبەر 250 ملیۆن دۆلاردا مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلاریی چایی رەوانە دەکات بەڵام لە ئێستادا ئەو بڕە چاییەوە بۆ کەمتر لە دوو ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا کەمی کردوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشکرای کردوە؛ بەهۆی بەرنامە موشەکی و ئەتۆمییەکەی کۆماری ئیسلامی ژمارەیەک سزای نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە کە رەوانەکردنی پارەی بۆ سەر ئەژمارە بانکییەکانی ئەو وڵاتە راگرتوە و ئێران بە ناچاریی داهاتی فرۆشی نەوتەکەی بە کاڵا ئاڵوگۆڕ پێدەکات. رۆیتەرز ئاماژەی بەوەش کردوە ؛ لە ساڵی 2021 سریلانکا و ئێران رێککەوتون لەسەر ئاڵوگۆڕی نەوت بەرامبەر چایی. جواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ لەگەڵ ژمارەیەک وڵاتی جیهان رێککەوتنیان کردوە بۆ ئەوەی نەوتیان بۆ رەوانە بکرێت و لە بەرامبەردا شتومەک و کاڵای خۆراکیی بۆ ئێران رەوانە بکرێتەوە. ئێران پێش سزا نێودەوڵەتییەکانی ساڵی 2018، رۆژانە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بە شێوەی فەرمی رەوانەی بازاڕەکان کردوە بەڵام لە ئێستادا بە شێوازی نهێنی و بە ناوی وڵاتانی دیکەوە بڕێک لە نەوتەکەی لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکاتەوە.

ژوری کاسبکارانی کرماشان ئاشکرای دەکات ژمارەی دوکان و شوێنی کاسبکاران 10 هێندەی پێوەرە جیهانییەکانە. بە پێی ئامارەکانی ژوری کاسبکارانی پارێزگای کرماشان لە رۆژهەڵاتی کوردستان زیاتر لە 60 هەزار یەکەی تایبەت بە کاسبکاران هەیە کە خۆی لە دووکان و بازاڕ شوێنی پیشەگەرەکاندا دەبینێتەوە. زۆرینەی ئەو یەکانەی کرماشان پێکدێن لە دوکان کە بۆ هەر 25 کەسێکی دانیشتوی ئەو پارێزگایە دوکانێک هەیە لە کاتێکدا بە پێورەە جیهانییەکان بۆ هەر 250 کەس تەنها یەک یەکەی تایبەت بە کاسبکاران یان دوکانێک تەرخان دەکرێت. کرماشان بە یەکێک لە شارە مێژویی و گەشتیارییەکانی رۆژهەڵات لەقەڵەم دەدرێت کە سنوری لەگەڵ هەرێمی کوردستان هەیە و خەڵکێکی زۆر لە هەرێم و شارەکانی عێراق بە مەبەستی گەشتیاریی و چارەسەری تەندورستیی روی تێدەکەن.

