كاریگەری بردنەوەی ترەمپ لەسەر نەوت و دراو

نرخی خۆراک و پێداویستییەکان لە ئێران بەرز دەبێتەوە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو هۆشداریی دەدات لە بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکە. ئاژانسی هەواڵی کاری ئێران (ئیلنا) بڵاوی کردوەتەوە؛ لەگەڵ زیادکردنی موچەی کارمەندان بە رێژەی 20% و کرێکارانی وڵاتەکە 27% بەڵام نرخی خۆراک و پێدوایستییەکانی ژیان زیاتر لە 40% بەرز بوەتەوە. ئاماژە بەوە کراوە؛ نرخی یەک کیلۆ مریشک لە ماوەی سێ هفتەی وەرزی بەهاری ئەمساڵ لە 63 هەزار تمەن بۆ نزیکەی 85 هەزار تمەن بەرز بوەتەوە و نرخی کرێی تەکسی و پاس هاوشانی زۆربەی خۆراکەکان 40% بەرز بوەتەوە. لە ئێستا بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران لە نێوان 51 هەزار تمەن بۆ 52 هەزار تمەن بەرز و نزم دبێتەوە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو هۆشداریی داوە کە ئەو وڵاتە بوەتە حەوتەم وڵاتی جیهان کە زیاترین هەڵاوسانی ئابوریی لە ساڵی 2022 تۆمار کردوە. سندوقی نێودەوڵەتیی دراو ئاشکرای کردوە هەڵاوسانی ئابوری ئێران لە ساڵی 2022 گەیشتوەتە 49% و  دوای وڵاتانی (ڤەنزوێلا، زیمبابوی، سودان، کۆماری سورینام، ئەرجەنین، تورکیا) زیاترین هەڵاوسانی ئابوریی لە جیهاندا تۆمار کردوە. بە پێی راپۆرتی ساڵی رابردودی وەزارەتی کار لە ئێران یەک لەسەر سێی دانیشتوانی وڵاتەکە لە ژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین.

روسیا بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە سوتەمەنییەکەی رەوانەی ئێران دەکات و ئاژانسێکی هەواڵیش ئاشکرای دەکات ئەو سوتەمەنیانە لە سنوری کازاخستان و تورکمانستانەوە بۆ ئێران دەنێردرێت. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشکرای کردوە؛ لە دوو مانگی وەرزی زستانی ئەمساڵدا روسیا بڕێ 30 هەزار تۆن بەنزین و گازی بە شەمەندەفەر رەوانەی ئێران کردوە. ئاماژە بەوە کراوە؛ لە دوای هێرشی روسیا بۆ ئۆکرانیا، فرۆشی نەوت و سوتەمەنییەکانی روسیا بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەکانەوە روبەڕوی کێشە بوەتەوە و بۆ یەکەمجار لە رێگەی شەمەندەفەرەوە چەند جۆرێکی سوتەمەنیی رەوانەی ئێران کردوە. ئاژانسەکە رونی کردوەتەوە؛ روسیا لە رێگەی شەمەندەفەرەوە بەنزین و گازی بەرهەمی وڵاتەکەی بە سنورەکانی وڵاتی کازاخستان و تورکمانستان بۆ ئێران رەوانە کردوە و ئەو وڵاتەش گواستویەتییەوە بۆ عێراق. بە پێی زانیارییەکانی رۆیتەرز لە زاری سێ سەرچاوەوە رێککەوتنی بازرگانیی نێوان مۆسکۆ و تاران بۆ فرۆشتنی ئەو سوتەمەنیانەیان پشتڕاست کردوەتەوە بەڵام ئێران و روسیا ئامادە نەبون هەواڵەکە بۆ ئەو ئاژانسە پشتڕاست بکەنەوە. روسیا بەهۆی ئەوەی تێچوی رەوانەکردنی سوتەمەنیی بۆ ئێران لە رێگەی کەشتی و دەریاوە زۆرە بڕیاری داوە بە شەمەندەفەر بەنزین و گاز رەوانەی ئێران بکات کە تێچوی کەمترە.

بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند کە بەهای راستەقینەی دۆلار لە وڵاتەکە لەگەڵ ئەو نرخانەی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی وەک تێلێگرام بڵاو دەکرێنە زۆر جیاوزە و بەهای راستەقینەی هەر دۆلارێک 28 هەزار و 500 تمەنە کە نزیکەی 2% بەرزی و نزمیی بەخۆیەوە دەبینێت. محەمەدڕەزا فەرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندیی ئێران لە لێدوانێکدا وتی: بەهای راستەقینەی دۆلار ئەو بەهایانە نییە کە لە تێلێگرام بڵاو دەکرێنەوە. فەرزین وتویەتی: لە ساڵی رابردودا بانکی ناوەندیی زیاتر لە 65 ملیارد دۆلاری رادەستی خەڵک کردوە کە بەهای هەر دۆلارێک نزیکەی 28 هەزار تمەن بوە. لێدوانی بەڕێوەبەری بانکی ناوەندیی ئێران لە کاتێکدایە کە ئەمڕۆ دوشەممە بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی دراوی تاران و شارەکانی دیکەی ئێران لە نێوان 50 بۆ 51 هەزار تمەنە.

ئێران کەمترین گەشەی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا هەیە و بانکی جیهانی هۆشداریی دەدات لە قوڵبونەوەی قەیرانە ئابورییەکانی ئەو وڵاتە. بانکی جیهانی لە نوێترین راپۆرتیدا ئاشکرای کردوە کە گەشەی ئابوریی ئێران بۆ ساڵی 2023 ناگاتە 2% لە کاتێکدا گەشەی ئابوریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا بە 3% پێشبینیی کراوە. ئاماژە بەوە کراوە کە رێژەی گەشەی ئابوریی ساڵی 2022ی ئێران 2.7% بوە و ئەمساڵ بۆ 1.8% دادەبەزێت لە کاتێکدا گەشەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی رابردودا 5.8% بوە. بە پێی ئامارەکانی ئێران و لێدوانی بەرپرسانی ئەو وڵاتە؛ گەشەی ئابوریی ساڵی 2022 لە ئێران 4% بوە بەڵام بانکی جیهانی ئاشکرای کردوە گەشەی ئابوریی ئەو وڵاتە لەو ساڵەدا 2.7% بوە و نەگەیشتوەتە 3%. لە وردەکارییەکانی راپۆرتەکەی بانکی جیهانیدا ئاماژە بە پێشبینییە راستەکانی ئەو بانکە سەبارەت بە ئابوریی ئێران کراوە چونکە بانکی جیهانی لە ساڵی 2021 پێشبینیی گەشەی ئابوریی 2.9ی بۆ ساڵی 2022 لەو وڵاتە کردبو و پێشبینیی گەشەی 1.9% بۆ 2.2%ی بۆ ساڵی 2023 تا 2024 لە ئێران کردوە. لە دوو راپۆرتی بانکی جیهانی لە ماوەی سێ مانگدا سەبارەت بە ئابوریی ئێران دەرکەوتوە؛ بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی سودی بانکی و کەمبونەوە سەرمایە و دروستبونی کێشە لە دابەشکردنی کاڵا و پێداویستییەکانی ژیان لەو وڵاتە هۆکاری سەرەکیی خاوبونەوەی گەشەی ئابورییەکەیەتی. بانکی جیهانی پێشبینیی کردوە ئاستی گەشەی ئابوریی ئێران هاوتای وڵاتی جەزایر بێت کە روبەڕوی قورسترین قەیرانی ئابوریی مێژویی بوەتەوە.

