كاریگەری بردنەوەی ترەمپ لەسەر نەوت و دراو

ئێران بۆ فرۆشتنی ئۆتۆمبێلە دروستکراوەکانی وڵاتەکەی گرێبەستێکی 10 ساڵە لەگەڵ سێنیگال دەکات و بەرپرسێکیش دەڵێت کاڵای وڵاتەکەیان هەناردەی 49 وڵاتی ئەفریقا دەکەن. روحەڵڵا لەتیفی، لێپرسراوی ناوەندی بازرگانیی نێوان ئێران و ئەفریقا رایگەیاند؛ لە ساڵێکدا بە بەهای زیاتر لە دوو ملیارد و 278 ملیۆن دۆلار ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لە نێوان وڵاتەکەی و وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا کراوە. بە وتەی لەتیفی کاڵای ئێرانی رەوانەی 49 وڵاتی ئەفریقا دەکرێت و لە 23 وڵاتی ئەو کیشوەرەوە کاڵا بۆ ئێران هەناردە دەکرێت. ئاماژەی بەوە کردوە؛ وڵاتی سێنیگاڵ گرێبەستێکی 10 ساڵەی لەگەڵ کۆمپانیای (سایپا)ی لە ئێران کردوە کە بە پێی گرێبەستەکە لەو ماوەیەدا 40 هەزار ئۆتۆمبێل رەوانەی ئەو وڵاتە دەکرێت. سێنیگال ئۆتۆمبێلەکانی جۆری (شاهین)ی بە مەبەستی بەکارهێنانی لە هێڵەکانی تەکسی وڵاتەکەی لە ئێران کڕیوە. فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی دروستکراوی ئێران بۆ وڵاتانی ئەفریقا لە کاتێکدایە بەهۆی تۆکمەنەبون و رەچاونەکردنی ستانداردە جیهانییەکان ساڵانە ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتوانی ئێران دەبنە قوربانیی نەپارێزراوبونی ئەو ئۆتۆمبێلانە.  

ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و تورکیا دادەبەزێت و هاوردەکردنی غازی ئێرانیش دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت. تورکیا بڵاوی کردەوە؛ لە سێ مانگی ئەمساڵدا ئاڵوگۆڕیی بازرگانیی لەگەڵ وڵاتی ئێران یەک ملیارد و 370 ملیۆن دۆلار بوە و بڕی زیاتر لە یەک ملیارد و 500 ملیون مەتر سێجا غازی لەو وڵاتەوە هاوردە کردوە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان تورکیا و ئێران بەراورد بە سێ مانگی ساڵی رابردو 14% کەمی کردوە و لەو ماوەیەدا تورکیا بە بڕێ 702 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردە ئێران کردوە کە 2% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە بەڵام کڕینی کاڵا و هاوردەکردنی لەو وڵاتەوە 677 ملیۆن دۆلار بوە کە بەراورد بە رابردو 27% کەمی کردوە. تورکیا ئاماژەی بەوە کردوە لە سێ مانگی ئەمساڵدا بڕی یەک ملیارد و 567 ملیۆن مەترسێجا غازی لە ئێران کڕیوە کە ئەوەش بەراورد بە سێ مانگی ساڵی رابردو 17% کەمی کردوە. ئێران لە سێ مانگی ساڵی رابردودا یەک ملیارد و 891 ملیۆن مەتر سێجا غازی بە تورکیا فرۆشتوە و ئەو بڕە لە ئەمساڵدا کەمی کردوە. بڵاوبونەوەی ئەو ئامارانە لە کاتێکدایە ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئێران لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە.  

بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلاردا دابەزینی بەرچاو بەخۆیەوە بینی و پێشبینی دەکرێت لەگەڵ قوڵبونەوەی زیاتری ناکۆکییەکانی نێوان واشنتۆن و تاران، بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەردەوام بێت لە بەرزبونەوە. ئەمڕۆ شەممە لەگەڵ کردنەوەی بازاڕەکانی دراو لە ئێران بەهای یەک دۆلار لەو وڵاتە گەیشتە زیاتر لە 54 هەزار و 500 تمەن و حکومەتی وڵاتەکەش بەهای یەک دۆلاری بە نزیکەی 42 هەزار تمەن راگەیاندوە. سایتی (ئێقتیساد نیوز) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە کاتێکدایە 20 رۆژە ئەو جۆرە بەرزبونەوەیە روی نەداوە و پێدەچێت بە بڵاوبونەوەی هەواڵی ناکۆکیی و گرژییەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا، بەهای تمەن لە بەرامبەر دۆلار زیاتر دابەزێت. لە چەند رۆژی رابردودا سوپای ئێران دەستبەسەرداگرتنی کەشتییەکی لە دەریای عوممان راگەیاند کە هەڵگری نەوتی ئەمریکا بوە و دواتر ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری چەند سەرچاوەیەکەوە ئاشکرای کرد ئەمریکا پێنج رۆژ پێش ئەوەی سوپای ئێران دەست بەسەر ئەو کەشتییە نەوتهەڵگرەدا بگرێت، ئەمریکا دەستی بەسەر کەشتییەکی نەوتهەڵگری ئێراندا گرتوە کە لە وڵاتی کوەیتەوە رێکەوتوە. لە لایەکی دیکەوە ئەمریکا رەتی کردوەتەوە بڕیاری دابێت لە ئازادکردنی پارە بلۆککراوەکانی ئێران لە کۆریای باشور و لێدوانی حسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بە رێککەوتنی نێوان واشنتۆن و تاران بۆ ئازادکردنی ژمارەیەک هاوڵاتیی (ئەمریکی-ئێران) لە لایەن کۆشکی سپییەوە رەت کراوەتەوە. بڵاوبونەوەی هەواڵی ناکۆکی و گرژیی نێوان واشنتۆن و تاران زیاترین کاریگەریی لە دابەزینی بەهای دراوی تمەن هەیە و بڕیارە دوای دەستبەسەرداگرتنی کەشتییە نەوتهەڵگرەکە لە لایەن سوپاوە، سزاکانی ئەمریکا دژی ئێران توندتر بکرێنەوە.

ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و وڵاتانی ئەوروپا دادەبەزێت و فەڕەنسا هەناردەی بۆ ئەو وڵاتە بەرز دەکاتەوە. ناوەندی ئاماری ئەوروپا (یۆرۆستات) بڵاوی کردەوە؛ ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئێران و وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا لە دوو مانگی ئازار و نیسان بە رێژەی 9% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و بەهای ئاڵوگۆڕی ئەو دوو مانگە 761 ملیۆن یۆرۆ بوە. لە ئامارەکاندا ئاماژە بەوە کراوە؛ ئاستی هاوردەی وڵاتانی ئەوروپا لە ئێرانەوە 139 ملیۆن یۆرۆ بوە کە بەراورد بە دوو مانگی ئازار و نیسانی ساڵی رابردو 17% کەمی کردوە. ئێران لە ماوەی ئەو دوو مانگەی ئەمساڵدا بە بەهای 622 ملیۆن یۆرۆ کاڵای لە وڵاتانی ئەوروپا کڕێوە و هاوردەی کردوە کە ئەویش بەراورد بە ئازار و نیسانی ساڵی رابردو 7% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ئیسپانیا کە زیاترین ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ ئێران هەیە لەو دوو مانگەدا رێژەی ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ ئێران بەشێوەیەکی بەرچاو کەمی کردوە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە هەناردەی فەڕەنسا بۆ ئێران لەو دوو مانگەدا پێچەوانەی وڵاتانی دیکەی ئەوروپا بە رێژەی 34% بەرز بوەتەوە و بە بەهای 43 ملیۆن یۆرۆ کاڵای هەناردەی ئێران کردوە.