ئەنجومەنێکی نێودەوڵەتیی ئاشکرای دەکات ئێران لە روی جیاوازیی رەگەزییەوە گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە نەبینیوە و لە نێوان 146 وڵاتدا دەکەوێتە ریزبەندی 143یەمین وڵاتی جیهان کە کەمترین یەکسانیی تۆمار کردبێت. ئەنجومەنی ئابوریی جیهان لە نوێترین راپۆرتی خۆیدا بڵاوی کردەوە کە وڵاتی ئێران لە روی نایەکسانیی رەگەزییەوە یەکێکە لەو وڵاتانەی زیاترین نادادپەروەریی نێوان (نێرینە و مێینە)ی لە سەرجەم بوارەکانی کۆمەڵگەدا هەیە. ئەو ئەنجومەنە ئاماژەی بەوە کردوە؛ ئێران لە نێوان نۆ وڵاتی باشوری ئاسیا دەبێتە هەشتەم وڵات کە بە پێوەرە جیهانییەکان کەمترین یەکسانیی لە نێوان دوو رەگەزی نێرینە و مێینەدا هەیە. لە روی بەشداریی ئابورییەوە ژنان و کچان لە ئێران کەمترین هەڵیان بۆ کارکردن هەبوە و ئەوەش وای کردوە ئاستی یەکسانیی وڵاتەکە لەو بوارەدا بگاتە 144یەمین و تەنها لە جەزاییر و ئەفغانستان دۆخی باشتر بوە. کۆماری ئیسلەند یەکەم وڵاتی جیهانە کە رەچاوی زۆرترین یەکسانیی رەگەزیی کردوە و ئەمریکا دەکەوێتە ریزبەندی 29 لە نێوان 146 وڵاتی جیهاندا

گومرگی چین بڵاوی کردەوە؛ هاوردەی وڵاتەکەی لە ئێران کەمی کردوە و لە بەرامبەردا هەناردە بۆ ئەو وڵاتە بەرز بوەتەوە. بە پێی ئامارێک کە گومرگی وڵاتی چین بڵاوی کردوەتەوە؛ لە ماوەی پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بەهای ئاڵوگۆڕی کاڵای ئەو وڵاتە لەگەڵ ئێران گەیشتوەتە شەش ملیارد و 470 ملیۆن دۆلار. هاوردەی چین لە ئێرانەوە لەو پێنج مانگەدا 68% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و لە سێ ملیارد و 190 ملیۆن دۆلار لە ساڵی رابردودا بۆ یەک ملیارد و 900 ملیۆن دۆلار لە ئەمساڵدا کەمی کردوە کە پەیوندیی بە کەمکردنەوەی کڕینی نەوت لە ئێرانەوە هەیە. لە بەرامبەردا و بە پێی ئامارەکان؛ هەناردەی چین بۆ ئێران لەو پێنج مانگەدا 40% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە و بە بەهای چوار ملیارد و 600 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردوە. چین لە پێنج مانگی سەرەتای ساڵی رابردودا بە بەهای سێ ملیارد و 280 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردبو کە ئەو بڕە لە پێنج مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بۆ چوار ملیارد و 600 ملیۆن دۆلار بەرز بوەتەوە. گومرگی چین بەهۆی سزاکانی سەر کەرتی نەوتی ئێران بڕی هاوردەی نەوت لەو وڵاتەوە وەک کاڵا لەقەلەم دەدات و بە پێی ئامارەکانی گومرگەکە ئاستی هاوردە یان کڕینی نەوت لە ئێرانەوە بەشێوەی بەرچاو تا سنوری 70% کەمی کردوە.

وەرزی دورینەوەی گەنم لە پارێزگای ورمێ دەستی پێکردوە و پێشبنی دەکرێت گەنمی ئەمساڵی ئەو پارێزگایە بەراورد بە رابردو زیاد بکات. خەسرەو شەهبازی، بەڕێوبەری کشتوکاڵی پارێزگای ورمێ لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ زیاتر لە یەک ملیۆن و 576 هەزار و 408 دۆنم لە زەوییە کشتوکاڵییەکانی پارێزگاکە گەنمی تێدا بەرهەم هێنراوە کە بەراورد بە رابردو تەنها 7%ی زیادی کردوە. پێشبینی ئەوە کراوە ئەگەرچی زەوییە تەرخانکراوەکانی تایبەت بە چاندنی گەنم تەنها 7% زیاد کراوە  بەڵام بەرهەمەکەی لە ئەمساڵدا 19% بەراورد بە ساڵی رابردو زیاد بکات. شەهبازی وتویەتی: لە زۆربەی ناوچەکانی ورمێ دەست بە دورینەوەی گەنم کراوە و پێشبینیی دەکرێت گەنمی ئەمساڵی پارێزگاکە بگاتە 825 هەزار تۆن. بەهۆی زۆربونی بارانبارین لە ئەمساڵدا بەرهەمی کشتوکاڵی بە تایبەت گەنم لە زۆربەی ناوچەکانی رۆژهەڵات بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردوە و پێشبینی کراوە بەرهەمی گەنمی پارێزگای سنە بگاتە زیاتر لە یەک ملیۆن تۆن.  