قەیرانی کەمیی دراوی دۆلار رو لە ئێران دەکات و بەرپرسێکیش دەڵێت زیاتر لە 20 ملیارد دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە و بەهۆی ترس لە دابەزینی بەهای تمەن نایفرۆشن. بانکی ناوەندیی ئێران رایگەیاند؛ فرۆشی بڕی دراوی دۆلاری بۆ هەرکەسێک لە پێنج هەزار یۆرۆ بۆ دوو هەزار یۆرۆ کەم کردوەتەوەوە و داوا لە خەڵکیش دەکات دۆلارەکانیان لە بانکەکان دانێن و سەرەڕای سودەکەی هەر کاتێک بیانەوێت دۆلاریان رادەست دەکرێتەوە. بانکی ناوەندیی بە بێ ئەوەی هۆکاری بڕیارەکەی بۆ وەرگرتنی دراوی یۆرۆ و دۆلار ئاشکرا بکات جەختی لەوە کردوەتەوە بانکەکان دەتوانن دراوی دۆلار و یۆرۆ لە دانیشتوانی وڵاتەکە وەرگرن و سودەکەی بە تمەن ئەژمار بکەن و دواتری پارەکانیشیان لەسەر خواستی خۆیان بە دۆلار وەرگرنەوە. ئەو بڕیارە بانکی ناوەندیی گومانی ئەوەی دروست کردوە کە دراوی دۆلار لەو بانکە کەمی کردوە و ئەوەش ژۆکار بوە کە داوا لە خەڵک بکرێت دراوی دۆلار و یۆرۆ بخەنە بانکەکانەوە لە کاتێکدا پێشتر بانکەکانی ئێران تەنها کاریان بە دراوی تمەن دەکرد و مامەڵەی هاوڵاتییانی ئەو وڵاتە تەنها بە دراوی تمەن لە بانکەکاندا دەکرا. لە لایەکی دیکەوە محەمەد پورئیبراهیمی، سەرۆکی دەستەی ئابوریی پەرلەمانی ئێران رایگەیاندوە؛ لە ئێستادا لانیکەم 20 ملیارد دۆلار دراوی دۆلار بەدەست خەڵکی وڵاتەکەوەیە کە مامەڵەی پێناکرێت و ئەگەر ئەو دۆلارانە رادەستی بانکەکان بکرێت سود بە ئابوریی وڵاتەکە دەگەیەنێت. دوای ئەو بڕیارەی بانکی ناوەندیی ئێران جارێکی دیکە دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە کردوە و هەر دۆلارێک لە 50 هەزار تمەنەوە بۆ 51 هەزار تمەن تا کاتژمێر 1:00 بە کاتی هەرێمی کوردستان بەرز بوەوە و بەرزبونەوەکەش بەردەوامە.

لە ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران ئاشکرا بوە هەڵاوسانی ئێران لە ساڵی 1978 تا ئێستا بەردەوام بەرزبوەتەوە و 40 ساڵە هەڵاوسان لەو وڵاتە دوو ژمارەیی بوە. بانکی ناوەندیی ئێران ئامارەکانی هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەکەی بڵاو کردوەتەوە و دەرەکەوتوە کە لە 45 ساڵی رابرداودا تەنها لە چوار ساڵدا هەڵاوسانی ئابوریی ئەو وڵاتە لە 10% کەمتر بوە. لە ئامارەکاندا هاتوە؛ هەڵاوسانی ئابوریی ساڵی رابردوی ئەو وڵاتە گەیشتوەتە 47.1% کە ئەوە رێژە بەرزترین ئاستی هەڵاوسانی 27 ساڵی رابردوی وڵاتەکەیە. بە پێی ئەو ئامارانە هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لە ساڵی 1995 گەیشتوەتە 49.5% و ئەوەش بە بەرزترین ئاستی هەڵاوسانی مێژوی وڵاتەکە لەقەڵەم دراوە لە کاتێکدا بە بڕوای شارەزایان هەڵاوسانی راستەقینەی ئێستای وڵاتەکە دەگاتە 80%. ئاماژە بەوە کراوە لە ساڵی 2009 رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران بە بەردەوامیی لە 40% زیاتر بوە. گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان و سزاکانی ئەمریکا لەگەل هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979 تا ئێستا بە بەردەوامیی زیادی کردوە و ئەوەش کاریەگەریی لەسەر ئابوریی وڵاتەکە داناوە.  

پۆلیسی ئێران ئاشکرای دەکات رێژەی تاوانی ئابوریی لە ساڵێکدا بەرزبوەتەوە 68 هەزار تۆمەتباری پەیوەندیدار بە بواری ئابوریی و داراییەوە دەستگیر کراون. سەعید مونتەزیرمەهدی، وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ لە 21ی مانگی ئازاری ساڵی رابردود تا مانگی ئازاری ئەمساڵ بە هۆی کاری قاچاخچێتی دەست بەسەر 43 هەزار ئۆتۆمبێلدا گیراوە و 68 هەزار تۆمەتباری ئابوریی لە وڵاتەکەدا دەستگیر کراون. بە وتەی مونتەزیرمەهدی ئەو کەسانەی لە ماوەی ئەو ساڵەدا لە ئێران دەستگیر کراون، تۆمەتەکانیان پەیوەندیی بە تاوانە ئابورییەکانی جۆری سپیکردنەوەی پارە و قاچاخی و داگیرکردنی زەوی و شاردنەوە و کۆگاکردنی نایاسایی کاڵا و پێدوایستییەکان بە ئامانجی بەرزکردنەوەی نرخ بوە. لە ئامارەکانی پۆلیسی ئێران ئاماژە بەوە کراوە تاوانی داگیرکردنی زەوی بە رێژەی 60% بەراورد بە رابردو زیادی کردوە و هاوکات تاوانی سپیکردنەوەی پارە بە رێژەی 29% زیادی کردوە. وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی ئێران ئاماژەی بەوەش کردوە کە لە ماوەی ئەو ساڵەدا لانیکەم هەزار کەس بە تۆمەتی قاچاخچێتی دەستگیر کراون.  

بەهای تمەن بەردەوامە لە دابەزین و دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران بە خێرایی بەرچاو بەرزبونەوە بەخۆیەوە دەبینێ و شارەزایەنی ئابوریی هۆشداریی دەدەن لە رودانی گەورەترین هەڵاوسان لە مێژوی وڵاتەکەدا. ئەمڕۆ پێنجشەممە کاتژمێر 5:30 ئێوارە بە کاتی هەرێمی کوردستان بەهای یەک دۆلار لە بازاڕەکانی ئێران گەیشتە 55 هەزار تمەن و بەهای ئەو دراوە بەرامبەر تمەن لە ماوەی 10 رۆژدا زیاتر لە 11% بەرزبوەتەوە. سەرچاوەکانی هەواڵی ئابوریی ئێران لە زاری شارەزایانی ئابورییەوە ئاماژەیان بەوە کردوە؛ بانکی ناوەندیی وڵاتەکە بۆ چارەسەریی کەمیی دراوی بیانی، چاپی دراوی تمەنی بەشێوەیەکی بەرچاو بۆ 34% بەرزکردوەتەوە کە بەرزترین رێژەی 10 ساڵی رابردوە. ئەو سەرچاوانە جەختیان لەوە کردوەتەوە ئەگەر رێگریی لە دابەزینی زیاتری بەهای تمەن نەکرێت ئەوا هەڵاوسانی ئێران دەبێتە سێ ژمارەیی و گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە مێژوی وڵاتەکەدا رودەدات. بەرپرسانی ئێران تا ئێستا رونکردنەوەیان لەسەر هۆکارەکانی بە خێرایی بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن لە وڵاتەکە نەداوە. دابەزینی بەهای تەمەن بەرامبەر دۆلار لە کاتێکدایە ئێران رایگەیاندوە لە ساڵی 2022 بە بڕی 52 ملیارد و 500 ملیۆن دۆلار کاڵای نانەوتیی هەناردە کردوە و بە پێی راپۆرتی دامەزراوەی زانیاریی وزە لە ئەمریکا تەنها لەو ساڵەدا ئێران بە بەهای 58 ملیارد دۆلار نەوتی فڕۆشتوە و بەوەش ساخکردنەوە و فرۆشتنی نەوتی وڵاتەکە بەراورد بە ساڵانی رابردو 49% زیادی کردوە.    