ئێران رایگەیاند ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نانەوتیی لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێیدا زیادی کردوە و لە ساڵێکدا بڕی زیاتر لە 10 ملیارد دۆلار کاڵای رەوانەی عێراق کردوە. دەستەی گەشەی بازرگانیی لە پەرلەمانی ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ ئاڵوگۆڕی بازرگانیی کاڵا و بەرهەمی نانەوتیی وڵاتەکەی لەگەڵ دراوسێکانیدا گەیشتوەتەوە 58 ملیارد و 843 ملیۆن دۆلار کە بەراورد بە رابردو زیاتر لە 14.4% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. لە نوێترین راپۆرتی ئەو دەستەیەدا ئاماژە بەوە کراوە عێراق وەک دراوسێی ئێران زیاترین کاڵای نانەوتیی لە ساڵی 2022 لە وڵاتەکە کڕیوە کە گەیشتوەتە 10 ملیار و 238 ملیۆن دۆلار و ئەوەش بە ژمارەی پێوانەیی هاوردەکردن لە نێوان 15 وڵاتی دراوسێی ئێران ئەژمار دەکرێت. کڕینی کالا لە لایەن عێراقەوە لە ئێران بە رێژەی 15% لە روی بەهاوە بەراورد بە ساڵی 2021 بەرز بوەتەوە و لە بەرامبەردا عێراق لە ساڵی 2022 تەنها بە بەهای 264 ملیۆن دۆلار لە ریزبەندی ئەو وڵاتانە بوە کە کەمترین کاڵای نانەوتیی رەوانەی ئێران کردوە. دوای عێراق وڵاتی تورکیا بە هاوردەکردنی حەوت ملیارد و 459 ملیارد دۆلار دووەم وڵاتی دراوسێی ئێران بوە کە زیاترین کاڵای لەو وڵاتەوە هاوردە کردوەتەوە و ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2021 زیاتر لە 23% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. سەرەڕای ناکۆکییەکانیان لە ساڵی 2022 سعودیە بە بەهای 14 ملیۆن و 700 هەزار دۆلار کاڵای لە ئێرانەوە هاوردە کردوە. بە گشتی ئێران لە ساڵی رابردودا بە بەهای 30 ملیارد 537 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی 15 وڵاتی دراوسێی کردوە کە 19% بەراورد بە ساڵی 2021 بەرزبوەنەوەی بەخۆیەوە بینیەوە. ئێران لەو ساڵەدا بە بەهای زیاتر لە 28ملیارد و 305 ملیۆن دۆلار کاڵای نانەوتیی لەو 15 وڵاتەی دراوسێیەوە هاوردە کردوە کە بەوەش هاوردەی ئەو وڵاتە بەراورد بە رابردو10% بەرز بوەتەوە.  

ئاڵوگۆڕی بازرگانیی چین و ئێران لە سێ مانگدا دەگاتە زیاتر لە چوار ملیارد دۆلار و هەناردەی چین بەشێوەیەکی بەرچاو بۆ ئێران بەرز دەبێتەوە. گومرگی وڵاتی چین بڵاوی کردەوە؛ ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان وڵاتەکە و ئێران لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا تەنها 5% بەراورد بە سێ مانگی سەرەتای ساڵی 2022 بەرز بوەتەوە بەڵام هەناردەی وڵاتەکە 51% بەرزبونەوەی بەراورد بە رابردو بەخۆیەوە بینیوە. ئاماژە بەوە کراوە چین لەو سێ مانگەدا بە بەهای دوو ملیارد و 910 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردوە کە بەراورد بە سێ مانگی ساڵی رابردو 51% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. چین لەو سێ مانگەی ساڵی رابردودا بە بەهای یەک ملیارد و 926 ملیۆن دۆلار کاڵای هەناردەی ئێران کردبو. گومرگی چین رونی کردوەتەوە؛ لە سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا هاوردەی لە ئێرانەوە بە بەهای یەک ملیار و 135 ملیۆن دۆلار بوە کە  بەراورد بە رابردو 20% کەمی کردوە و بەرپرسانی ئێرانیش دەڵێن ئەو کەمبونەوەیە بەهۆی دابەزینی بەهای نەوتەوە بوە. ئەو ئاستە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیی چین و ئێران لە کاتێکدایە گومرگ و وەزارەتی نەوتی ئێران ئامارەکانی فرۆشی نەوت بەو وڵاتە ئاشکرا ناکەن و تەنها بە پێی هەندێک راپۆرتی نێودەوڵەتیی ئەو وڵاتە رۆژانە زیاتر لە 850 هەزار بەرمیل نەوتی رەوانەی چین کردوە.