پۆلیسی ئێران رایگەیاند دەستی بەسەر ئۆتۆمبێلێکدا گرتوە کە دۆلاری ساختەی تێدابوە و کەسێکیش وەک تۆمەتبار دەستگیر کراوە. پۆلیسی ئێران لە پارێزگای ئیلام بڵاوی کردەوە ؛ لە بازگەیەکی سیمڕە-ی شاری هلێران سەر بە پارێزگاکە دەست بەسەر ئۆتۆمبێلێکدا گیراوە کە 100 هەزار دۆلاری ساختەی تێدابوە. جەمال سەلمانی، بەڕێوبەری پۆلیسی ئێران لە پارێزگای ئیلام لە رۆژهەڵاتی کوردستان ئاماژەی بەوە کردوە دۆلارەکان دراوی 100 دۆلاری ساختە بون و شۆفێری ئۆتۆمبێلەکەش وەک تۆمەتبار دەستگیر کراوە. بە وتەی ئەو بەهای ئەو بڕە لە دۆلارە ساختەیە بە تمەن دەگاتە 48 ملیارد تمەن و پەڕاوی یاسایی بۆ تۆمەتباری ئەو دۆلار ساختانە کراوەتەوە. پۆلیس هۆشداریی داوە کە خەڵک بۆ کڕێن و دابینکردنی دۆلار تەنها رو لە شوێن و نوسینگە فەرمییەکانی ئاڵوگۆڕی دراو بکەن چونکە دیاردەی ساختەکردنی دۆلار لە ئێران زیادی کردوە.  

بەرهەمی ئاژەڵداریی پارێزگای کرماشان دوو هێندەی پێویستیی ئەو پارێزگایە بەرز دەبێتەوە دەگاتە زیاتر لە نیو ملیۆن تۆن لە ساڵێکدا. سیروس نەورۆزی، جێگری بەڕێوبەری بەرهەمەکانی ئاژەڵداریی پارێزگای کرماشان لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ بەرهەمی ساڵانەی ئاژەڵداریی پارێزگاکە دەگاتە 550 هەزار تۆن کە 400 هەزار تۆنی شیرە. ئاماژەی بەوە کردوە کە لە ساڵێکدا 40 هەزار تۆن گۆشتی سور و 70 هەزار تۆن گۆشتی مریشک لە کرماشان بەرهەم دەهێنرێت. نەورۆزی وتویەتی: 550 کێڵگەی مریشک و پەلەوەر لە کرمانشان هەیە کە بەرهەمەکەی دوو هێندەی پێویستیی پارێزگاکەیەوە بۆیە بەشێکی زۆری رەوانەی پارێزگاکانی ئێران دەکرێت. وتیشی هەر لە کرماشان 644 هەزار سندوقی هەنگ هەیە کە بەرهەمی هەنگوینیان دەگاتە زیاتر لە هەشت هەزار تۆن.

هاوڵاتی بەپێی یاسای بودجەی عێراق، حكومەتی هەرێمی كوردستان ساڵانە 18 ترلیۆن و 310 ملیار دیناری بۆ رەوانە دەكرێت لەبەرامبەر ناردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەو 50% داهاتە فیدڕاڵییەكان كە مانگانە ترلیۆنێك و 525 ملیار دینار دەكات. بودجەی عێراق دوای گفتوگۆیەكی چڕ لەلیژنەی دارایی و پێنج رۆژی كۆبوونەوەی پەرلەمانی عێراق پەسەندكراو رەوانەی سەرۆك كۆمار دەكرێت و كەبڕیارە دوای گەڕانەوەی دكتۆر لەتیف رەشید لەئیتاڵیا لەگەڵ راوێژكارە ئابورییەكانی كۆببێتەوەو لەناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو پەسەندی بكات،  دواتر لە رۆژنامەی فەرمی وەقایعی عێراق بڵاودەكرێتەوەو دەست بەجێبەجێكردنی دەكرێت. لەماددەی 12ی یاساكەدا پشكی هەرێمی كوردستان بە 12.67 جێگیركراوەو هەرێم لەساڵێكدا 18 ترلیۆن دینارو 310 ملیار دیناری بۆ رەوانە دەكرێت و مانگانە ترلیۆنێك و 525 ملیار دینار دەكات وەك دكتۆر ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم باسی كردووە. هەرێمی كوردستان پێویستە رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بداتە بەغدادو 50% داهاتە فیدراڵییەكان و قەرزی بانكی بازرگانی بداتەوە. هەرێم پابەند كراوە پارەی بانكی بازرگانی عێراقی بداتەوە كە سێ ترلیۆن و 900 ملیار دینارە، كە لەماوەی حەوت ساڵدا بیداتەوە كە بە 84 مانگ دەدرێتەوەو مانگانە دەكاتە 46 ملیارو 428 ملیۆن دینار. لەماددەی 