ئاژانسی وزە ئاشکرای دەکات فرۆشتنی نەوتی ئێران لە ئۆپیک بۆ کەمترە لە 1% دابەزیوە و ئەو وڵاتە کەمترین بەرهەمهێنانی نەوتی هەیە لە ناوچەکەدا. ئاژانستی نێودەوڵەتیی وزە لە نوێترین راپۆرتدا ئاشکرای دەکات بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران لە مانگی  شوبات دوو ملیۆن و 650 هەزار بەرمیل بوە لە رۆژێکدا بەڵام هەناردەکردنی لە رێگەی رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (ئۆپیک) تەنها (09%) بوە. بە پێی راپۆرتەکە ئێران لە ئێستادا هەناردەکردنی نەوتی لە رێگەی ئۆپیکەوە لەسەر جەم وڵاتانی ئەو رێکخراوەیە کەمترە. عێراق، سعودیە، ئیمارات و کوەیەت پێکەوە لە ئۆپیک (71%)ی نەوتی رێکخراوەکە بەرهەم دەهێنن کە پشکی سەرجەمیان جگە لە عێراق بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. لە مانگی رابردودا بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتانی ئۆپیک 29 ملیۆن و 170 هەزار بەرمیل بوە لە رۆژێکدا کە پشکی ئێران لەو نەوتە نەگەیشتوەتە (1%). بەهۆی کشانەوەی ئەمریکا لە رێککەوتنی ئەتۆمیی و سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا لە ساڵی 2018-ەوە بە بەردەوامی پشکی ئێران لە بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت لە چوارچێوەی رێکخراوی ئۆپیک کەمی کردوە و لە ساڵی 2019 هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ کەمتر لە 600 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا دابەزی لە کاتێکدا ئاستی هەناردەی رۆژانەی پێش سزاکان گەیشتبوە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل. ئێران بەهۆی سزاکانی ئەمریکا و فڕۆشتنی نەوتی وڵاتەی بە نهێنی، ئامارە رەسمییەکانی بەرهەمهێنان و فرۆشی نەوت ئاشکرا ناکات و بە پێی هەندێک راپۆرتی نێودەوڵەتی؛ ئێران بە ناوی عێراق و چەند وڵاتێکی دیکەوە نزیکەی یەک ملیۆن بە رمیل نەوتی رۆژانە لە بازاڕەکانی جیهاندا ساخ دەکاتەوە.