ئێران لە ساڵێکدا نزیکەی یەک ملیۆن و 700 هەزار تۆن کاڵای هەناردەی دو مەرز لە هەرێمی کوردستان کردوە و پارێزگای سنە زیاترین بەربومی کشتوکاڵی هەناردە کردوە. خەلیل حەیدەری، چاودێری گومرگی پارێزگای سنە رایگەیاند؛ لە ساڵی رابردودا بڕی یەک ملیۆن و 670 هەزار و 294 تۆن کاڵا و بەروبومی رەوانەی هەرێمی کوردستان کراوە کە 986 هەزار 791 تۆنی لە رێگەی مەرزەکانی باشماخ و سەیرانبەن-ەوە بوە. ئاماژەی بەوە کردوە تەنها لە رێگای گومرگی پارێزگای سنە لەو دوو مەرزەی هەرێمی کوردستان بڕی 986 هەزار و 791 تۆن بە بەهای  443 ملیۆن و 810 هەزار دۆلار کاڵا هەناردە کراوە و لە رێگای ژمارەیەک گومرگی پارێزگاکانی ئێران بڕی 683 و 503 تۆن کاڵا بە بەهای 398 ملیۆن و 911 هەزار دۆلار کاڵا هەناردەی باشماخ و سەیرانبەن کراوە. حەیدەری رونی کردوەتەوە؛ لە کۆی ئەو کاڵا و بارانەی لە پارێزگای سنەوە هەناردەی هەرێم کراوە 52%ی بەروبومی کشتوکاڵی بوە.

دامەزراوەیەکی ئێران ئاشکرای دەکات 120 هەزار منداڵی کار لە وڵاتەکە هەیە و ژمارەی ئەو منداڵانەشی پاشماوەکان کۆدەکەنەوە زۆر بوە. محەمەدڕەزا حەیدەری لێپرسراوی نوسینگەی زیانلێکەوتوانی کۆمەڵایەتی لە دامەزراوەی تایبەت بە ژیانی باشتر (بەهزیستی) لە ئێران رایگەیاند؛ لە ساڵێکدا 14 هەزار و 500 منداڵی ئیشکەر لەسەر شەقامەکانی دەستنیشان کراون کە 10 هەزار و 500 منداڵیان لە لایەن ئەو دامەزراوەیەوە خزمەتگوزارییان پێشکەش دەکرێت و ژمارەیەکیش لەو منداڵانە ئامادەنەبون خزمەتگوزاریەکان وەرگرن. حەیدەری ئاماژەی بەوە کردوە کە کۆکردنەوەی منداڵانی سەرشەقام نابێتە هۆی چارەسەرکردنی ئەو دیاردەیە لە ئێران و دەبێت بیر لە چارەسەری ریشەیی ئەو دیاردەیە بکرێتەوە. بە وتەی ئەو ئەگەر منداڵانی سەرشەقامەکان کۆکرێنەوە ئەوا بە ناچاری رو لە کاری کۆکردنەوەی زبڵ و پاشماوەکانی پلاستیک و ئاسن و ... دەکەن و لە هەندێک حاڵەتیشدا دور نییە ئەو منداڵانە بە مەبەستی گواستنەوە و بازرگانیی ماددە هۆشبەرەکان بەکارنەهێنرێن. وتیشی لە چەند ساڵی رابردودا ژمارەی ئەو منداڵانەی بە نهێنی کار دەکەن و پاشماوەکانی زبڵ کۆدەکەنەوە بەشێوەیەکی بەرچاو زۆر بوە چونکە حکومەت منداڵانی ئیشکەر لەسەر شەقامەکان کۆدەکاتەوە و رێگرییان لێدەکات. قەیرانی ئابوریی و کەمبونەوەی داهات و سەرهەڵدانی هەژاریی لە ئێران بە هۆکاری زۆربونی منداڵانی کار لە سەر شەقامەکان لەقەڵەم دەدرێت.

ئێران ئاماری بێکاریی لە وڵاتەکە بڵاو دەکاتەوە و پارێزگاکانی سنە و کرماشان زیاترین پشکی رێژەی بێکارییان بەردەکەوێت. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی کردەوە؛ رێژەی گشتی بێکاریی لە وڵاتەکە گەیشتوەتەوە 9.7 % و پارێزگای سنە بە 20.5% زیاترین رێژەی بێکاریی لە نێوان 31 پارێزگا لەو وڵاتە تۆمار کردوە. دوای پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی کوردستان پارێزگای کرماشان بە تۆمارکردنی 15.1% زیاترین رێژەی بێکاریی تۆمار کردوە و بەوەش دووەم  پارێزگا بوە کە زیاترین رێژەی بێکاریی هەیە. بەرزبونەوەی نرخی بێکاریی لەو دوو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی کوردستان لە کاتێکدایە نزیکەی 300 هەزار کەس کە زۆربەیان گەنج و لاون ناچارن کاری کۆڵبەریی بکەن. ناوەندی ئاماری ئێران ئاماژەی بەوە کردوە کە رێژەی بێکاریی لە ساڵی 2022 لە ئێران بەراورد بە ساڵی رابردو کەمی کردوە و گەیشتوەتە 9.7% بەڵام بە پێی ئامارە نافەرمییەکان و زانیاریی شارەزایان رێژەی بێکاریی لە 13% زیاترە و ئەو ئامارانەی حکومەت ناڕاستن چونکە هەڵاوسانی ئابوریی لە وڵاتەکە بەرز بوەتەوە.

بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند بەهۆی تۆمارکردنی زیانەوە ژمارەیەک بانکی وڵاتەکە دادەخرێت و بەڵێن دەدرێت پارەی خاوەن ئەژمارە بانکییەکانیش رادەست بکرێتەوە. محەمەدڕەزا فەرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ لە چەند مانگی داهاتودا ژمارەیەک بانک کە ئاستی زیانەکانیان زۆرە و هۆکارێکن بۆ زیادبونی پارەی چاپکراو لە وڵاتەکە دادەخرێن. فەرزین وتویەتی: بۆ ئەوەی سیاسەتی داریی بە بێ هەڵاوسانی ئابوریی جێبەجێ بکەن پێویستە ئەو بانکانەی کە ناتوانن ناهەوسەنگیی سەرمایە و پارەکانیان کۆنتڕۆڵ بکەن لەکاربخرێن و دابخرێن. پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئاشکرای کردوە؛ ناوی ژمارەیەک بانک رادەستی حکومەت کراوە بە مەبەستی داخستنیان بۆ ئەوەی رێگریی لە چاپی زیاتری پارەی تمەن بکرێت و بەمزوانە ناوەکانیان ئاشکرا دەکرێت. بانکی ناوەندیی ئێران بەڵێنی داوە لەگەڵ داخستنی ئەو بانکانە، بڕی پارەی سەرجەم بەشداربوان و خاوەن ئەژمارە بانکییەکانی ئەو بانکانە رادەست بکاتەوە. پێشتر ناوەندی (کۆدال) لە ئێران  ئاشکرای کردبوە کە لە کۆی 29 بانک 13 بانکیان، زیانی زیاتر لە 366 تریلیۆن تمەن-یان تۆمار کردوە کە چوار هێندەی ئەو پارە کاغەزەیە کە ئێستا بەدەست دانیشتوانی وڵاتەکەوەیە. لە ئامارەکاندا دەرکەوتوە کۆی زیانی ئەو بانکانەی ئێران تەنها لە نۆ مانگدا 47 تریلیۆن تمەن بوە و لە هەندێک مانگیشدا گەیشتوەتە 100 تریلیۆن تمەن.

نرخی خۆراک و پێداویستییەکان لە ئێران بەرز دەبێتەوە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو هۆشداریی دەدات لە بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکە. ئاژانسی هەواڵی کاری ئێران (ئیلنا) بڵاوی کردوەتەوە؛ لەگەڵ زیادکردنی موچەی کارمەندان بە رێژەی 20% و کرێکارانی وڵاتەکە 27% بەڵام نرخی خۆراک و پێدوایستییەکانی ژیان زیاتر لە 40% بەرز بوەتەوە. ئاماژە بەوە کراوە؛ نرخی یەک کیلۆ مریشک لە ماوەی سێ هفتەی وەرزی بەهاری ئەمساڵ لە 63 هەزار تمەن بۆ نزیکەی 85 هەزار تمەن بەرز بوەتەوە و نرخی کرێی تەکسی و پاس هاوشانی زۆربەی خۆراکەکان 40% بەرز بوەتەوە. لە ئێستا بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران لە نێوان 51 هەزار تمەن بۆ 52 هەزار تمەن بەرز و نزم دبێتەوە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو هۆشداریی داوە کە ئەو وڵاتە بوەتە حەوتەم وڵاتی جیهان کە زیاترین هەڵاوسانی ئابوریی لە ساڵی 2022 تۆمار کردوە. سندوقی نێودەوڵەتیی دراو ئاشکرای کردوە هەڵاوسانی ئابوری ئێران لە ساڵی 2022 گەیشتوەتە 49% و  دوای وڵاتانی (ڤەنزوێلا، زیمبابوی، سودان، کۆماری سورینام، ئەرجەنین، تورکیا) زیاترین هەڵاوسانی ئابوریی لە جیهاندا تۆمار کردوە. بە پێی راپۆرتی ساڵی رابردودی وەزارەتی کار لە ئێران یەک لەسەر سێی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین.