13ی یاسای بودجەی عێراق، هەرێم پابەندكراوە كە 50%ی داهاتە فیدراڵییەكان بدات كە بە 780 ملیار دینار بۆ ساڵێك خەمڵێندراوە كە مانگانە 65 ملیار دینار دەكات بیداتە بەغداد. واتا هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2023دا دەبێت بڕی ترلیۆنێك و 337 ملیار دینار پارەی 50%ی داهاتە فیدراڵییەكان و قەرزی بانكی بازرگانی عێراقی بداتەوە. واتا هاوكێشەكە دوای دەركردنی قەرزی بانی بازرگانی عێراق و داهاتە فیدراڵییەكان لەساڵێكدا دەكات  هەرێم لە ساڵێكدا 16 ترلیۆن و 973 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كەمانگانە ترلیۆنێك و 414 ملیار دینار دەكات. هەرێمی كوردستان مانگانە 912 ملیار دینار دەداتە مووچەو 75 ملیار دینار بۆ وەزارەتەكانی خەرج دەكات كە 987 ملیار دەكات، واتا مانگانە دوای دەركردنی مووچە 427 ملیار دیناری بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییەكان بۆ دەمێنێتەوە. هەرێمی كوردستان مانگانە لەنێوان 200 بۆ 250 داهاتی نانەوتی هەیە، ئەگەر تەنها 150 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ ئاماژە پێبكەین، ئەوا هەرێمی كوردستان مانگانە بەزیادەی پارەكەی بەغداد دوای دەركردنی مووچە، مانگانە بەكۆی گشتی هەرێمی كوردستان مانگانە 577 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی كە لەحكومەتی هەرێم دەستیكەوتووە، رێكخستنەوەی دارایی هەرێم كە لەنێوان سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەیدا رێككەوتن كراوە ئاماژە بەوە كراوە كە 50%ی ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە بدرێتەوە بە قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم كە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار قەرزارن. هەروەها 50%كەی دیكەی كەمانگانە دەكاتە 268 ملیارو 500 ملیۆن دینار بۆ پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان بەشێوەیەكی دادپەروەر بەسەر پارێزگاكاندا دابەش بكرێت بەڕەچاوكردنی بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان كەنزیكەی 226 ملیار دینارە لەپشكی بودجەی هەرێم. لەماددەی 13ی یاسای بودجە ئەوە جێگیركراوە كە حكومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە رادەستكردنی نەوت بە كۆمپانیای سۆمۆ بە مەرجێك رۆژانە 400 هەزار بەرمیل كەمتر نەبێت و  ئەگەر نەتوانرا نەوتی هەرێم هەناردە بكرێت بەهەر هۆكارێك ئەوا وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ ناوخۆ بەمەبەستی پاڵاوتن بۆ سوتەمەنی ( بەنزین، گازوایل، نەوتی سپی) بەكاریدەهێنێت. هاوكات وەزارەتی دارایی عێراق تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم قەرەبوو دەكاتەوە بەشێوەیەك تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە یەكسان بێت لەگەڵ تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەعێراق كە بەغدا بۆ هەر بەرمیلێك چوار تا شەش دۆلار دەدات، بەڵام هەرێمی كوردستان لەسەدا 51ی داهاتی نەوتی بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان رۆشتووە، بۆیە بەشێك لەو پارەیە بۆ خەرجی دەرهێنانی نەوت دەڕوات. یاسای بودجەی عێراق كە 198 ترلیۆن و 900 ملیار دینارەو 64 