چاوپێکەوتنی دەزگای میدیایی هاوڵاتی لەگەڵ "ابراهيم سومەیدەعی" ڕاوێژکاری سیاسیی "محمد شیاع سودانی" سەرۆکوەزیرانی عێراق.

١ــ پرسی چارەسەری دۆزی کورد و هەڵگرتنی گۆشەگیری لەسەر عەبدوڵڵا ئۆجالان ٢ــ هەڵبژاردنەکانی باشوری کوردستان و کێشە و قەیرانەکانی پارتە دەسەڵاتدارەکان ٣ــ ئەو ئەگەر و گۆڕانکارییانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووەتەوە و پەیوەندیان بە دۆزی ڕزگاریی گەلی کوردەوە هەیە.    دەقی گفتوگۆکە:   *دەمانەوێت لەبارەی رۆژەڤی سەرەکی کە لە کوردستان و لە لایەن مرۆڤایەتیەوە گرنگی پێدەدرێت واتە لە گۆشەگیری چڕی سەر رێبەر ئاپۆوە دەستپێبکەین. ٤٣ مانگ گۆشەگیرییەکی رەها لەسەر رێبەر ئاپۆ هەبوو و تائێستاش ئەو گۆشەگیرییە بەردەوامە. دوای ٤ ساڵ دیدارێک لەگەڵ بنەماڵەکەی سازکرا. رێبەر ئاپۆ وتی، کە تائێستا گۆشەگیری بەردەوامە. بە دڵنیاییەوە هەڵسەنگاندنی زۆر بۆ ئامانج و هۆکارەکانی ئەو گۆشەگیرییە کراوە. لەبەرامبەر گۆشەگیریدا بە پێشەنگایەتی گەریلا، گەلی کورد و دۆستانی کورد بەرخودانێکی گەورە بەڕێوەدەچێت. مرۆڤ چۆن هەڵسەنگاندن بۆ ئەو گۆشەگیرییە بکات کە رێبەر ئاپۆ وتی، "بەردەوامە" و ئێستا لە چ دۆخێکدایە؟ لە سەرەتادا رێز و وەفاداریم بۆ رێبەر ئاپۆ دووپاتدەکەمەوە. وەک ئێوەش باستان کرد ٤ ساڵ زیاتربوو دیدار لەگەڵ رێبەر ئاپۆ ئەنجام نەدرابوو. دۆخی رێبەر ئاپۆ لە رووی تەندروستییەوە چۆنە، کەس نەیدەزانی. ئێستا دیدارێک ئەنجامدرا، زانیاریمان لەبارەی رێبەر ئاپۆوە وەرگرت و رێبەر ئاپۆ سڵاوی نارد. ئەوە کاریگەری زۆر باشی دانا و هەموو کەسێکی دڵخۆش کرد. دوای ئەو هەموو ساڵە زانیاری لەبارەی رێبەر ئاپۆوە وەرگیرا، بە دڵنیاییەوە هەم بۆ بزوتنەوەکەمان، هەمیش بۆ گەلەکەمان و هەمیش بۆ دۆستانمان بووە مایەی دڵخۆشی. ئەو دیدارەش ئەنجامدرا، بە شێوەی ژێربەژێ لەبارەی تەندروستی رێبەر ئاپۆوە هەندێک شت بڵاوکرایەوە. بە ئەنقەست بڵاویان کردەوە. دەوڵەتی تورکیا لە ئیمراڵی سیاسەتێک بەڕێوەدەبات. لە کەسایەتی رێبەر ئاپۆدا لەسەر گەلی کورد سیاسەتێک بەڕێوەدەبەن. لەبەر ئەوە لە ئیمراڵی هەرچی رووبدات دەوڵەتی تورک لێی بەرپرسیارە. کەس ناتوانێت جگە لەوە ئۆباڵی بەرپرسیارێتی بخاتە ئەستۆی کەس. لەبەر ئەوەی دەوڵەتلەوێ سیاسەتێک بەڕێوەدەبات. ئەوەی لەوێ رووبدات دەوڵەت لێی بەرپرسیارە. رێبەر ئاپۆش وتی، گۆشەگیری بەردەوامە. ئەو گۆشەگیرییە هاوشێوەی ئەوانە نییە کە لە ساڵانی رابردوودا پێشدەخرا، سیستمی ئیمراڵی سیستمی گۆشەگیری و قڕکردنە. ئەو سیستمە لە کەسایەتی رێبەردا بەسەر گەلی کورددا جێبەجێ دەکرێت. دەوڵەتی تورک بە تەنیا ئەو سیستمەی پەرە پێنەداوە، لە بنەڕەتدا پیلانگێڕان ئەو سیستمەیان پێشخست و دەوڵەتی تورکیش درێژەی پێدەدات. راستیەکەی ئەمەیە. واتە سیستمی ئیمراڵی، سیستمی گۆشەگیری رەها، سیستمی ئەوانەیە کە پیلانگێڕییان دژی رێبەر ئاپۆ کرد. ئەوان سیستمەکەیان دامەزراند، تورکیەش درێژەی پێدەدات. تا سیستمی ئیمراڵی هەبێت، ئەو گۆشەگیرییەش بەردەوام دەبێت. پێویستە هەمووان بەو جۆرە لەوە تێبگەن. چ کاتێک گۆشەگیری هەڵدەگیرێت؟ هەرکە سیستمی ئیمراڵی هەڵبگیرێت، گۆشەگیریش هەڵدەگیرێت. ئەوەش چۆن هەڵدەگیرێت؟ کەی گەلی کورد وەک کۆمەڵگەیەک قەبوڵ بکەن، مافە سروشتییەکانی گەلی کورد قەبوڵ بکەن، ئەو کاتە سیستمەکە لەناو دەچێت، ئەو کاتەش گۆشەگیری هەڵدەگیرێت. ئەوە راستیەکەیە. عومەر ئۆجالان چاوپێکەوتنی کرد. بەڵام لە چ بارودۆخێکدا ئەو چاوپێکەوتنە دروستبوو. لێرەدا دەربارەی  تەندروستی ڕێبەر ئاپۆدا هەندێک شت ئاشکرا ناکرێن. لە نێو دۆخێکی لەو شێوەیەدا چاوپێکەوتنی کرد. گەر ئەم چاوپێکەوتنە دروستبووە ئەوا لە دەرنجامی تێکۆشانی تەڤگەر، گەل بووە کە لە گۆڕەپانی نێونەتەوەییدا فشاری لەسەر تورکیا دروستکرد. هەروەها لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەندێک پێشهات لە ئارادایە. دوای ئەوەی هەموو ئەم پێشهاتانە کۆبوونەوە ناچاربوون ڕێگە بە چاوپێکەوتن بدەن. بەڵام هەرچەندە چاوپێکەوتن کراوە، هێشتایش گۆشەگیری بەردەوامە. ڕێبەر ئاپۆیش ئاماژەی بەوەدا گۆشەگیری بەردەوامە. گوتی، 'هەندێک شتم لێ دەخوازن. گەر دەتانەوێت ڕۆڵی خۆم بگێڕم دەبێت بارودۆخی ئەوە بڕەخسێندرێت. گەر ئەوە نەکرێت چۆن ڕۆڵی خۆم بگێڕم." بە ئاشکرا ئەمەی دەربڕی. دوای چاوپێکەتنەکەی عومەر ئۆجالان دیسان سزای دیسپلینیان بۆ ڕێبەر ئاپۆ بڕیەوە. ئەو سزایە ڕووپۆشێکە. یانی بۆ ئەوەی سیستەمی ئیمراڵی، گۆشەگیری بەردەوام بکەن پەرەیان بەو پەردەپۆشکردنەدا. ئەم بە تەنها عەقڵی