هاوڵاتی كاردانەوەكانی دوای بڕیارەكەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەشاری پاریسی پایتەختی فەرەنسا دژ بەهەناردەكردنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی توركیاوە هێشتا لەبەغداو هەرێمی كوردستان بەردەوامی هەیە، وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاندووە لەچەندڕۆژی داهاتوودا شاندێكی وەزارەتەكە دەگاتە توركیاو  جارێكی دیكە لەسەر هەناردەی نەوتی خاوی عێراق لەڕێگەی توركیاوە رێكدەكەونەوە، هەرێمی كوردستانیش لەڕێگەی ناردنی شاندێكەوە بۆ بەغدا بەدوای رێككەوتنەوەیەو لەگەڵ بەغدا رێكارو هەنگاوە نوێیەكان بۆ هەناردەی نەوتی هەرێمی تاووتوێكردووە، بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش بڕیارەكەی دادگاكەی پاریس بەر لە دوو مانگ دەرچووەو ئێستا رادەگەیەندرێت، هاوكات سكاڵاكەی عێراق لەسەر هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لەماوەی ساڵانی 2014 تا  2018و دادگاکە سزای زیاتر لەدوو ملیار دۆلاری بەسەر تورکیادا داوە، بەڵام بۆ هەناردەی نەوتی لەدوای ساڵی 2018ەوە تائێستا چاوەڕواندەكرێت دوو ساڵی دیكە بڕیارێكی دیكە لەلایەن دادگاكەوە دەربچێت. رۆژی 21ـی ئاداری 2023، دوای ئەوەی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق بەسەرۆكایەتیی شاندێك سەردانی توركیا كردو لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا رایگەیاند كە بۆ ماوەی مانگێك بڕی بەشە ئاوی عێراق لەڕووباری دیجلە زیاددەكات، هەر چەند رۆژێك دوای ئەو سەردانەو لەڕۆژی  24ی ئاداری 2023 حكومەتی توركیا بەعێراقی راگەیاندووە بەپێی بڕیارێكی دادگای پاریس هاوردەكردنی نەوتی لەهەرێمی كوردستانەوە وەستاندووەو ئەو وڵاتە بڕیاری داوە چیدیكە بەبێ رەزامەندی و مۆڵەت وەرگرتن لەحكومەتی فیدراڵیی عێراق، رێگە بەكەشتییە نەوتییەكان نەدات لەبەندەری جەیهانەوە بەرەو بازاڕەكانی جیهان بەڕێبكەون. بڕیارەكەی دادگاش رۆژی 23ی ئادار لەلایەن دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەشاری پاریسی پایتەختی فەرەنسا، دژی رێككەوتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی توركیا، بڵاوكرابووەوە كە بەگوێرەی بڕیارە نوێیەكە، توركیا لەمەودوا بێ رەزامەندیی بەغدا، نەوتی ‌هەرێمی كوردستان هەناردە ناكات. زۆری نەبرد وەزارەتی نەوتی عێراق بڕیارەكەی پشتڕاستكردەوەو رایگەیاند: «بڕیارەكە هەموو لایەنەكان پابەند دەكات بەڕێزگرتن لە رێككەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی پەیوەندیدار، وەزارەتی نەوت لەڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە تاكە لایەنی رێگەپێدراوە بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی هەناردەكردنی نەوت لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە». سەبارەت بەو پرسە مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم رایگەیاند «لەیەكتێگەیشتنی ئەم دواییەمان لەگەڵ بەغدا، زەمینەیەكی باشە لەپێناو چارەسەركردنی كێشەی پەیوەندیدار بەبڕیارەكەی دادگای پاریس». هاوكات وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێمی كوردستان رایگەیاند»بڕیارەكەی دادگای پاریس لەبەرژەوەندیی حكومەتی عێراق دژی توركیا، رێگر نابێت لەپەیوەندییەكانیان لەگەڵ حكومەتی بەغداو بەردەوام دەبن لەپەیوەندییەكانیان لەگەڵ بەغدا تاوەكو گەیشتن بەچارەسەری بنەڕەتی و یاسایی و دەستووری بۆ كێشەكان». دەربارەی هەنگاوەكانی دوای بڕیارەكەش، بەپرسێكی باڵای وەزارەتی نەوتی عێراق كەنەیویستووە ناوی خۆی ئاشكرابكات بەڕۆژنامەی شەرقولئەوسەتی راگەیاندووە شاندەكەی عێراق لەسەردانەكەیدا بۆ توركیا لەگەڵ بەرپرسانی وزەی ئەو وڵاتە دیداریان دەبێت و جارێكی دیكە لەسەر هەناردەی نەوتی خاوی عێراق لەڕێگەی توركیاوە رێكدەكەونەوە، ئاماژەشی بەوەشكردووە: كەجارێكی دیكە هەناردەی نەوتی هەرێم تەنها بەپێی رێنماییەكانی كۆمپانیای سۆمۆ دەبێت. هاوكات دەربارەی كۆبوونەوەی شاندی هەرێم و وەزارەتی نەوتی عێراق، لەڕاگەیەندراوێكدا ئەوە خراوەتەڕوو:  لەكۆبوونەوەكەدا رێكارو هەنگاوە نوێیەكان بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم تاوتوێ كراوە. كێشەكانی هەرێم و بەغدا لەسەر هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ حەوت ساڵ پێش ئێستا، دوای ئەوەی لەمانگی نیسانی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا بەشێوەیەكی راستەوخۆو بێ گەڕانەوە بۆ حكومەتی عێراق نەوت هەناردە بكات،  لەڕۆژی 8ـی ئایاری 2014، وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەردەمی حكومەتەكەی (نوری مالیكی)دا رایگەیاند، سكاڵایەكی لەبارەی یاساییبوونی بەكارهێنانی هێڵی گواستنەوەی نەوتی عێراقی- توركی بۆ گواستنەوەو هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان بەبێ رەزامەندیی حكومەتی عێراق خستووەتە بەردەم دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس ئەمەش لەژێر رۆشنایی رێككەوتننامەی گواستنەوەی نەوتی عێراقی لەگەڵ توركیا لەساڵی 1973، هەرچەندە ئەم سكاڵایە لەسەردەمی كابینەكەی (حەیدەر عەبادی) لەكۆتایی ساڵی 2014 سڕكراو دواتر لەسەرەتای ساڵی 2017 چالاككرایەوە، پاشان  لەسەردەمی كابینەكەی (عادل عەبدولمەهدی) جارێكی دیكە سكاڵاكە سڕكرایەوەو دواتر چالاككرایەوە. بڕیارەكەی دادگا پەیوەندی بەو سكاڵایەوە هەیە كەعێراق تۆماریكردووەو پەیوەستە بەهەناردەكردنی نەوتی هەرێم لەنێوان 2014 تاوەكو 2018و عێراق داوای زیاتر لە 30 ملیار دۆلاری لەتوركیا كردووە وەك قەرەبوو،  هاوكات بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم لەدوای ساڵی 2018ەوە تاوەكو ئێستا عێراق سكاڵایەكی دیكەی تۆماركردووەو چاوەڕواندەكرێت دوو ساڵی دیكە بڕیارێكی دیكە لەلایەن دادگاكەوە دەربچێت. بڕیارەكەی دادگای پاریس لەدوای فشارەكانی بەغداد بۆ سەر نەوتی هەرێم دێت ئەویش لەپاش ئەوەی لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی دەركردو داوایكرد هەرێم نەوتی خۆی رادەستی كۆمپانیای سۆمۆ بكات، هاوكات وەزارەتی نەوتی عێراقیش چەندین رێوشوێنی توندی بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی گرتەبەر لەوانە ئاگاداركردنەوەی كۆمپانیاكانی نەوت كە لەهەرێمی كوردستان كاردەكەن و بەوەی چیتر لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێم كارنەكەن و داوا لەتوركیا بكرێت رێگەنەدات نەوتی هەرێم بەخاكەكەیدا بڕوات و حكومەتی ناوەند هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێم نەنێرێت تاوەكو هەرێم نەوتەكەی رادەست دەكات و چەندین بڕیاری دیكەش. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسێكی پارتی بۆ ئاژانسی (بەغداد ئەلیەوم)» بڕیارەكەی دادگا فەرەنسییەكە دوو مانگ بەر لەئێستا دەرچووە، بەڵام ئێستا دراوەتە راگەیاندنەكان و بڵاوكراوەتەوە، ئەو بەرپرسە ئەوەشی خستووەتەڕوو بڕیارەكە بەهۆی رێككەوتنی هەرێم و بەغداوە زۆر گرنگی نییە». لەماوەی دوو مانگی رابردوودا كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی بەدواداچوونی بۆ هەناردەی نەوتی هەرێم كردووە، بەگوێرەی نووسراوێكی كۆمپانیاكە كە 8ـی ئاداری 2023 ئاراستەی وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدراڵیی عێراقی كردووە، لەهەردوو مانگی كانوونی دووەم و شوباتی 2023، هەرێمی كوردستان 24 ملیۆن و 73 هەزار و 523 بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە، كە 11 ملیۆن و 635 هەزارو 810 هەزار بەرمیل لەمانگی كانوونی دووەم بووە، هەر بەرمیلێك بە 75.5 دۆلار فرۆشراوە، بۆ مانگی شوباتیش نەوتی هەناردەكراوی هەرێمی كوردستان 12 ملیۆن و 419 هەزار و 317 بەرمیل بووە، بەنرخی 76.8 دۆلار بۆ یەك بەرمیل نەوت و تێكڕای بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێمی كوردستان لەو دوو مانگەدا، یەك ملیارو 834 ملیۆن و 741 هەزارو 640 دۆلار بووە.

بەهای دۆلار بەرامبەر تمەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینی و روسیاش دەڵێت رێککەوتنی ئەتۆمیی مردوە و تەنها مەرگەکەی راناگەیەنرێت. ئەمڕۆ سێشەممە بەهای یەک دۆلار بەرامبەر تمەن لە بازاڕەکانی ئێراندا گەیشتە 52 هەزار و 200 تمەن کە ئەوەش بەرزترین نرخی 22 رۆژی رابردوی دراوی دۆلارە لە وڵاتەکەدا. دوبارە بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە کاتێکدا رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەم درا و دواتر بانکی ناوەندیی ئێران بە دەستوەردان لە بازاڕەکان و دەستگیرکردنی ژمارەیەک بازرگان و ئاڵوگۆڕکاری دراو توانیی لە 15 رۆژدا بەهای یەک دۆلار بۆ کەمتر لە 45 هەزار تمەن دابەزێنێت. لە لایەکی دیکەوە میدیا و راگەیاندنەکانی ئێران لەسەر زاری میخائیل ئولیانۆڤ، نوێنەری روسیا لە نەتەوەیەکگرتوەکان بڵاویان کردوەتەوە کە وڵاتانی رۆژئاوا ئامادە نین بگەڕێنەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی 5+1. ئولیانۆڤ وتویەتی: ئەمریکا، بەریتانیا، فەڕەنسا و ئەڵمانیا کە چوار وڵاتی بەشداربوی ناو رێککەوتنەکەن ئامادە نین دانوستانەکان بۆ زیندوکردنەوەی رێککەوتنی ئەتۆمیی لەگەل ئێران دەست پێبکەنەوە بۆیە ئەوان تەنها نایانەوێت مەرگی ئەو رێککەوتنە راگەیەنن. رێککەوتنی ئەتۆمیی زیاترین کاریگەریی لەسەر ئابوریی ئێران هەیە چونکە بەهۆی کشانەوەی ئەمریکا لە ساڵی 2018 لەو رێککەوتنە سزا نێودەوڵەتییەکان دژی کۆماری ئیسلامی ئێران چالاک کراونەتەوە و ئابوریی وڵاتەکەش روبەڕوی قەیران بوەتەوە.