ترلیۆن و 357 ملیار دینار كورتهێنانی هەیەو پشكی هەرێم دوای خەرجی سیادی و حاكیمە بە 12.67% پەسەند كراوە. لەبودجەی عێراق نرخی نەوت بە 70 دۆلار دانراوەو عێراق رۆژانە سێ ملیۆن و 100 هەزار بەرمیل و هەرێمی كوردستان 400 هەزار بەرمیل بەرهەمیان دەبێت، هەروەها یەك دۆلار بە هەزارو 300 دینار دانراوە. لە پاکتاوی حساباتی شەش مانگی ئەمساڵدا پێویستە بەغداد ترلیۆنێک و ٦٠٠ ملیار دیناری دیکە بداتە هەرێمی کوردستان دكتۆرە نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: »پارەی كاش كە بگاتە دەست حكومەتی هەرێم مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەبێت». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، بودجەی حاكیمە بەشێوەی كاش نییەو لەرێگەی بایەعی و دەرمان و شتی دیكەوە بۆ هەرێمی كوردستان رەوانە دەكرێت، وتیشی:» هەردوولا پابەندی یاسای بودجەی عێراق بن، هەرێمی كوردستان دۆخی دارایی زۆر باش دەبێت». ئەندامێكی دیکەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەپشكی هەرێمی كورردستان ساڵانە 12 ملیارو 615 ملیۆن دۆلاری پێدەگات كەمانگانە یەك ملیارو 51 ملیۆن دۆلارە. جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو بەشە بودجەیەی بۆ ساڵێك دەنێردرێتە هەرێم 16 ترلیۆن و زیاترلە 400 ملیار دینارەو مانگانە نزیكەی یەك ترلیۆن و 367 ملیار دینار دەكات». هەروەها وتیشی:»ئەگەر رێككەوتنی هەرێم و بەغدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێت هەم بەشی مووچەی فەرمانبەران و هەم پرۆژەكانیش دەكات، دەتوانین بڵێین ئەوكات دۆخەكە دەگەڕێتەوە بۆ پێش ساڵی 2014و هیچ كێشەیەكی مووچەو پرۆژە لەهەرێمی كوردستان نامێنێت». جەمال کۆچەر: لانی کەم ئەو بەشە بودجەیەی بۆ ساڵێک دەنێردرێتە هەرێم زیاتر لە ١٦ ترلیۆن دینارە دوای ئەوەی یاسای بودجە لەڕۆژنامەی وەقایعی عێراقی بڵاودەكرێتەوە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەست بەجێبەجێكردنی دەكات كە چاوەڕواندەكرێت لەسەرەتای مانگی تەمموز بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە. لە 25ی ئازاری ئەمساڵ هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان راگیرا بەبڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس كە بەغداد زیاتر لە ملیارێك و 400 ملیۆن دۆلاری شایستەی قەرەبووكردنەوەیە كەتوركیا بیدات. بە پێی یاسای بودجە پێویستە عێراق و هەرێمی كوردستان لە 1/1/2023 تا یەكی تەمموز پاكتاوی حسابات بكەن كەهەرێم تا 25ی ئازار نەوتی هەناردە كردووە، دوای ئەو بەروارە  هەناردەكردنی راگیراوە. هەرێمی كوردستان لەشەش مانگی رابردوودا بەبەهای پێنج ترلیۆن دینار داهاتی نەوت و نانەوتی هەبووەو بڕی ترلیۆنێك و 600 ملیار دیناریشی بەقەرز بۆ هاتووە. لەبەرامبەردا پشكی هەرێم بەلایەنی كەمەوە كە جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی بۆ هاوڵاتی خستووەتەڕوو، كە پشكی هەرێم مانگانە ترلیۆنێك و 367 ملیار دینارە، كەواتە بۆ شەش مانگ هەشت ترلیۆن و200 ملیار دەكات، واتا دەبێت بەغداد زیاتر لەترلیۆنێك و 600 ملیار دیناری دیكە  بداتە هەرێمی كوردستان.     