دەوڵەتی تورک نیە، ئەوانەی لە پیلانگێڕییدا بەشدارن و پەرەیان پێدا، ئەم عەقڵەیان دا بە دەوڵەتی تورکیا. لەبەرئەوەی دەوڵەتی پێشوی تورکیا پەرەیان بە هەندێک پاساو دەدا، بەو پاساوانەوە دەیگوت چاوپێکەوتن دروستنابێت. ئەمەش بۆ دەوڵەتی تورکیا کێشەی گەورەی دروستکرد. هەندێک بیرییان لێکردەوە و گوتییان وانابێت. پێویستە ئێوە لە ڕووی یاساییەوە پەرە بە هەندێک شت بدەن. دەتوانن لەڕێگەی دادگاوە سزا ببڕنەوە. ئەوکاتە دەبێتە یاسایی. ئەوکاتە ئێوە دەتوانن ئەم سیستەمە گۆشەگیرییە ڕەهایە بەڕێوەبەرن و بەو شێوەیش بەڕێوەی دەبەن. لەسەر پرسی کورد هەندێک لێدوان و ڕاگەیاندراویان دا. دوای ئەو لێدوانانە پەرەیان بە سزای دیسپلین دا. ئەمە نیشانەی چییە؟ ئاماژەیە بۆ ئەوەی چارەسەری پرسی کورد لە ئامانجی ئەواندا بوونی نیە. گەر چارەسەری لە ئامانجیاندا هەبووایە، ئەوا لە دوای چاوپێکەوتنەکەوە سزای نوێیان بۆ ڕێبەر ئاپۆ نەدەبڕییەوە. ئەمە ئاشکرایە. تەنها لە سزاداندا ناوەستنەوە. هێرشی سەر ڕۆژئاوا دەکەن، لە تورکیا و باکووردا دەستبەسەر شاروانیدا دەگرن. ئەوەی چارەسەریبێت لە ئامانجیاندا نیە. ئەمە هەموو شتێک ڕوون دەکاتەوە. بۆچی وادەکەن؟ لەبەرئەوەی دەوڵەتی تورک لە قەیرندایە و دەیەوێت خۆی دەربازکات. بەڵام بەکام شێوەیە دەیکەن ڕوون نیە. هەندێک لێدوانیان داو دەیانەوێت بەو شێوەیە خۆیان دەرخەن، ئەمەش ئەستەمە. پێویستە گەل و دۆستانمان ئەمە ببینن. گەر دەوڵەتی تورک ئەوەندە لە نێو قەیراندا نەبوایە ئەمەی نەدەخستە ڕۆژڤەوە. ئەوەی لەسەرمانە چییە؟ پێویستە ئەم گۆشەگیرییە بشكێنین. ڕێبەر ئاپۆ بە جەستەیی ئازاد بکەین. ئازادی جەستەی ڕێبەر ئاپۆ پرسی کورد چارەسەر دەکات. جگەلەوە هیچ دەرفەتێکی چارەسەری نیە. بۆ ئەمەش لە ١٦ی تشرینی دووەم لە کۆڵن گردبوونەوەیەک ئەنجام دەدرێت. ئەو گردبوونەوەیە گرنگە. هەنگاوێکی باشماننا و رۆژەڤێکی باشی دروستکرد. لەسەر ئەمە هەڵمەتێکمان دەستپێکرد. ئەم گردبوونەوەیەش لەسەر ئەم بنەمایە ئەنجام دەدرێت. هەر بۆیە دەبێت هەموو کەسێک بەشدار ببێت. پێویستە لە هەموو گردبوونەوەکانی دیکە گەورەتربێت و بە ملیۆنان بەشدار ببن. لە ڕووی جەستەییەوە رێبەر ئاپۆ ئازاد بکات. جگە لەمە شتێکی باش نییە. لە ئێستادا دەوڵەتی تورک لە ناچاریدایە. باسی کوردان دەکات، باسی برایەتی، یەکسانی و شتی تر دەکات. پێویستە لەسەر ئەو بنەمایە فشاری زیاتر دروستبکەین. ئەوەی لەسەرمانە ئەمەیە. بۆئەمەش هەموو گەلەکەمان بە ژن و منداڵ و گەورە و گەنجەوە بەشداری گردبوونەوەکە ببن. بۆئەوەی ئەم گردبوونەوەیە فشارێک لەسەر دەوڵەتی تورک دروستبکات. بۆئەوەی تورکیا یاری نەکات و ناچاربێت بە شێوەیەکی دروست نزیکی پرسی کورد ببێت. گەر دروست نزیک بێتەوە ئەوا پرسەکان چارەسەر دەبن. ئیدی کاتی ئەوەیە ڕێبەر ئاپۆ لە ئیمراڵی بهێنینە دەرەوە. پێویستە هەمووکەس لەسەر ئەم بنەمایە تێکۆشێت. ئەوەی لە هەموان داوادەکرێت ئەمەیە. *چەندین خاڵتان دەستیشانکرد. لە کاتی چاوپێکەوتنەکەدا هەندێک لێدوان درا. لە پەڕلەمانی تورکیادا هەندێک پێشکەوتن دروستبوو. یەکە بە یەکی ئەمانە بپرسین. پێش ئەوەی بچینە سەر ئەو بابەتانە، وەک نمونەیەک ئەردۆغان بەشداری کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو. دوای گەڕانەوەی لەگەڵ باخچەلیدا کۆبووەوە. باخچەلیش لە کۆبوونەوەی پەڕلەماندا چووە لای پەڕلەمانتارانی دەم پارتی و تەوقەی لەگەڵ کردن. دەمەوێت لێرەدا ئەمە بپرسم. هەرچەندە هیچ هەنگاوێک نەنراوە بەڵام لێداوانیش دراوە. ئایە ئەمە قۆناغێکی نوێیە، چارەسەرییە، یان پڕۆژەیەکە، یان ئەندازیاریی کۆمەڵایەتییە. دەمانەوێت ڕاڤەی ئەمە بکەین. پەویوەست بە کام تایبەتەمەندییەوە دەوڵەتی تورکی هێنایە ئەم خاڵە؟ کەس ناتوانێ ناوی لێبنێت، بۆچی؟ لەبەرئەوەی قسە جیاوازە، پراکتیک جیاوازە. کاتێک قسە و پراکتیک تەواوکەری یەکترنەبن، کەس ناتوانێت ناوی لێنێت. لەبەر ئەمە ناتوانین ناوی لێبنێین. یانی قسەیەک هەیە و دەڵێت "حەقیقەتی مرۆڤ کردەوەیانە". لەخۆڕایی ئەمە نەتراوە. مرۆڤ دەتوانێت بە قسەکردن هەموو کەسێک فریوبدات. لە پراکتیکدا هەرچەندە خواستی هەڵخەڵەتاندنت هەبێت، ناتوانی بیکەی. ناتوانی ڕاستی خۆت بشارییتەوە. بەدڵنییاوە دەردەکەوێت. بۆیە دەڵێن، 'کردەوە حەقیقەتی مرۆڤ دەرەخات". لە ئێستادا هەموو کەسێک دەیبنێت. قسەکانی ئەردۆغان و باخچەلی شتێکە و ئەوەی دەیکەن شتێکی دیکەیە و پێچەوانەی یەکترن. ئەمە بەلای هەموو کەسێکەوە ناکۆکی دروستەکات. ڕاستی ئەمە چییە؟ ئەوەی لە پراکتیکدا جێبەجێی دەکات. بۆیە ناتوانن بڵێن "ئەوەی لە پراکتیدا ڕوودەدات لە دەرەوەی ئێمەوەیە. ئێوە قسەکانمان بە بنەما بگرن." هیچ کەسێک ئەو قسانە بە بنەما وەرناگرێت. لە پراکتیکدا چی دەرکەوتووە ئەوە بە بنەما وەردەگرن. هەربۆیەوە ئەو پراکتیکەی کە دەوڵەت دەیکات جێگەی باوەڕی کەس نیە. بۆیە ناتوانی ناوێکی لێ بنێیت. ئێستا ئەمە پلانێکە. پلانێک بەڕێوەدەبرێت. گەر ئەم قسانە دەکرێت، ئەم پراکتیکەش لە ئارادایە، لە چوارچێوەیی پلانێکدا ئەنجام دەدرێت. لە ئێستادا دەوڵەتی تورک چی لەپێش خۆی داناوە. گەر بتوانێ تەڤگەری پەکەکە لەناوبەرێ، قڕکردنی کوردان بە ئەنجام بگەیەنێت و بتوانێت سایسەتی عوسمانی نوێ بەڕێوەبەرێ، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەسەڵاتداری و هەژموونی خۆی بەهێز دەکات. سیاسەتێکی ئیمپرالییان گرتووەتەبەر. لەبەر ئەوە هێزی خۆیان ناردە لیبیا، دەیەوێت لە  دەریای سپیش هەندێک ئەنجام بەدەست بخات، دەیویست لە قەفقاسیا هەندێک ئەنجام بەدەست بخا. لەم ڕووەوە لە عێراق و سوریادا چەندین هەنگاوی نا. هەرچی دەرفەتی تورکیا هەیە بۆ ئەمەی خەرج کردووە. بۆئەوەی بتوانن ئەم ئامانجەیان پێکبهێنن. هەرچەندی کارییان کرد بۆئەمە نەیانتوانی ئامانج بەدەست بهێنن. ئەمەش لە تورکیادا قەیرانێکی گەورەی دروستکرد. گەر لە تورکیادا لە ڕووی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، کولتووری و هەموو لایەنەکانەوە قەیران دروستبووە، دەرنجامی ئەم سیاسەتەیە. وایان دانابوو بەم سیاسەتە ئامانجی ئیمپریالییان پێکبهێنن. بۆ ئەمەش هەموو شتێکیان خەرج کرد. کاتێک کە ئامانجەکەیان پێكنەهات چی بوو؟ ئەم قەیرانە دروستبوو. ئەمەش تورکیای خستەناو گێژاوێکی سەختەوە. جگە لەمەش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە ناوی پڕۆژەی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بەڕیوەدەبرێت. ڕوونە کێ بەڕێوەی دەبات. ئەمریکا، ئینگلتەرا و ئیسرائیل بەڕێوەی دەبەن. تابێت شەڕ لە  ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرفراوان دەبێت. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕستدا گۆڕانکاری دێتەئاراوە و وەک پێشوو نامێنێتەوە. ئەم پیشهاتە کاریگەرییەکی گەورە لەسەر تورکیا دروستدەکات. ئەوانەی کە پرۆژەی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەدەبەن بە ئاشکرا گوتییان نەخشە دەگۆڕرێت. دەڵەوت-نەتەوە گورز دەخوات. تورکیاش زۆر لەمە دەترسێت. دەیویست هەموو گۆڕانکارییەک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەڕێگەی ئەوەوە دروستبێت. لەبەرئەوەی ئەندامی ناتۆیە و پەیوەندی بە ئەوروپاوە هەیە. تاکو ئێستا هێز لەوانەوە وەردەگرت و بەو هێزەوە لەسەر کوردان و گەلانی دیکە قڕکردنی پێش دەخست. لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەژموونی خۆی پێش دەخست. لە ئێستادا ئەمانەی لەدەستدا نەماوە. پێشهاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بێ تورکیا دەگوزەرێت. ئەمەش زۆر تورکیای ترساندووە. هەم دەوڵەت دەترسێنێت، هەمیش حکومەت دەترسێنێت و هەمیش سەرمایەداریی تورکیا دەترسێنێت. سەرمایەداری تورکیا، سوپا، ئاکەپە، هەموویان بەهیوای ئەوەبوون لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ببنە هێزێکی ئیمپریالی. باوەڕیان بەمە کردبوو. چەندی کارییان کرد نەگەشتن بە ئامانجەی خۆیان و گورزی کوشندەیان خوارد. قەیرانی گەورە دروستبوون و ترسێکی گەورەی درستکردووە. بۆ پەردەپۆشکردنی ئەمە ئەردۆغان پەرەی بە کام پڕوپاگەندە دا؟ ئەردۆغان وتی، "ئیسرائیل ترسی گەورەیە بۆ ئێمە. ئیسرائیل هێرشمان دەکاتەسەر، دابەشمان دەکات و لەناومان دەبات." شتێکی وا بوونی نیە. هەموو کەسێک دەزانێت ئیسرائیل هێرش ناکاتەسەر تورکیا. بۆچی پەرەی بەمەدا؟ بۆئەوەی گەل فریووبدات. بۆئەوەی هەموو کەسێک پەلکێشی سەر سیاسەتی خۆی بکات. بۆئەوەی پەردەپۆشی هەموو قەیرانەکانی تورکیا بکات. کێشەکانی تورکیا زۆرە و گەلی ماندوو کردووە. دەیەوێت بەم شێوەیە پەردەپۆشی ئەمانە بکات. سەرنجی هەموو کەسێک دەداتە چی؟ دەڵێت تورکیا لە مەترسیدایە. تورکیا سەردەمانێک ئیمپراتۆرێتی عوسمانی پێکهێنا. لە کۆتاییدا هێندەی نەمابوو تورکیا نەمێنێت. بەگوێرەی بارودۆخی ئەوکاتە بەزۆر کۆماریان دامەزراند. لە ئێستادا ئەمە گوتارێتی. دەڵێت "ئێمە عوسمانی گەورە بووین، پارچەبووین و لە ئێستاشدا مەترسی ئیسرائیل لە ئارادایە و ئەوەی ئێستاش لەدەست دەدەین." ئەو کاتە خەڵک هەموو کێشەکان لەبیربکات و دەوڵەت دەپارێزێت. ئەمە بنەمایە. ئەوکاتەش ناتوانن خۆیان لەم قەیرانە قوتاربکەن. سیاسەتێکی ئاوا بەڕێوەدەبرێت. لە ئێستادا ئەم سیاسەتە ئەنجام بدات یا نا. کاتێک کە گوتییان ئێمە براین، موسڵمانین، پێکەوە دەژین، دەبێت پێکەوەیش بیپارێزین، بۆ ئەمە بوو. بۆچی پێشتر ئەمە نەدەگوترا؟ چەند مانگ پێش ئێستا چییان دەگوت؟ دەیانگوت "پەکەکە لەناودەبەین، قڕکردن دەگەیەنین بە ئامانج." چیبوو بە جارێک گۆڕییان. ئەو تێکۆشانەی بەڕێوەبرا و پێشهاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە ڕوودەدەن دەوڵەتی تورکی خستە ناوی قەیرانێکی گەورەوە. لەم مەترسییەدا دەژین و  دەترسن. گەر لێرەدا هاوکاری کوردان وەرنەگرن ئەوا گورز دەخۆن. هەربۆیە وادەکەن. یانی دەیانەوێت جارێکی دیکە هەموو کەسێک فریووبدەن. یاری دەکەن. هەرخۆی ڕۆڵگێڕییەکانینان لە پراکتیکدا دەرکەتووە. *لەلایەک ئەو لێدوانانە دەدەن و لەلایەکی ترەوە دەیانەوێت لایەنەکانی بەرامبەریان بێ کاریگەر بکەن و نەهێڵن. لێرەدا ڕێبەر ئاپۆ کە لە ڕستەی دووەمی خۆیدا ڕایگەیاندووە، "لە ڕووی یاسایی و سیاسییەوە هێزی ئەوەم هەیە، دەتوانم بناغەیەک دروست بکەم". ئێوەیش وەک هاوسەرۆکایەتی دەست نیشانتان کرد، لە گەڵ ڕێبەر ئاپۆن. مۆخاتەبی چارەسەری پرسی کورد ڕێبەر ئاپۆیە و ئەو دەتوانێت دانوستانەکان بەڕێوە دەبات. هەموو بزووتنەوە کوردییەکانیش خاوەنداری لێدەکەن. بەڵام دەوڵەتی تورکیا وتی مۆخاتەب ئەو نییە و دەستی بە هێرشکرد. هەروەک ئیوەش ئاماژەتان پێدا، دیسانەوە ڕێبەر ئاپۆ سزای ٣ مانگ قەدەغکردنی دیداری بەسەردا سەپێندرا. لێرەدا مەبەستیان چییە و دەیانەوێت چی بکەن؟ ئێستا ئەوەی ئێمە و ڕێبەر ئاپۆ گوتمان شتێکی نوێ نین. ئێمە بەساڵانە ئەم شتانە دەڵێین. کاتێک ڕێبەر ئاپۆ لە ئەکادیمیای مەعسوم کۆرکماز بوو، محەمەد عەلی بیراند هات چاوپێکەوتنێکی ساز کرد، ڕێبەر ئاپۆ لەو کاتەدا وتی: "من بەدوای مۆخاتەبێکدا دەگەڕێم." لەو کاتەوە ڕێبەر ئاپۆ بە ئاشکرا دەیویست پرسی کورد لەڕێگەی سیاسی و دێموکراسیەوە چارەسەر بکات بزووتنەوەکەمان چەندین جار ئەمەی ڕاگەیاندووە. هەروەها زۆرجار بزووتنەوەکەمان و گەلەکەمان ڕایانگەیاندووه که نوێنەری ئێمه لە هەموو بوارێکەوە ڕێبەر ئاپۆیە، ڕێبەر ئاپۆ ئەو کەسەیە کە مۆخاتەبی چارەسەری پرسی کوردە ئەمە زۆرجار وتراوە. دەوڵەتی تورکیاش ئەمە باش دەزانێت. نەک ئەوەی کە نەزانێت. کێ دەتوانێت پرسی کورد چارەسەر بکات، نەک هەر پرسی کورد، بەڵکوو دەتوانێت پرسەکانی تورکیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش چارەسەر بکات ڕێبەر ئاپۆ دەتوانێت چارەسەری بکات ئەوان ئەمە دەزانن بەڵام بە ئەنقەست هەندێک لێدوانی جیاواز دەدەن. ئەوان دەیانەوێت ئەوە بڵێن کە ڕوون نییە کێشەکە لەگەڵ کێ چارەسەر بکرێت. واتە دەیانەوێت بڵێـن لە نێو کوردا مۆخاتەب نییە ئەمە وتنانە زیاتر بۆ دەرەوە باس دەکات. فێڵێکی گەورەیە. بە زانابوون ئەو قسانەی کە کورد نەتەوە نییە، ئێمە نازانین چۆن ئەم پرسە چارەسەر بکەین، ئەوان ئەم کارە بۆ شاردنەوەی ڕاستیەکان دەکەن. لەڕاستیدا هەموو شتێک لەبەرچاوە و هەمووان دەزانن کە ڕێبەر ئاپۆ نوێنەرایەتی گەل دەکات ئەو بە ساڵانە لە پێناو ئەم مەبەستەدا تێکۆشان دەکات و بەساڵانە لە ئیمرالی بووە بەدیل گیراوە. بەم بۆنەوە گۆشەگیریی رەها لەسەر ڕێبەر ئاپۆ بەڕێوە دەچێت. بەم شێوەیە دەیانەوێت هەمووان تووشی سەرلێشێواوی بکەن. واتە دەیانەوێت کەس نازانێت دەیانەوێت چی بکەن. بەو چەواشەکارییانەوە دەیانەوێت ئامانجەکانیان بەدەست بهێنن. کاتێک سەد ساڵەی کۆماریان گرت، ئاکەپە، مەهەپە، هودا پار و هتد. پێکەوە وەستان و دەستی یەکتریان بەرزکردەوە، بەو کارە وێنەیەکیان پێشکەش کرد. دوای ئەمە هوداپار دیدارێکی لەگەڵ بارزانی ئەنجامدا. ئەردۆغان چووە نەتەوە یەکگرتووەکان و دواتر خۆی و باخچەلی هاتنە بەردەم گەل و هەندێک وتاریان پێشکەش کرد و هەندێک کرداریان نواند. هەموو ئەمانە تەواوکەری یەکترن. ئەوان دەیانەوێت چی بکەن ئەو کارە دەکەن، لەسە ئەوەی چۆن پلانەکانیان جێبەجێ بکەن کار دەکەن. وتەیەکی ناسراو هەیە. کاتێک یەکێتی سۆڤیەت بەهێز بوو و لە تورکیا لایەنگرانی هەبوون، دەوڵەت چی گوت؟ وتی: "ئەگەر پێویست بکات ئێمەش کۆمۆنیزم دەهێنین". ئەمە ڕاستی دەوڵەتی تورکیایە. تورکیا قەد پێکهاتەکان بە بنەما وەرناگرێت، خۆی بەبنەما وەردەگرێت. واتە ئەگەر شتێک هەبێت کە بکرێت دەوڵەت ئەنجامی دەدات. یانێ دەوڵەت هەیە، کۆمەڵگا و مرۆڤەکان بوونیان نییە. ئەمەش ڕاستیەکانی سیستەمی دەوڵەت دیاری دەکات. ئەمەش دەرخەری ئەوەیە کە ئێمە ڕووبەڕووی چ جۆرە دەوڵەتێک بووینەتەوە. کاتێک ئەردۆغان و باخچەلی قسەیان دەکرد و لە ڕۆژنامەکاندا بڵاو بووەوە، هەندێک کەس چییان دەگوت؟ دەیانوت پرسی کورد وەک جاران نییە و چارەسەریش وەک جاران نابێت. ئەم وتووێژانە بە زانابوونەوە باسی لەسەر دەکرا. واتە ئێمە بۆخۆمان پرسەکە چارەسەر دەکەین. دەیانگوت نە پەکەکە هەیە و نە ڕێبەر ئاپۆ، واتە دەمانەوێت بی خواست و مەیلی خۆمان بەبێ ئیرادەی گەلی کورد پرسەکە چارەسەر بکەین. ئەمە چی نیشان دەدات؟ ئەوان دەیانەوێت کوردی دەستەمۆ و گرێدراوی خۆیان بنیات بنێن. دەیانویست بەم شێوەیە هەموو کەسێک فریو بدەن. بەمەش دەیانەوێت ئەو کەسانەی لەبەرامبەریاندا ڕاوەستاون بێکاریگەر بکەن. واتە هەمووان بخەنە ژێر خزمەتکاری خۆیانەوە. بۆ خۆیان بە ڕوونی ئەمە دەڵێن. دەڵێن تەسلیم ببن و هەرچیمان پێدان قبوڵی بکەن. هەرکات شتێکمان پێدان ئەوە داومانە، هەرکاتیش نەدارا ئەوە نەدراوە، لۆژیکی ئاکەپە – مەهەپە لەسەر ئەم بنەمایە دامەزراوە. هەرکەسێک رووبەڕووی ئەمانە بوەستێتەوە دەڵێن، "ئەوان تیرۆریستن، خیانەتکارن، دەیانەوێت لەناومان ببەن." ئەوان بەو لۆژیکە مامەڵە دەکەن و پراکتیکەکەیان لەسەر ئەم پرەنسیپە داناوە. *ئەردۆغان دوای هێرشەکانی سەر ڕۆژئاوا ڕایگەیاند، لە داهاتوویەکی نزیکدا مژدەیەکی خۆشمان هەیە. دەسەڵاتدارانی عێراق هاتنە تورکیا، تورکیا هەوڵدەدات لەگەڵ سوریا کۆببێتەوە و چەتەکانی سەر بە دەوڵەتی تورکیا لە هەولێر لەگەڵ پەدەکە کۆبونەوە. هەروەها هاکان فیدان بۆ کۆبوونەوەکان دەچێتە لەندەن. کاتێک مرۆڤەکان ئەم پازڵلانە دێنێتە پاڵ یەک، ئامادەکاری چی دەکەن؟ دەوڵەتی تورکیا ئەگەر دەیەوێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕۆڵ ببینێت، سەرەتا دەبێت بە ڕێگەی سیاسی و دیموکراتیکەوە پرسی کورد چارەسەر بکات. لەو کاتەدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەتوانێ ڕۆڵ بگێڕێت. کاتێک مرۆڤ چاولێدەکات، ئامانج و نیازێکی وایان نییە. یاری و فێڵە. واتە دەیەوێت پەکەکە لەناو ببەن و جینۆسایدی کورد تەواو بکەن. دەیەوێت هەموو شتەکانی کۆمەڵگا نەهێڵێت و ببێتە هێزی سەرەکی تورکیا و ئارمانجەکانی خۆی بەدی بێنێت. واتە هەژموونی خۆی لە تورکیا بە گشتی بسەپێنێ. بەم شێوەیە ناتوانێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جێگای ببێتەوە. لە وتارەکەمدا وتم، لە قەیرانێکی گەورەدایە. دەیەوێت بەم شێوەیە لەم قەیرانە ڕزگاری بێت و ئەم ڕێگایەی هەڵبژاردووە. ئەو دیاریەی ئەردۆغان باسی دەکات ئەوەیە. لە ئەسەنیورت و ماردین و خەلفەتی و ئیلیح دیاریەکەی ئاشکرا کرد. ئەوان ئامانج و نیازی چارەسەری پرسی کوردیان نییە. ئەوان دەیانەوێت لە ڕۆژئاوا و سوریا پەرە بە داگیرکاری نوێ بدەن. بە جۆرێک دەیانەوێت ئەوە ڕووبدات و خۆیان لە قەیرانەکە ڕزگار بکەن. مەحاڵە بەو ڕێبازە لە قەیران ڕزگاریان بێت، بەڵکوو قەیرانەکەیان زیاتر دەکات. ئەمانە هەمووی لە بەرچاو ڕوودەدەن. دەیانویست نێچیرڤان بارزانی سەردانی تورکیا بکات ئەویش چوو، لە هەولێر بەناوی ئاهەنگگێڕانی کۆمارەوە پەدەکە، میت و باڵیۆزی تورکیا و ئەوانەی بە ئۆپۆزسیۆنی سوریا ناویان دەبەن کۆبوونەوەیەکیان ئەنجامدا مەبەستیان لەم کۆبوونەوەیە چی بوو؟ سودانی چووه تورکیا و تورکیا هێرشی کرده سەر ڕۆژئاوا و شه نگال، هاکان فیدان سەردانی لەندەن دەکات، کاتێک مرۆڤ هەموو ئەمانە لەسەر یەک کۆدەکاتەوە، دەبینێت پلانێک لە ئارادایە. هەمووان دەزانن کە بەریتانیا هێزی سەرەکییە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستان و سیاسەتی سەرەکی پەیڕەوی دەکات. بەرلەوەش دۆغان گورەش چوو بۆە بەریتانیا و دەوترا گڵۆپی سەوزیان بۆ هەڵکردووە، دواتر گوندەکانی کوردستان سوتێنران، گەل کۆمەڵکوژ، ئەشکەنجە و دەستگیرکران و زۆر شتی جیاواز سەریهەڵدا، لە ئێستادا بە پێشەنگایەتی ئەمەریکا، بەریتانیا و ئیسرائیل پڕۆژەیەک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەدەچێت، بەو بۆنەوە دەچنە بەریتانیا. دەیەوێت بوارە نێونەتەوەییەکان لە گەڵ خۆی هاوڕا بکات. چۆن ئەمە دەکەن؟ ئه گه ر کێشه ی کورد چارەسەر بکرێت ئەوا ئەو ئامانجەیان هەڵدەوەشێتەوە؟ لەبەر ئەوە دەیانەوێت بۆ هێرشکردنە سەر ڕۆژئاوا ڕەزامەندی وەربگرن هەتا بتوانن لە ڕۆژئاوا و سوریا دەستوەردان بکەن. ئێستا ئەمریکا لەگەڵ ئیسرائیل لە پەیوەندییەکی بەردەوامدایە. ئێران گورزێکی قورسی بەر کەوتووە، واتە وەک پێشتر کاریگەرییەکانی لەسەر ڕۆژئاوا نەماوە. لە کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەردۆغان پێشتر نەخشەیەکی بەرز کردەوە و لەم دواییانەشدا نەتانیاهۆ پلانێکی دیاری کرد. یەکێک لە سیاسەتە دەسەڵاتدارییەکانی ناوچەکە لە لایەن ئیسرائیلەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەوی تریان لەلایەن تورکیاوە بەڕێوەدەبرێت. ئەمە دیارە و هەموو کەس دەتوانێ بیبینێ. بەتایبەت گەلی ئێمەی ڕۆژئاوا و شەنگال دەبێ ئەم ڕاستیانە ببینن. مەترسی هەیە. دەبێت یەکڕیزیان پتەوتر بکەن. پاراستنی ڕەوای خۆت بەهێز بکەن و پەرەی پێبدەن. هاوکات لە بواری پەروەردەییەوە خۆیان بەهێز بکەن و بتوانن بەرگری لە خۆیان بکەن. ئەوەی لە ڕۆژئاوا و شەنگال داوا دەکرێت ئەمەیە. ئەگەر ئامادەکارییەکانتان بەم ئاڕاستەیەدا نەبێت گورزیان بەردەکەوێت. چونکە ئەم کۆبوونەوانە کە ئەنجام دەدرێن، پلانێک لە ئارادایە. واتە پلانەکان زیاتر بۆ سەر ڕۆژئاوا و شەنگالە. بەو بۆنەوە دەبێت هۆشیار بن و پاراستنی ڕەوای خۆیان بەهێز بکەن. دەوڵەتی تورکیا کەوتووتە ناو گێژاوێکەوە و ناتوانێت خۆی لە قەیرانەکان ڕزگار بکات، تا دێت قەیرانەکان گەورەتر دەبێت و کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەکەپە- مەهەپە دێنێت، ئەمە ڕاستییەکەیە. *ئێمە دەمانەوێت دوای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەڕێینەوە بۆ تورکیا. لە ئەسەنیورت قەیومیان داناوە. دوای ئەمە شارەوانییەکانی خەلفەتی، ئێلح و مێردین دەستی بەسەردا گیرا. ئێستاش چیرۆکی برایەتی و یەکسانی باس دەکەن. ئەم سیاسەتە مانای چییە و چۆن لێکدانەوەی بۆ دەکەیت؟ ئێستا ئەوەی ئەوان پەیڕەوی لێدەکەن یاسایی نییە، بەڵکو داگیرکارییە. دەوڵەتی تورکیا ڕوو دەکاتە هەرکوێ سەرەتا ئاڵای خۆی هەڵدەکات. دەوڵەتێک کە دەچێتە شوێنێک و ئاڵای خۆی هەڵواسێت واتە داگیرکەرە. مانای ئەوەیە کە ئەوان لەوێ لە دوژمن ڕزگار بوونە. واتە دەوڵەتی تورک کورد بە دوژمن دەزانێت و بەکار‌هێنانی وشەی برای ئێمەن هەموومان موسڵمانین مێژوومان یەکێکە، ئەمانە هەمووی قسەن بەس لە وتارەکاندا دەردەبڕێن. گرنگ چەندە بەو قسانە دەیانەوێ ڕاستیەکان بشارنەوە، گرنگ ئەوەیە چی دەکەن لەبەر چاوانن. بۆچی دەوڵەتی تورک کاتێک چوونە عەفرین و سەرێکانی و گرێسپی لەوێ ئاڵای خۆیان هەڵکرد، چونکە ئەو شوێنانە خاکی ئەوان نییە. ئێستا بە هەمان شێوە لەسەر شارەوانییەکان ئاڵای خۆیان هەڵدەکەن. واتە ئەوان داگیریان کردووە، ئەوان بەو شێوە بەردەوامن لە سیاسەتە داگیرکارییەکانیان. پێویستە خەڵکەکەمان لەو ڕۆانگەوە ڕاستیەکان ببینن، نەک بڵێن قەیوم هیچ پەیوەندییەکی بە یاساوە نییە. ئێستا گەلەکەمان دەڵێن زۆر جار داگیریان کردوون و لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا شارەوانییەکانمان دیسان بردووەتەوە واتە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا دیسان شارەوانییەکانمان بەدەست دەهێنینەوە. ئەمە ڕێگایەکی زۆر هەڵەیە کە چاوەڕوانی هەڵبژاردنی داهاتوو بن. شارەوانیەکان هی ئێوەن. ئێوە بە ڕەنج و تێکۆشانی خۆتان بەدەستتان هێناوە. بۆیە پێویستە شارەوانییەکانتان بپارێزن و خاوەنداریان لێبکەن. ئامانجیان ئەوەیە کورد ملکەچی قەبوڵکردنی هەموو شتێک بکەن و دەیانەوێت کوردستان له دەستی کورد دەربێنن وەکوو موڵکی خۆیان مامەڵەی لەگەڵ بکەن. بۆیە بەو عەقڵیەتەوە کۆمەڵگای کورد و مافەکانی قبوڵ ناکرێت بۆیە دەبینین ئەو هەنگاوانەی دەنرێت بە گوێرەی قسەکانیان نایتەوە. لە ئەسەنیورت، مێردین، ئێلح و خەلفەتی ئیرادەی گەل پێشێل کراوە ئەمە بەو مانایەیە ناسنامەی ئەو گەلە ناناسن و هەرچییەکیان بوێت دەرەوەی یاسا پێکی دێنن و چاوەڕێ ئەوەن گەڵ قبوڵی بکات. گەلەکەمان نابێت بەهیچ شێوەیەک یەمە قبوڵ بکات.  

هاوڵاتی ديدارى: ئازاد عەلى بیۆگرافی: د. ئاسۆ عه‌بدولڵا حه‌سه‌ن زاده ساڵی (1964) له به‌غداد له دایک بووه. خوێندنی له بواری یاسای نێونه‌ته‌وه‌ییدا له فه‌ڕەنسا و سویسرا ته‌واو کردوه. له زانکۆکانی فه‌ڕه‌نسا، سویسرا و کوردستان مامۆستا و سه‌رۆک به‌ش بووه. له‌ نێوان ساڵه‌کانی (2012 بۆ 2017)  ڕاوێژکاری سه‌رۆکی حوکوومەتی هه‌رێمی کوردستان بووه. له‌ پاش له‌تبوونی حیزبی دیموکرات له ساڵی (2006) تا ساڵی (2019)  ئه‌ندامی ڕێبه‌ریی حیزبی دیموکراتی کوردستان و ماوه‌ی سێ ساڵ جێگری سکرتێری گشتی و وته‌بێژی ئه‌و حیزبه بووه. له ئێستادا خه‌ریکی کاری ئه‌کادیمی و ڕاوێژکارییه. (100) ساڵ بە سەر (پەيمانى لۆزان - 1923)، کە لە نێوان دەوڵەتە زلهێزەكان و توركياى ئاتاتورك واژۆکرا تێپەڕى، كە (پەيمانى سيڤەر)ى هەڵوەشاندەوە و كوردى لە بوونى دەوڵەت بێبەشکرد؟ پاش سەد ساڵ لە بێ دەوڵەتى، كوشتن و جينۆسايد، ئەگەری پشتيوانييەكى نێودەوڵەتى هەيە بۆ كورد، تا لەپای ئەو غەدرە قەرەبوو بكرێتەوە؟ هۆکاری ناوخۆيى گرفتى زۆرە؟ ئەى هۆکاری دەرەكى ئێوە چۆن دەیبينين؟ کورد ده‌بێت چی بکات و به کوێ ده‌گات؟ - دیاره ناتوانین هۆکاری ناوخۆیی و هۆکاری ده‌ره‌کی به‌ ته‌واوی لێک جیا بکه‌ینه‌وه و ئه‌و دوانه زۆر جار به‌رهه‌می یه‌کترن، به‌ڵام به‌ هه‌رحاڵ ئه‌وساش و ئێستاش هه‌ر دوو هۆکارەکە وه‌ك یه‌ک کاریگه‌ریی نه‌رێنییان له ‌سه‌ر دۆخ و چاره‌نووسی کورد هه‌بووه و هه‌یه. له ‌په‌نای ئه‌و دوو هۆکارەشدا پێویسته هۆکاری کات یا سه‌رده‌ممان له ‌به‌رچاو بێت.  کێشه‌ی کورد له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌وه‌یه، که له مێژوو به ‌جێ ماوه یان باشتره بڵێم وادەی خۆی له‌گه‌ڵ مێژوو، که سەد ساڵ پێش ئێستا بوو، له ده‌ستی داوه. به واتایه‌کی تر ئه‌و کاتەی که کاتی بوو، کورد ئاماده‌ نه‌بوو، ئێستاش، که کورد بە خۆ هاتوەتەوە، لانی که‌م بۆ سه‌ربه‌خۆیی ئه‌گه‌ر دره‌نگیش نه‌بووبێت کاره‌که دژوارتر بووه چونکه ڕێسای یارییەکە و ئه‌و شتانه‌ی له گره‌ودان گۆڕاون.  ئەگەر نا ئەوه‌ نه‌بێت، کە هه‌موو ئه‌و گه‌لانه‌ی به سه‌ربه‌خۆیی گه‌ییشتوون هه‌مووی له‌ سایه‌ی مشوور، ئازایه‌تی، ژیری و یه‌كگرتوویی خۆیانه‌وه بووبێت. هیچ کام له‌و گه‌لانه‌ی به سه‌ربه‌خۆیی گه‌ییشتوون نه هێنده‌ی کورد قه‌ڵاچۆ کراون و نه هێنده‌ی کوردیش خه‌باتیان کردوه. به‌ڵام به ‌سه‌ربه‌خۆیی گه‌ییشتنی زۆربه‌ی ئه‌و گه‌لانه له سایه‌ی ڕێککه‌وتنی زلهێزه‌کان (نموونه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌ و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست) یان له چوارچێوه‌ی ڕه‌وتێکی گشتیی لێکترازانی قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌کان و به‌ سه‌ربه‌خۆیی گه‌ییشتنی گه‌لانی ناو ئه‌و قه‌ڵه‌مڕه‌وانه بووه (نموونه‌کانی ڕزگاری له ئیستعمار و له ‌به‌ریه‌ک هه‌ڵوه‌شانی فیدراسیۆنه‌کانی خۆرهەڵات له نیوه‌ی دوه‌می سه‌ده‌ی بیسته‌مدا). ئه‌وه‌نده تروسکایییه‌ش، که دوای شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی به په‌یمانی سیڤەر بۆ کورد یان باشتره بڵێم بۆ به‌شێك له کورد ‌ده‌رکه‌وت به هۆیه‌كی بنه‌ڕه‌تی، که ئێستاش له جێی خۆیه‌تی کوژایه‌وه، ئه‌ویش ئه‌وهیە، که کورد نه ئەوکات و نه دوای ئەوکاتێش هەرگیز خاوه‌نی بزوتنه‌وه‌یه‌کی ناسیۆنالیستیی ئه‌وه‌نده به‌هێز، یه‌کده‌ست و تۆکمه نه‌بووه، که یه‌كگرتوانه و به ‌بێ‌ دوودڵی ستراتژیی سه‌ربه‌خۆیی بگرێته به‌ر و له ژیۆپۆلەتیکی هه‌ستیار و چاو له ‌سه‌ری ئه‌و ناوچه‌یه‌دا، که کوردستانی لێ هه‌ڵکه‌وتوه و له‌ ناو ڕکابه‌ریی زلهێزه‌كاندا به جۆرێك به‌ڕه‌ی خۆی له ئاو بێنێته ده‌ر، که بۆ پووچه‌ڵکردنه‌وه‌ی دژمنکاریی ده‌وڵه‌تانی دەسەڵاتدار به ‌سه‌ر کوردستاندا پشتیوانی و هاوڕێگایی زلهێزه‌کان یان زلهێزێک بۆ لای خۆی ڕابکێشێ. به‌و پێیهی هه‌م هۆکاری نێوده‌وڵه‌تی هانابه‌خش نه‌بووه و هه‌‌م خه‌تای کورد خۆشییەتی، که هه‌میشه پارچه پارچه بووه و ئینتمای بچووک و عەقڵییەتی خێڵه‌کی و میرنشینی به ‌سه‌ریدا زاڵ بووه. هه‌موو ئه‌و قسانه‌ بۆ ئه‌مڕۆش ڕاستن، ته‌نیا جیاوازی ئه‌وه‌یه، که ئه‌مڕۆ به ‌داخه‌وه چاوچنۆکیی یاسای نێوده‌وڵه‌تیش له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ تێکدانی سنووره‌کانیشی پێوه زیاد بووه. دیاره هه‌م له‌‌م بواره‌دا و هه‌م له بواری مافه‌كانیدا که‌متر له سه‌ربه‌خۆییدا ئه‌مڕۆ له یاسا و پێوه‌ندییه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کاندا ده‌رفه‌ت و زه‌رفیه‌ت بۆ گه‌لانی ژێرده‌سته له جاران زیاتره. به‌ڵام ئه‌گه‌ر کورد مشوورێک له هۆکارە ناوخۆیییه‌که‌ی نه‌خوات و چاکی نه‌کات به دووری ده‌زانم ته‌نانه‌ت بۆ مافه‌كانی که‌‌متر له سه‌ربه‌خۆییش هۆکاری ده‌ره‌کی به هانای کورده‌وه‌ بێت. ئێستا ئایا کورد ده‌بێ چی بکات و به کوێ ده‌گات، من پێم وایه کورد به خه‌یاڵ، دروشم، بانگه‌شه‌‌ و دابه‌شبوون به هیچ کوێ ناگات. به‌ڵکوو ده‌بێت له چوارچێوه‌ی هه‌ر پارچه‌یه‌کی کوردستاندا چینی سیاسی وێڕای گوێگرتن له کۆمه‌ڵگا ڕاستگۆیانه و شێلگیرانه پرۆژه‌یه‌کی هاوبه‌شی ستراتژی دابڕێژێته‌وه، که هه‌موو گروپ و تاكێکی کورد و گشت فره‌چه‌شنییه‌كانی ناو کۆمه‌ڵگای کورده‌واری خۆی تێدا ببیننه‌وه و خه‌ون و به‌رژه‌وه‌ندییه باڵاکانی گه‌ل بخاته پێش قازانج و خولیا تایبه‌تییه‌كان. پڕۆژه‌یه‌ک، که هه‌ر به قسه نه‌بێت، به‌ڵکوو به هه‌نگاوی ورد و ڕوانگه‌ی درێژمه‌ودا ته‌نرابێت و به‌ کرده‌وه