نرخی زەوی و شوێنی نیشتەجێبون لە ئێران بەرز دەبێتەوە و نرخی یەک مەتر زەویی نیشتەجێبون لە پایتەختی وڵاتەکە دەگاتە زیاتر لە هەزار و 700 دۆلار کە نزیکەی سێ هێندەی نرخی زەوی لە پایتەختی سعودیەیە. لە ئامارە رەسمییەکانی ئێراندا دەرکەوتوە ناوەندی نرخی یەک مەتر زەوی تایبەت بە نیشتەجێبون لە شاری تاران-ی پایتەخت گەیشتوەتە هەزار دۆلار و لە ناوچەکانی باکور و هەندێک شوێنی دیکەی ئەو شارە نرخی یەک مەتر زەوی بۆ هەزار و 776 دۆلار کە ئەوەش زیاترین بەرزبونەوەی نرخی 30 ساڵی رابردوی زەوییە لەو شارە. پێگەی (نەود ئیقتیساد) بە پێی ئامارەکان ئاشکرای کردوە لە ماوەی ئەو 30 ساڵەدا نرخی یەک مەتر زەوی نیشتەجێبون لە تاران زیاتر لە هەزار و 110 هێندە بەرز بوەتەوە و ئەو نرخە نزیکەی سێ هێندەی نرخی زەوی نیشتەجێبونە لە شاری ریاز پایتەختی سعودیە. لە راپۆرتی ئەو پێکەیەدا نرخی یەک مەتر زەوی نیشتەجێبون لە ریاز بە 638 دۆلار خەمڵێنراوە. بەرزبونەوەی بەهای دۆلار لە بەرامبەر تمەن بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی زەوی لە ئێران و دانیشتوان و کرێنشینیانی شاری تاران بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی کرێی خانو ناچارن لە گەڕەکە هەژارنشینەکان خانو بەکرێ بگرن. لە ئامارەکانی ساڵی 2021 ژمارەی دانیشتوانی تاران نۆ ملیۆن و 39 هەزار کەس بوە لە کاتێکدا لە ئامارەکانی ساڵی 2016 ژمارەی دانیشتوانی ئەو شارەی ئێران زیاتر لە 13 ملیۆن و 267 هەزار کەس بوە کە بە دووەمین شاری قەرەباڵخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و 34ەمین شاری قەرەباڵخی جیهان ئەژمار دەکرێت.  

لە ئامارەکانی ئێراندا ئاشکرا دەبێت لە یەکساڵدا هەڵاوسانی ئابوریی بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی هەڵاوسان لە مێژوی 50 ساڵی وڵاتەکەدا لەقەڵەم دەدرێت. بانکی ناوەندیی ئێران ئەمڕۆ یەکشەممە ئامارەکانی مانگی رابردوی ئەو وڵاتەی بڵاو کردوە کە تا ئێستا هەڵاوسانی ئابوریی بەراورد بە هەمان مانگ لە ساڵی رابردودا 63.9% بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بە پێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی هەڵاوسانی ئابوریی لە 21 مانگی رابردو تا 22ی ئەم مانگە لە ئێران، هەڵاوسانی ئابوریی گەیشتوەتە 46.5% کە ئەوەش بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2022دا هەڵاوسانی ئابوریی نزیکەی 70% بەرز بوەتەوە. ئاماژە بەوە کراوە لە مانگی ئازاری ئەم ساڵدا زۆرترین بەرزبونەوەی نرخی کاڵا و شتومەک لە بازاڕەکانی ئێران تۆمار کراوە و ئەوەش زیاترین هەڵاوسانی یەک مانگی، 50 ساڵی مێژوی وڵاتەکەی لێکەوتوەتەوە. هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لە کاتێکدا لە ئەمساڵدا بەهای تمەن نزمترین ئاستی بەرامبەر دۆلار و زۆربەی دراوەکانی جیهان تۆمار کرد و لە یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تمەن و ئەوەش بە ژمارەیەکی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەم درا. دراوی تمەن نزیکەی 96%ی بەهاکەی لە بەرامبەر دراوی دۆلاردا لەدستداوە و ئەوەش وا دەکات بە بەردەوامیی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران بەرز ببێتەوە.