ماددەكانی یاسای بودجەی عێراق تایبەت بەشایستەو پابەنـــــدییەكانی هەرێمی كوردستان ماددەی 12 -پشكی هەرێم 12.67%   مادەی 13 -ساڵانە 18 ترلیۆن و 310 ملیار دینار بۆ هەرێم دیاریكراوە -نۆ ترلیۆن و 300 ملیار دینار بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم تەرخانكراوە -ساڵانە دوو ترلیۆن و 873 ملیار دینار بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لەهەرێم تەرخانكراوە -بڕی 276 ملیارو 550 ملیۆن دیناریش وەك پشكی هەرێم لەخەرجیی پەرەپێدانی پارێزگاكان جێگیركراوە -داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم بۆ ساڵێك بە ترلیۆنێك و 560 ملیار دینار خەمڵێندراوە -لەو بڕە 780 ملیار دینار لەداهاتی دەروازە سنوورییەكان بۆ هەرێم دەمێنێتەوە -بڕی  228 ملیارو 304 ملیۆن دینار لەبودجەی وەزارەتی بەرگری بۆ موچەی پێشمەرگە تەرخانكراوە   مادەی 14 -شایستە داراییەكانی نێوان عێراق و هەرێم لە 2004 تا 2022 یەكلایی دەكرێنەوە -وردبینیكردن لەلایەن هەردوو دیوانی چاودێریی دارایی حكومەتی عێراق و هەرێم - حكومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە رادەستكردنی نەوت بەكۆمپانیای سۆمۆ  بەمەرجێك رۆژانە 400 هەزار بەرمیل كەمتر نەبێت - ئەگەر نەتوانرا نەوتی هەرێم هەناردە بكرێت بەهەر هۆكارێك وەزارەتی نەوتی عێراق لەناوخۆ بەكاریدەهێنێت - عێراق تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم قەرەبوو دەكاتەوە بەشێوەیەك تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە یەكسان بێت لەگەڵ تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەعێراق -حكومەتی هەرێم پابەندبێت بە رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی كە بەمەستی 50%ی داهاتە فیدراڵییەكانە - قەرزەكانی بانكی عێراقی بازرگانی و بانكە ئەهلییەكان مانگانە بەقیست لەپشكی هەرێم دەبڕدرێت - پێدانەوەی ئەو قەرزانە لە 2023ەوە دەستپێدەكات و لەماوەی حەوت ساڵدا دەدرێنەوە.  

بەهۆی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی نرخی خۆراک و پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیان رێژە هەژاریی لە پایتەختی ئێران بەرز دەبێتەوە. محەمەد باقری، ئەندامی دەستەی ئابوریی لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ هێڵی هەژاریی لە تاران-ی پایتەختی وڵاتەکە گەیشتوەتە 30 ملیۆن تمەن کە دەکاتە نزیکەی (600) دۆلار. بە وتەی باقری هۆکاری بەرزبونەوەی هێڵی هەژاریی لە تاران زۆربونی رێژەی هەڵاوسانی ئابورییە لە دوو ساڵی رابردودا و گرانبونی پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیان و کرێی خانو چینی ناوەڕاستی دانیشتوی تارانی بەرەو هەژاریی بردوە. لە توێژینەوەکاندا دەرکەوتوە هێڵی هەژاریی لە ئێران 21 ملیۆن تمەنە و هەر خێزانێکی سێ بۆ چوار کەسی ئەگەر داهاتی لە 400 دۆلار کەمتر بێت لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین. لە ئێستادا لانیکەمی موچەی کارمەند و کرێکاران لە ئێران بە نزیکەی هەشت ملیۆن تمەن دەستنیشان کراوە کە بە دۆلار دەکاتە نزیکەی 160 دۆلار. بانکی جیهانی لە نوێترین راپۆرتی خۆیدا ئاماژەی بەوە کردوە کە ئێران لە ریزبەندی ئەو 10 وڵاتی جیهانە کە زۆرترین بەرزبونەوەی نرخی خۆراک و هەڵاوسانی ئابوریی تۆمار کردوە.