روسیا بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە سوتەمەنییەکەی رەوانەی ئێران دەکات و ئاژانسێکی هەواڵیش ئاشکرای دەکات ئەو سوتەمەنیانە لە سنوری کازاخستان و تورکمانستانەوە بۆ ئێران دەنێردرێت. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشکرای کردوە؛ لە دوو مانگی وەرزی زستانی ئەمساڵدا روسیا بڕێ 30 هەزار تۆن بەنزین و گازی بە شەمەندەفەر رەوانەی ئێران کردوە. ئاماژە بەوە کراوە؛ لە دوای هێرشی روسیا بۆ ئۆکرانیا، فرۆشی نەوت و سوتەمەنییەکانی روسیا بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە روبەڕوی کێشە بوەتەوە و بۆ یەکەمجار لە رێگەی شەمەندەفەرەوە چەند جۆرێکی سوتەمەنیی رەوانەی ئێران کردوە. ئاژانسەکە رونی کردوەتەوە؛ روسیا لە رێگەی شەمەندەفەرەوە بەنزین و گازی بەرهەمی وڵاتەکەی بە سنورەکانی وڵاتی کازاخستان و تورکمانستان بۆ ئێران رەوانە کردوە و ئەو وڵاتەش گواستویەتییەوە بۆ عێراق. بە پێی زانیارییەکانی رۆیتەرز لە زاری سێ سەرچاوەوە رێککەوتنی بازرگانیی نێوان مۆسکۆ و تاران بۆ فرۆشتنی ئەو سوتەمەنیانەیان پشتڕاست کردوەتەوە بەڵام ئێران و روسیا ئامادە نەبون هەواڵەکە بۆ ئەو ئاژانسە پشتڕاست بکەنەوە. روسیا بەهۆی ئەوەی تێچوی رەوانەکردنی سوتەمەنیی بۆ ئێران لە رێگەی کەشتی و دەریاوە زۆرە بڕیاری داوە بە شەمەندەفەر بەنزین و گاز رەوانەی ئێران بکات کە تێچوی کەمترە.

بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند کە بەهای راستەقینەی دۆلار لە وڵاتەکە لەگەڵ ئەو نرخانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی وەک تێلێگرام بڵاو دەکرێنە زۆر جیاوزە و بەهای راستەقینەی هەر دۆلارێک 28 هەزار و 500 تمەنە کە نزیکەی 2% بەرزی و نزمیی بەخۆیەوە دەبینێت. محەمەدڕەزا فەرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئێران لە لێدوانێکدا وتی: بەهای راستەقینەی دۆلار ئەو بەهایانە نییە کە لە تێلێگرام بڵاو دەکرێنەوە. فەرزین وتویەتی: لە ساڵی رابردودا بانکی ناوەندیی زیاتر لە 65 ملیارد دۆلاری رادەستی خەڵک کردوە کە بەهای هەر دۆلارێک نزیکەی 28 هەزار تمەن بوە. لێدوانی بەڕێوەبەری بانکی ناوەندیی ئێران لە کاتێکدایە کە ئەمڕۆ دوشەممە بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی دراوی تاران و شارەکانی دیکەی ئێران لە نێوان 50 بۆ 51 هەزار تمەنە.