هاوڵاتی   لەماوەی ئەم هەفتەیەدا نرخی نەوت تائاستی 71 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دابەزی و بەمەش دوای زیاتر لەساڵێك نرخی نەوت دابەزینێكی پێوانەیی تۆماركرد ئەویش دوابەدوای راگەیاندنی مایەپوچبوونی چەند بانكێكی ئەمریكی،  شارەزایەكی جیهانی بازاڕی نەوتیش دەڵێت: بەڕوونی دیارە ترسی مایەپوچبوون كاریگەریی زۆری هەیە، لەئەنجامیشدا دۆلار بەهێزترو كاڵاكان لاوازتربوون، ئەوەش ئاماژەیەكی خراپە بۆ نەوت، راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایدەگەیەنێت: پاشەكشەی ئابووری بەرز لەوڵاتانی پیشەسازی و داڕمانی بانكەكان و روسیا هۆكاری دابەزینی نرخی نەوتن، چەند سەرچاوەیەكیش لەئۆپێك رایانگەیاندووە نیازیان نییە بەرهەمهێنانی نەوت كەمبكەنەوە، هاوكات حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق دەڵێت دابەزینی نرخی نەوت نیگەرانیان ناكات و نرخی بەرمیلێك نایەتە خوار ٧٠ دۆلار. مایەپوچبوونی یەك لەدوای یەكی چەند بانكێكی گەورە لە ئەمریكاو مەترسی پەڕینەوەی مایەپوچبوونە بانكییەكان بۆ ئەوروپاو وڵاتانی ئاسیا كاریگەرییەكی گەورەی كردۆتەسەر بازاڕی نەوت و مەترسی ئەوە لەئارادایە قەیرانێكی ئابووری بەرۆكی جیهان بگرێت، هەر لەو چوارچێوەیەدا نرخی نەوت لەهەفتەی رابووردوو كەزیاتر لە 82 دۆلار بوو، لەناوەڕاستی ئەم هەفتەیە بوو بە 71 دۆلارو ناشزانرێت چارەنووسی چی لێدێت. چەند سەرچاوەیەك لە رێكخراوی بەرهەمهێنانی نەوتی جیهانی (ئۆپیك) رایانگەیاند: ئەوەی روودەدات پەرچەكرداری ئاسایی ئەو دۆخەیە كە لەبازاڕدا روودەدات و رێكخراوەكەش بەنیاز نییە هیچ گۆڕانكارییەك لەسیاسەتی بەرهەمهێناندا ئەنجامبدات و كۆدەنگییەك لەناو رێكخراوەكەدا هەیە بەوەی نرخێك بۆ نەوت دیاریبكرێت. وەزیری وزەی سعودیەش رایگەیاندووە كە ئۆپیك پەیوەستە بەسیاسەتی كەمكردنەوەی بەرهەمی دوو ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێكدا كە لە تشرینی دووەمی 2022 تا كۆتایی 2023 راگەیاندراوەو وڵاتەكەی نەوت بەهیچ یەك لەو وڵاتانە نافرۆشێت كە بەرزترین نرخ دیاری دەكەن، پێشتر سعودیەو جەزائیر هۆشداریان لەهەنگاوەكانی ئەمریكا دابوو بۆ دووبارە بەگەڕخستنەوەی یاسای (نا بۆ ئۆپێك) كە وڵاتانی ئۆپیك پەراوێز دەخات بۆ یەكەمجار  لەدژی رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكەری نەوت (OPEC) لەساڵی 2000 دەركەوت و بەمەبەستی بوون بەیاسا پێشتر 16 جار پێشكەشی كۆنگرێسی ئەمریكا كراوە، ئەمەش لەكاتێكدا دۆخی بازاڕ بەو شێوەیەی ئێستایەو وەبەرهێنان بەشێوەیەكی بەرچاو كەمیكردووە، بەبڕوای شارەزایانی بواری نەوتیش پێناچێت بەم خێراییە ئۆپێك بڕیارێك بدات، بەڵام ئەگەر نرخی نەوت بەردوام بەرەو دابەزین بڕوات ئەوا دەتوانرێت گفتووگۆ لەسەر سیاسەتی بەرهەمهێنان بكرێت. ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە دەڵێت، بەهۆی سزاكانی ئەوروپاو ئەمریكا، داهاتی نەوتی روسیا بەشێوەیەكی بەرچاو كەمبووەتەوەو مانگی رابردوو داهاتی هەناردەی نەوتی روسیا بۆ 11 ملیارو 600 ملیۆن دۆلار كەمبووەتەوە، بەوەش بەراورد بەمانگی یەكی ئەمساڵ، دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلار دابەزیوە. ئەوەشی ئاشكراكردووە بەبەراورد بەساڵی رابردوو، لەمساڵدا فرۆشی نەوتی روسیا 45٪ دابەزیوە. دابەزینی نرخی نەوت بەهۆی دابەزینی نرخی پشكەكانی بانكی سوێس كرێدیت و ترسی مایەپوچبوونی بانكی سیلیكۆن ڤالی (SVB)ی و چەند بانكێكی دیكەوە بوو لەوبارەیەوە تاماس ڤارگاس، شارەزای بازاڕی نەوت لەكۆمپانیای PVM دەڵێت: بەڕوونی دیارە ترسی مایەپوچبوون كاریگەریی زۆری هەیە؛ لەئەنجامیشدا، دۆلار بەهێزترو كاڵاكان لاوازتر بوون، ئەوەش ئاماژەیەكی خراپە بۆ نەوت». ئەمە لەكاتێكدایە لەدوو مانگی سەرەتای ئەمساڵداو بەهۆی گەشبینی بەبووژانەوەی چالاكییە ئابوورییەكانی چین و بووژانەوەی خواستی ئەو وڵاتە لەسەر نەوت، كاریگەریی ئەرێنی لەسەر نەوت دروستببوو. هەر سەبارەت بەنرخی نەوت، حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاندووە، دابەزینی نرخی نەوت نیگەرانیان ناكات و نرخی بەرمیلێك نایەتە خوار ٧٠ دۆلار، بەڵام بەبڕوای شارەزایانی ئابووری دابەزینی نرخی نەوت كاریگەرییەكی نەرێنی بۆ سەر عێراق (بەهەرێمی كوردستانیشەوە)دەبێت چونكە داهاتی لەسەدا 95 بودجە لەسەر فرۆشی نەوتە بەجۆرێك حكومەتی عێراقی نرخی یەك بەرمیل نەوتی بە 70 دۆلار مەزەندە كردووە كە بەمەش لەهەناردەكردنی بڕی سێ ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە (بە 400 هەزار بەرمیلی كوردستانیشەوە) داهاتێكی 80 ملیار دۆلاری دەستبكەوێت كە نزیكە 117 ترلیۆن و 252 ملیار دینار دەكات، لەكاتێكدا داهاتی نانەوتی (12) ملیار دۆلار دەكات كە بڕەكەی 17 ترلیۆن و 301 ملیار دینارە، لەكاتێكدا داهاتی فرۆشی نەوت لەساڵی 2022 نزیكەی 115 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بووەو داهاتی ساڵی 2021یش 75 ملیارو 700 ملیۆن دۆلاربووە. دەربارەی هۆكارەكانی دابەزینی نرخی نەوت و كاریگەرییەكانی لەسەر بودجەی عێراق، مەزهەر محەممەد ساڵح راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت ئاماژەكانی بازاڕەكانی نەوت لەجیهاندا دەریدەخەن كە نرخی نەوت بەرەو دابەزین دەڕوات ئەویش بەهۆی دوو هۆكارەوە كە یەكەمیان پاشەكشەی ئابووری بەرز لەوڵاتانی پیشەسازی و داڕمانی بانكەكان، دووەمیش روسیا وەك لایەنێك لە شەڕی لەگەڵ رۆژئاوا، دەستیكردووە بەهەناردەكردنی نەوتەكەی بۆ بازاڕەكانی هیندستان و چین و ئاسیا بە 20 دۆلار كەمتر لەنرخی نەوتی جیهانی و ئاماژەی بەوەشكرد : ئەو دوو هۆكارە نیشانەكانی زیادبوونی نەوت پێكدەهێنن كەڕەنگە ببێتەهۆی گەڕانەوەی نرخی نەوت لەساڵی رابردوودا بۆ تێكڕا لە نێوان 60-65 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. سەبارەت بەئەگەری دابەزینی نرخی نەوت و كاریگەرییەكانی لەسەر بودجەی گشتی، راوێژكارەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت» لە ئەگەری دابەزینی نرخی نەوت بۆ خوار 70 دۆلار، دەبێتە هۆی زیادبوونی ئەو پلانە دارێژراوەی بۆ كۆرتهێنان لەپرۆژەیاسای بودجەدا داڕێژراوە كە لەئێستادا بە نزیكەی 63 ترلیۆن دینار خەمڵێندراوە و لەوانەیە كورتهێنانەكە بۆ رێژەی پێوانەیی دیكە بەرزبكاتەوە و 8 تا 16 ترلیۆن زیادبكات. هاوكات عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی هۆشداری دا لەبارەی قەبارەی كورتهێنان لەپڕۆژەیاسای بوجەی گشتی 2023، كە بۆ ماوەی سێ ساڵەو تێیدا كورتهێنان زیاتر لە 63 ترلیۆن و 275 ملیار دینارە لەتێكڕای قەبارەی ئەو بودجەیە و ئاشكرایكرد ساڵی 2017 حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی بەڵگەنامەی سیاسەتی ئابووری خۆی، كە پێشكەشی سندووقی نەختینەی نێودەوڵەتیی كردووە، بەڵێنی داوە تاوەكو ساڵی 2021 كورتهێنانی بودجە بگاتە سفر، لەكاتێكدا ئەوكاتە 14% بوو، بەڵام بۆ پرۆژەیاسای بودجەی 2023 رێژەكە لەبری سفر بێت زیاترە لە 25%. حەمزە جەواهیری شارەزای بواری نەوت دەڵێت دیاریكردنی نرخی نەوت بە 70 دۆلار لەبودجەدا مایەی نائومێدییە چونكە ئێمە نەوتەكەمان بەكەمتر لەو نرخە دەفرۆشین و ئەگەر بێت و نرخی نەوت بگاتە خوار 60 دۆلار دۆخێكی باشمان نابێت، ئەو شارەزایە پێشنیازیش دەكات نرخی نەوت بكرێتە 45 تا 50 دۆلار و بودجەی تەشغیلیش كەمبكرێتەوە بۆ نیوە چونكە بودجەی عێراق بەهەدەر دەدات و ئابووری عێراق دادەڕوخێنێت.