بەهۆی بارنبارینەوە بەربومی کشتوکاڵیی سنە زۆر دەبێت و پێشبینی دەکرێت ئەمساڵ زیاتر لە یەک ملیۆن تۆن گەنم بدورێتەوە. بەڕێوبەری کشتوکاڵی پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ ئەمساڵ بەهۆی بارانبارین و روبەڕوبونەوەی مێروە زیانبەخشەکان بەربومی پارێزگاکە 20% زیادی کردوە و 10%ی کۆی گەنمی ئێران لە سنە بەرهەم دەهێنرێت. ئاماژەی بەوە کردوە کە زیاتر لە دوو ملیۆن و 356 هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵیی لە سنە هەیە کە 130 هەزار دۆنمی بەرئاوە و 88%ی کۆی زەوییە کشتوکاڵییەکان دێمە. بەڕێوبەری کشتوکاڵی سنە وتویەتی: پێشبینی دەکرێت بەرهەمی گەنمی ئەمساڵی ناوچەکانی ئەو پارێزگایە بگاتە زیاتر لە یەک ملیۆن تۆن و سایلۆکانیش توانای لەخۆگرتنی 920 هەزار تۆن گەنمیان هەیە. بە وتەی ئەو: 82 ناوەندی کڕینی گەنمی جۆتیاران لە سنە هەیە و خاوەنی گەورەترین کۆگا و سایلۆی گەنمە لە ناوچەکە چونکە زۆرترین گەنمیش هەر لەو پارێزگایە بەرهەم دەهێنرێت.

کرماشان یەکێکە لە پارێزگایانەی رۆژهەڵاتی کوردستان کە زیاترین زەویی کشتوکاڵی هەیە و بەرهەمەکانیشی دەگاتە نزیکەی چوار ملیۆن تۆن لە ساڵێکدا. جێگری بەڕێوبەری بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی پارێزگای کرماشان رایگەیاند؛ ئەو پارێزگایە خاوەنی زیاتر لە سێ ملیۆن و 600 هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵییە کە دوو ملیۆن و 800 هەزار دۆنمی دێمە و نزیکەی 781 هەزار دۆنمیشی بەرئاوە. ئاماژەی بەوە کردوە ؛ کرماشان خاوەنی خاکێکی بەپیتە کە زۆر گونجاوە بۆ کشتوکاڵ بە جۆرێک کە زۆربەی روەک و درەختی بەردار لە ناوچەکەدا دەڕونرێت و بەرهەمی دەبێت. بە پێی ئامارەکانی ئێران نزیکەی 6%ی کۆی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی ئەو وڵاتە لە کرماشان بەرهەم دێت و بەشێکی زۆری ئەو بەرهەمانە هەناردەی دەرەوە دەکرێت. ساڵی رابردو بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی کرماشان لە دانەوێڵە تا میوە و سەوزە گەیشتوەتە سێ ملیۆن و 800 هەزار تۆن. کرماشان نزیکەی 330 کیلۆمەتر سنوری بە باشوری کوردستانەوە هەیە و بەشێکی بەرچاو لە بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی بۆ هەرێم و عێراق هەناردە دەکرێت.      

کاری دەستی لە پارێزگای ورمێ بە یەکێک لە پیشە سەرەکییەکانی ئەو پارێزگایە ئەژمار دەکرێت و لە ساڵێکدا زیاتر لە 14 ملیۆن دۆلار بەرهەمی کاری دەستی رەوانەی دەرەوە دەکرێت. مورتەزا سەفەری، بەڕێوبەری گشتی میراتی کەلتوری، گەشتیاری و پیشەی دەستی لە پاریزگای ورمێ لە رۆژهەڵاتی کوردستان رایگەیاند؛ زیاتر لە 10 هەزار کەس لە پارێزگاکە خاوەنی بەرهەمی پیشەی دەستن و زۆربەی ئەو بەرهەم و کارانەش رەوانەی وڵاتانی جیهان دەکرێن. بە وتەی ئەو لە ئامارەکانی گومرگی ورمێ دەرکەوتوە تەنها لە ساڵی رابردودا بە بەهای 14 ملیۆن و 290 هەزار ملیۆن دۆلار بەرهەمی کاری دەستی لە پارێزگاکەوە رەوانەی دەرەوە کراوە. وتیشی زیاتر لە 80 بواری کاری دەستی لە ورمێ هەیە کە زۆرترین پیشەی کاری دەستی پارێزگاکە نەخشاندنی دار و تەختەیە و ئەو کارەش پێویستی بە ماندوبونی زۆرە. ورمێ لە روی پیشەی کاری دەستییەوە دەکەوێتە ریزبەندنی پێنجەم پارێزگا لە ئێران کە خاوەنی زیاترین کاری دەستییە و گەشتیارێکی زۆر رو لەو پارێزگایە دەکەن بە مەبەستی بینینی کارە دەستییەکان.  