ئێران کەمترین گەشەی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا هەیە و بانکی جیهانی هۆشداریی دەدات لە قوڵبونەوەی قەیرانە ئابورییەکانی ئەو وڵاتە. بانکی جیهانی لە نوێترین راپۆرتیدا ئاشکرای کردوە کە گەشەی ئابوریی ئێران بۆ ساڵی 2023 ناگاتە 2% لە کاتێکدا گەشەی ئابوریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا بە 3% پێشبینیی کراوە. ئاماژە بەوە کراوە کە رێژەی گەشەی ئابوریی ساڵی 2022ی ئێران 2.7% بوە و ئەمساڵ بۆ 1.8% دادەبەزێت لە کاتێکدا گەشەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی رابردودا 5.8% بوە. بە پێی ئامارەکانی ئێران و لێدوانی بەرپرسانی ئەو وڵاتە؛ گەشەی ئابوریی ساڵی 2022 لە ئێران 4% بوە بەڵام بانکی جیهانی ئاشکرای کردوە گەشەی ئابوریی ئەو وڵاتە لەو ساڵەدا 2.7% بوە و نەگەیشتوەتە 3%. لە وردەکارییەکانی راپۆرتەکەی بانکی جیهانیدا ئاماژە بە پێشبینییە راستەکانی ئەو بانکە سەبارەت بە ئابوریی ئێران کراوە چونکە بانکی جیهانی لە ساڵی 2021 پێشبینیی گەشەی ئابوریی 2.9ی بۆ ساڵی 2022 لەو وڵاتە کردبو و پێشبینیی گەشەی 1.9% بۆ 2.2%ی بۆ ساڵی 2023 تا 2024 لە ئێران کردوە. لە دوو راپۆرتی بانکی جیهانی لە ماوەی سێ مانگدا سەبارەت بە ئابوریی ئێران دەرکەوتوە؛ بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی سودی بانکی و کەمبونەوە سەرمایە و دروستبونی کێشە لە دابەشکردنی کاڵا و پێداویستییەکانی ژیان لەو وڵاتە هۆکاری سەرەکیی خاوبونەوەی گەشەی ئابورییەکەیەتی. بانکی جیهانی پێشبینیی کردوە ئاستی گەشەی ئابوریی ئێران هاوتای وڵاتی جەزایر بێت کە روبەڕوی قورسترین قەیرانی ئابوریی مێژویی بوەتەوە.

قەیرانی کەمیی دراوی دۆلار رو لە ئێران دەکات و بەرپرسێکیش دەڵێت زیاتر لە 20 ملیارد دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە و بەهۆی ترس لە دابەزینی بەهای تمەن نایفرۆشن. بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ فرۆشی بڕی دراوی دۆلاری بۆ هەرکەسێک لە پێنج هەزار یۆرۆ بۆ دوو هەزار یۆرۆ کەم کردوەتەوەوە و داوا لە خەڵکیش دەکات دۆلارەکانیان لە بانکەکان دانێن و سەرەڕای سودەکەی هەر کاتێک بیانەوێت دۆلاریان رادەست دەکرێتەوە. بانکی ناوەندیی بە بێ ئەوەی هۆکاری بڕیارەکەی بۆ وەرگرتنی دراوی یۆرۆ و دۆلار ئاشکرا بکات جەختی لەوە کردوەتەوە بانکەکان دەتوانن دراوی دۆلار و یۆرۆ لە دانیشتوانی وڵاتەکە وەرگرن و سودەکەی بە تمەن ئەژمار بکەن و دواتری پارەکانیشیان لەسەر خواستی خۆیان بە دۆلار وەرگرنەوە. ئەو بڕیارە بانکی ناوەندیی گومانی ئەوەی دروست کردوە کە دراوی دۆلار لەو بانکە کەمی کردوە و ئەوەش ژۆکار بوە کە داوا لە خەڵک بکرێت دراوی دۆلار و یۆرۆ بخەنە بانکەکانەوە لە کاتێکدا پێشتر بانکەکانی ئێران تەنها کاریان بە دراوی تمەن دەکرد و مامەڵەی هاوڵاتییانی ئەو وڵاتە تەنها بە دراوی تمەن لە بانکەکاندا دەکرا. لە لایەکی دیکەوە محەمەد پورئیبراهیمی، سەرۆکی دەستەی ئابوریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ لە ئێستادا لانیکەم 20 ملیارد دۆلار دراوی دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە کە مامەڵەی پێناکرێت و ئەگەر ئەو دۆلارانە رادەستی بانکەکان بکرێت سود بە ئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت. دوای ئەو بڕیارەی بانکی ناوەندیی ئێران جارێکی دیکە دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە کردوە و هەر دۆلارێک لە 50 هەزار تمەنەوە بۆ 51 هەزار تمەن تا کاتژمێر 1:00 بە کاتی هەرێمی کوردستان بەرز بوەوە و بەرزبونەوەکەش بەردەوامە.