دوای زیاتر لەشەش مانگ بەسەر سەرهەڵدانەكانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینیدا، ئەگەرچی خۆپیشاندانی بەرفراوان و بەردەوام دوای شەش مانگ لەو رووداوانە بەدیناكرێت، بەڵام ناڕەزایەتیی دەربڕین بەشێوازی جۆراوجۆر لەڕۆژهەڵات و ئێران لەچوارچێوەی درێژەی ئەو شۆڕشەدا بەردەوامە. ناڕەزاییەكان گورزی گەورەی لەئابوری ئەو وڵاتە داوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە كشاندەوە، زیانە مادییەكانی دەسەڵات لەماوەی ناڕەزاییەكان بە 30 میار دۆلار مەزەندە دەكرێت، هەر لەو ماوەیەدا ئەوروپاو وڵاتانی بەریتانیاو ئەمریكا نزیكەی هەزار سزایان بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیاو دامەزرواەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپاندووە. هەموو ئاماژەكان دەریانخست سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا گەورەترین گورزی لەكۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران داو هەیمەنەی ئەو  كۆمارەی لەئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتیدا تێكشكاند. ئاستی كاریگەریی ئەو شۆڕشە حاشای لێناكرێت و ئەوەش وایكرد كۆماری ئیسلامی دەست بۆ هەموو شتێك ببات تەنها لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتەكەیداو بەموشەكباران دەستیپێكردو بەكیمیایی دژی خوێندكارانی كچان لەڕۆژهەڵات و ئێران بەردەوامبەو تەنانەت جێبەجێكردنی گرێبەستی 25 ساڵەی نێوان چین و ئێران كەزیاترین ناكۆكیی لەسەربوو بەبێ ئەوەی یەك خاڵیشی ئاشكرا بكرێت واژۆكراو دوای حەوت ساڵ ناكۆكیی قووڵ لەگەڵ سعودیە بەرپرسانی تاران لەپەكین دەستیان خستە دەستی بەرپرسانی ریازو ئاشتبوونەوەیان راگەیاند لەكاتێكدا سوپای پاسداران تەنها 10 رۆژ پێش ئەو رێككەوتنە جارێكی تر هەڕەشەی هێرشكردنەسەر سعودیەی كرد. كاردانەوەو كاریگەرییەكانی شۆڕشی ژینا بەپێشەنگایەتیی گەنجان و لاوان و كچان و ژنانی كورد سنورەكانی تێپەڕاند، چونكە ئەو بەشە لەكوردستان و دانیشتوانی ئێران بۆ بەئامانج گەیشتنی ئەو شۆڕشە لەشەقامەكانی سنەو زاهیدان و تاران تاكرماشان و مازەندەران خوێن دەڕێژن و دەیان دایك و باوك جەرگ سوتاو بوون و پەتی سێدارەو ئەشكەنجەو ئازایش تائێستا بووەتە بەشی ئەوانەی شەیدای ئازادین. كاریگەرییەكانی ئەو شۆڕشە وایكرد ئابوریی كۆماری ئیسلامی لەداڕمان نزیك ببێتەوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و بەپێی ئامارەكانی ئەمساڵ لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە دەكشاندەوە. كۆماری ئیسلامی لەژێر فشارەكانی ئەو شۆڕشەدا پەنا بۆ هەموو شتێك و پاشەكشێ بۆ زۆر شت دەكات كە لەداهاتودا دەردەكەوێت و ئەوەی ئێستا روونە بەردەوامبوونی شۆڕشەكەیە لەچوارچێوەی ناڕەزایەتیی جیاوازدا، چونكە پێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی چەندساڵی رابردووی ئێران لەژێر كاریگەریی و پێشەنگایەتیی كورد چیتر داوای چاكسازیی لەدەسەڵات ناكرێت و ئامادەكاریی بۆ لابردن و راماڵینی دەسەڵات دەكرێت. لەسەرەتای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكاندا مامۆستایەكی ژن لەشاری سنە وتی ئێمەی كورد 43 ساڵە بەڵێمان بۆ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران نەوتووە و پێویستە چیتر گەلانی دیكە لەتاران و شارەكانی ئێران بڵێن « نا بۆ كۆماری ئیسلامی» وتەی ئەو مامۆستایە ئاماژەی روونە كە شۆڕشی ژینا درێژكراوەی ئەو خەون و خەباتە مێژووییەی كوردە لەپێناو ئازادی كە خوێنی بۆ دەڕێژێ. بە چاوخشاندنێكی خێرا دەردەكەوێت كورد بەراورد بە گەلانی دیكە و دانیشتوانی دیكەی جوگرافیانی ئێران لەماوەی شەش مانگی رابردوودا زیاترین خوێنی رژاندووە و هەر یەكە لەو كچ و كوڕ و گەنج و لاوانەی گیانیان لەدەستداوە خاوەنی چیرۆكێكی تایبەتن كە بە پرچەكانی ژینا دەستیپێكرد بە پەتی سێدارەش كۆتایی نەهاتووە. زۆربەی ئەوانەی لە رۆژهەڵات گیانیان بەخت كردووە خاوەنی كەسایەتیی بەهێزو تێكۆشەر، خەمخۆرو پابەند بەكۆمەڵگە و نیشتیمان و وڵات بوون و زۆربەیان پێش مەرگیان دەیان چیرۆك و وێنەو تۆماری ڤیدیۆییان لەخەمخۆریی بۆ ژینگەو مرۆڤایەتی لێ بڵاوكرابوەوە، ژمارەیەكیان شاخەوان و وەرزشكارو هەندێكیان خەمخۆر و خاوەن خەون بۆ نیشتیمان و ژمارەیەكیان خۆشییەكانیان لەگەڵ خەڵك و خەمەكنیشان بۆ خۆیان دابەشدەكرد. ژیناو ساریناو  كۆمارو شەماڵ و شۆڕش تادەگاتە ئاریان كەدوای چوار مانگ بێهۆشی دواجار لە (14/3/2023) گیانی لەدەستدا بەخوێن مێژووی شۆڕشێكیان نەخشاندووە كە رۆژانە رێبواری هەیە و رەوو رەوتەكەی بەردەوامە. بەگشتی لەماوەی شەش مانگدا 135 گەنج و لاوی رۆژڵاهەت بەگوللـەو ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران گیانیان لەدەستداو گڵكۆكانیشیان بە تارای سور نەخشێنرا لەسنە 19 كەس و لەبۆكان 18 و لەجوانڕۆ 11 كەس كوژران بەوەش زیاترین كوژراو لەو شارانە تۆمار كراو شاری رۆژهەڵاتی كوردستان نەما كەخوێنی تێدا نەڕژابێت و تەنانەت لەكەمترین ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی تێداكرا دوو كەس كوژران. لەئامارەكاندا دەركەوتووە بەبێ ژمارەی كوژراوانی رۆژهەڵات 384 كەس لەشارەكانی دیكە لەو ناڕەزایەتییانەدا كوژراون كە 130 كەسیان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان بووەو دوای كوردستان و بەلوچستان زیاترین كوژراو لەشارەكانی باكوری ئێران وەك مازەندەران تۆماركراوە. لەناوخۆی رۆژهەڵات و زۆربەی شارەكانی ئێران رۆژانە یادی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان دەكرێتەوەو هەر ئەوە وایكردووە ئاسۆی هیوای سەرهەڵدانەوەی خۆپیشاندان و وەستانەوە دژی كۆماری ئیسلامیی تروسكاییەكەی لەدەستنەدات و رەنگە بریسكەیك بەس بێت بۆ روون بوونەوەی ئەو ئاسۆیە.   