ئاماری ئەمریکا ئاشکرای دەکات ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لەگەڵ ئێران کەمی کردوە و گومرگی ئێران رایدەگەیەنێت بەهای هەناردەی ئەمریکا بۆ ئەو وڵاتە 29% زیادی کردوە. نوسینگەی ئامار لە ئەمریکا بڵاوی کردەوە؛ بەهای ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەمریکا و ئێران لە چوار مانگی سەرەتای ئەمساڵدا 17 ملیۆن و 800 هەزار دۆلار بوە کە بەراورد بە چوار مانگی ساڵی رابردو تەنها 2% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. ئاماژە بەوە کراوە لەو چوار مانگەی ئەمساڵدا بە بەهای 13 ملیۆن و 500 هەزار دۆلار کاڵای ئەمریکا هەناردەی ئێران کراوە کە لە روی نرخەوە 29% بەراورد بە چوار مانگی ساڵی رابردو بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. هاوکات گومرگی ئێران جەختی لەوە کردوەتەوە کە هەنارەی وڵاتەکەی بۆ ئەمریکا تەنها لە روی نرخەوە بەرز بوەتەوە و قەبارە و بڕی هەناردەی کاڵای ئێران بۆ ئەمریکا زیادی نەکردوە. لەو ماوەیەدا هاوردەی ئەمریکا لە ئێرانەوە چوار ملیۆن و 700 هەزار دۆلار بوە کە بەراورد بە چوار مانگی ساڵی رابردو 93% کەمی کردوە. ئێران لە کۆی ئەو وڵاتانی کە ئەمریکا ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ دەکات ، دەکەوێتە ریزبەندی 172ەمین وڵات و لە روی دابینکردنی کاڵا بۆ ئەمریکا لە ریزبەندی 212ەمین وڵاتی جیهاندایە.

گومرگی ئێران ئاشکرای دەکات ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو وڵاتە و ئەوروپا بۆ کەمترین ئاستی 14 ساڵی رابردو دابەزیوە. لە ئامارەکانی گومرگی ئێراندا دەرکەوتوە؛ لە دوای ساڵی 2017 ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئێران و وڵاتانی ئەندامی یەکێتی ئەوروپا بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینوە و هاوکات هەناردەی نانەوتیی ئەو وڵاتە بۆ ئەوروپا 64% کەمی کردوە. ئاماژە بەوە کراوە هەناردەی نانەوتیی ئێران بۆ ئەوروپا لە دوو ملیارد یۆرۆ بۆ 725 ملیۆن یۆرۆ کەمی کردوە. لە لایەکی دیکەوە و بە پێی ئامارەکانی ئەوروپا، لە ساڵی 2017 بڕی هاوردەی 27 وڵاتی ئەندامی ئەوروپا لە ئێرانەوە 10 ملیارد یۆرۆ بوە کە لە ساڵی 2021 بۆ 922 ملیارد یۆرۆ کەمی کردوە. هاوکات هەناردەی ئەوروپا لە ساڵی 2017 بۆ ئێران 10 ملیارد و 50 هەزار یۆرۆ بوە کە بۆ کەمتر لە چوار ملیارد یۆرۆ لە ساڵی 2021 دابەزیوە. کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی لە ساڵی 2018 بە سەرەکیترین هۆکاری ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ساڵانەی نێوان ئێران و ئەوروپا لەقەڵەم دەدریت کە ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و ئەو وڵاتانەی زیاتر لە 15 ملیارد یۆرۆ کەم کردوە.