ناڕەزایەتییەكان ئابووریی ئێران دادەڕمێنێت دەركەوتووە زۆرینەی بانكەكانی ئێران زیانە مادییەكانیان زیادی كردووە و هاوكات چوونەدەرەوەی سەرمایە زۆر زیادی كردووەو پێدەچێت بەهۆی ئەو ناڕەزایەتییانەوە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار داهاتی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی كەمی كردبێت. لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاشكرابووە لەهاوینی ساڵی رابردووەوە بەشێوەیەكی خێرا، راكێشان و چوونەدەرەوەی پارە لەبانكەكانی ئێران زۆر زیادی كردووەو تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لەپارەی بانكی ناوەندیی وڵاتەكە كەمیكردووە. پێشتر ژمارەیەك لەبەڕێوەبەرانی بانكەكانی ئێران دانیان بەوەدا نابوو كە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چوونەدەرەوەی پارەو سەرمایەی بیانی زۆر زیادی كردووە، بەڵا بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرا نەكردووە. لەلایەكی دیكەوە ناوەندی (كۆدال) لەئێران بڵاویكردووەتەوە كە لەكۆی 29 بانكی چالاكی وڵاتەكە 13 بانك، زیانی زیاتر لە 366 ترلیۆن تمەن-یان تۆمار كردووە كەچوار هێندەی ئەو پارە كاغەزەیە كەئێستا بەدەست دانیشتوانی وڵاتەكەوەیە. لەئامارەكاندا دەركەوتووە كۆی زیانی ئەو بانكانە تەنها لە نۆ مانگدا 47 ترلیۆن تمەن بووەو تا ناوەڕاستی ئەم مانگە زیانەكان گەیشتووەتە 100 ترلیۆن تمەن و كۆی زیانی ئەو 13 بانكە بەدۆلار دەكاتە زیاتر لەهەشت ملیارو 52 هەزار دۆلار لەكاتێكدایە كە كۆی زیانە بانكییەكانی ساڵی 2019 لەوڵاتەكە گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 230 هەزار دۆلار. دەرهێنانەوەو كشانەوەی پارە بەهۆی نەبوونی متمانە بەبانكەكان لەئێران بەراورد بەسەردەمی پێش ناڕەزایەتییەكان زۆر زیادیكردووەو ئەوەش یەكێكە لەهۆكارە سەرەكییەكانی زیانی ئەو بانكانە. سەرەڕای ئەوەی لەناوخۆدا دەسەڵات گیرۆدەی پلانی خەڵكی ناڕەزایی بووە سزاكانی دەرەوە بەتایبەت ئەوروپاو بەریتانیاو ئەمریكا كەتەنها لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا نزیكەی هەزار سزا بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیا و دامەزروەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپێنراوە، زیانە مادییەكانی ئەو سزایانەش بەنزیكەی 10 ملیار دۆلار خەمڵێنراون. شێوازی دەسەڵاتداریی و ئابوریی ئێران وایكردووە ناخۆشیی و مەینەتییەكانی دانیشتوانی ئەو جوگرافیایە بەڕۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە بەشێوەیەكی بەرچاو زیادبكات . ناوەندی ئاماری ئێران ئاشكرایكردووە رێژەی ناخۆشیی لەساڵی 2022 گەیشتووەتە 49.4% كە بەراورد بەساڵی 2016 كە 19.3% بووەو زیاتر لە 155% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە جیهانییەكان رێژەی ناخۆشیی هەر وڵاتێك دەبێت لەنێوان 6% بۆ 7% بێت و بەوەش دەردەكەوێت رێژەی ناخۆشیی لەئێران 42% لەپێوەرو ستانداردە جیهانییەكان زیاترە. بەرزبوونەوەی رێژەی ناخۆشیی پەیوەندیی راستەوخۆی بەبەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكارییەوە هەیە، بەڵام لەئامارەكانی حكومەتدا بێكاریی بە 8.3% تۆماركراوەو هەڵاوسانی ئابوریی بە 54% لەكاتێكدا سەرچاوە ئابورییەكان و شارەزایانی ئەو بوارە رێژەی بێكاریی لەو وڵاتە بەزیاتر لە 13% و هەڵاوسانی ئابورییان بەزیاتر لە 80% دەخەمڵێنن. ناوەندە ئابورییەكانی جیهان ئاشكرایان كردووە لە كۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لانیكەم 60 ملیۆن كەسیان لەهێڵی هەژاریدا دەژین و لەو ژمارەیە 40 ملیۆنیان لەژێر هێڵی هەژارییەوەن و ناوەندی (كار) لەوڵاتەكەش جەختی لەوە كردووەتەوە كەهەر خێزانی كرێكارێك بۆ دابینكردنی سەبەتەی خۆراكەكەی پێویستی بە 13 ملیۆن تمەنە لەكاتێكدا موچەی ئێستای زۆرینەی كرێكاران لەئێران ناگاتە شەش ملیۆن تمەن. كەمترین موچە لەئێران بە 20% بەرزبوونەوە لەئەمساڵدا بووە حەوت ملیۆن و 900 هەزار تمەن كەدەكاتە نزیكەی 177 دۆلار لەكاتێكدا پێویستە داهاتی هەر خێزانێكی چوار كەسی لەنێوان 15 بۆ 17 ملیۆن تمەن بێت بۆ ئەوەی نەكەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.   نەرۆزی ژیناو ئازادی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان سەرەڕای سەركوت و سێدارە رۆژانەو لەهەر بۆنەیەكدا بەڵێنی بەردەوامبوون لەدەربڕینی ناڕەزایەتیی و تێكۆشان بۆ ئازادیی دەدەن و بەیادكردنەوەی گیانبەختكردوانی شۆڕشەكەیان و زیندوكردنەوەی ناویان لەبۆنەو رێوڕەسمە كەلتوری و كۆمەڵایەتییەكان، سوورن لەبەئەنجامگەیاندنی هەوڵەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا نەورۆزی ئەمساڵ بەنەورۆزی ژینا ناوزەد كرا. كورد لەڕۆژهەڵات خاوەنداریی لەدۆسیەی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان و دورشمی ژن ژیان ئازادیی دەكات، بۆیە لەئێستادا ئەو بەشە لەكوردستان بەزیاترین هێزی ئەمنی و سەربازیی تەنراوە و تەنانەت رۆژانە تۆمەتبارانی دەیان دۆسیەی جیاواز كەسزای سێدارەكانیان راگیرابوو لەئێستاداو لەزیندانەكانی ورمێ و سنەو كرماشان و ئیلام لەسێدارە دەدرێن بەئامانجی چاوترسێنكردنی خەڵك لەلایەن دەسەڵاتەوە. تەنها لەماوەی دوو مانگدا 42 كەس لەو زیندانانە لەسێدارە دراون كە یەك كەسیان بەناوی محێدین ئیبراهیمی بەزیندانی سیاسی كورد لەقەلەمدراوەو ئەوانەی دیكە زۆرینەیان تۆمەتی كوشتنی بەئەنقەست و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە بووە. ئاستی چاوسووركردنەوە و سەركوت بەجۆرێك بەرزبووەتەوە كە تەنها لە یەك رۆژدا هەشت كەسی كورد لە (16/3/2023) لەزیندانی ورمێ لەسێدارەدران، بۆیە وەك باوكی كۆماری درئۆفتادە لەسەر گڵكۆی رۆڵە كوژراوەكەی وتی: ئەگەر كورد یەكڕیز نەبێت هەموویان دەكوژرێن. ئەوەی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەدیدەكرێت ئامادەكارییە بۆ سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەكی فراوان و بەردەوامبوونی شۆڕشی ژینا لەنەورۆزەوە تاشەقام و شارەكانی سەرتاسەری ئێران.