کار له ‌سه‌ر ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و رۆئیای سیاسی، ژێرخانسازیی فه‌رهه‌نگی، به‌رپرسیارکردنی چینی سیاسی، دروستکردنی بنیاته‌کانی ده‌وڵه‌تداری، کۆنتڕۆڵی خاک و سه‌رچاوه‌کان، خۆبژیویی ئابووری، په‌روه‌رده‌ی کادری پسپۆڕ، دروستکردنی هێزی پۆشته‌ و یه‌کگرتووی سه‌ربازی، ڕاکێشانی سه‌رنج و لۆبیی نێونه‌ته‌وه‌‌یی و زۆر شتی تر بکات. هه‌ر پارچه‌یه‌کی کوردستانیش ده‌بێ بۆ خۆی ئەجێندای خه‌باتی خۆی بباته پێش و نابێت هێزی هیچ پارچه‌یه‌ک ده‌ست له کاروباری پارچه‌یه‌کی تر وه‌ربدا، به‌ڵام وێڕای مامەڵەی ژیرانه‌ و واقعبینانه‌ی هه‌ر پارچه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ واقیعی حاڵ، ده‌كرێ و ده‌بێ هه‌موو پارچه‌کان له ‌سه‌ر هەندێك پره‌نسیپی نه‌ته‌وه‌یی بۆ پێوه‌ندیی نێوانیان و بردنه‌ ‌پێشی کۆی پرسی کورد له ئاستی جیهانیدا ڕێکبکه‌ون و کاری پێ بکه‌ن. * دوو ئەزموونى (باشورى كوردستان) دواى (ڕووخانى ديوارى بەرلين- 1989) و (ئەزموونى خۆرئاواى كوردستان) بە دواى (ڕووداوەكانى بەهارى عەرەبى-2011) دروستبوون و تا ئێستاش پشتيوانى ئەمريكا و ئەورروپايان هەيە، ئەم دوو ئەزموونە (جيا لەوەى هەڵگرى ڕەخنەى زۆر و گلەيی ناوخۆيى و دەرەكين) دەتوانن، وەكوو هەنگاوێك بۆ تەواوكردنى (سيڤەر) و كۆتايى (لۆزان) چاوى لێ بكرێت بە ئاكام بگەن؟ بۆچى ئەم دوو ئەزموونە لە (خۆرهەڵاتى كوردستان) و (باكورى كوردستان) دروست نەبوون؟ - هه‌ر دوو ئه‌زموونی باشوور و خۆرئاوای کوردستان به هه‌موو که‌موکوڕییه‌كانیانه‌وه له مه‌ودای مێژوویی بوونییەتی نه‌ته‌وه‌ی کورددا ده‌ستکه‌وتی گه‌وره‌ن و ده‌بێت به هه‌موو نرخێک بپارێزرێن، چونکه نابێت پێمان وا نه‌بێت، که ئه‌و قه‌وارانه هه‌تا سه‌ر بۆ کورد گه‌ره‌نتی کراون؛ ئه‌گه‌ر سه‌رکردایه‌تیی  ئه‌و دوو ئه‌زموونه زۆر وریا، یه‌كگرتوو و به‌رپرسیارانه نه‌جوڵێنه‌وه، ده‌کرێ هه‌ر دووکیان به شه‌و و ڕۆژێک له ده‌ست بچنه‌وه. با له‌گه‌ڵ خۆشمان ڕاستگۆ بین پشتیوانیی ئەورووپا و ئه‌مریکا له‌و دوو ئه‌زموونه شتێکی ڕەها نییه. ئه‌و پشتیوانییه له ئه‌زموونی خۆرئاوای کوردستان هێشتا له‌رزۆکه و به کۆمه‌ڵێك پێوانەی ته‌ناهییه‌وه به‌ستراوه‌ته‌وه، که ده‌كرێ گۆڕانیان به ‌سه‌ردا بێ. له باشووریش ئه‌و پشتیوانییه بۆ هه‌موو شتێک نییه و له بەرانبەردا ئه‌وانیش چاوه‌ڕوانیی یه‌کێتی و حوکمڕانیی دروستیان له کوردی باشوور هه‌یه. ناتوانین هیچ کام له‌و دوو ئه‌زموونه‌ش نه به جێبه‌جێکردنی په‌‌یمانی سیڤەر و نه به کۆتایی هێنان به په‌یمانی لۆزان له قه‌ڵه‌م بده‌ین. به‌ڵکوو ده‌كرێ بڵێین، که به‌ فەرمی ناسین و جێکه‌وتنی ئه‌و دوو ئه‌زموونه تا ڕاده‌یه‌ک جێبه‌جێنه‌کردنی "سیڤەر" قه‌ره‌بوو ده‌کاته‌وه یا له ده‌ره‌نجامه‌کانی "لۆزان" که‌م ده‌کاته‌وه.  ئێستا ئایا بۆچی ئه‌زموونی له‌و جۆره‌مان تا ئێستا له باکووری کوردستان و له خۆرهەڵاتی کوردستان نه‌دیتوه، هۆیه‌که‌ی بۆ ئه‌و شته ده‌گه‌ڕێته‌وه، که دوکتور قاسملوو به واقعییه‌تی ئۆبژێکتیڤ ناوی ده‌برد. به‌ داخه‌وه دابه‌شبوونی کوردستان واقعیه‌تێکی ئۆبژێکتیڤ یان باشتره بڵێم چوار واقعیه‌تی ئۆبژێکتیڤی دروست کردوه. واته هه‌ر چه‌ندێک تایبه‌تمه‌ندی و ویست و ئاره‌زووی هه‌‌موو نه‌ته‌وه‌ی کورد یه‌كانگیر و لێک نزیک بێت، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه له ناو جه‌غزی لانیکه‌م چوار دانه چوارچێوه‌ی سیاسی- یاسا و چوار دانه پانتاییی مێژوویی-کولتوری و چوار به‌ستێنی ژیۆپۆلیتیک و کار و کاردانه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تیدا مه‌ڵاس دراوه. هه‌ڵکه‌وت و هه‌لومه‌رجی باکوور و خۆرهەڵاتی کوردستان، هه‌‌م له‌ نێوان خۆیاندا و هه‌م له‌‌‌گه‌ڵ باشوور و خۆرئاوای کوردستان جیاوازن. کورد له هه‌ر کام له‌و ده‌وڵه‌تانه‌دا، که به‌ سه‌ریدا دابه‌ش بووه له‌ ڕووی گرێدراویی مێژوویی و هاوکێشه‌ی دێموگرافیی نێوان خۆی و باقیی خه‌ڵکی وڵات و له‌ ڕووی پاشخان و کولتووری سیاسی و پێوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانی سیستمی دەسەڵاتدار له‌ وڵاته‌که‌دا له دۆخێکی جیاوازدایه، ته‌نانه‌ت هیچ هاوشێوه‌یییه‌ک له‌و باره‌وه له‌ نێوان خۆرئاوا و باشووریشدا نییه. هه‌ر به‌شێک‌ی کوردستان له شتێکدا تایبەتمەندیی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه‌. بۆ نموونه کوردی خۆرئاوا کێشه‌ی وای هەیە، که کوردی هیچ پارچه‌یه‌کی تر نییه‌تی، بۆ نموونه بێ ‌ناسنامه‌یی و ناپه‌یوه‌سته‌یی جوگرافیایی. کوردی خۆرهەڵات له‌گه‌ڵ ئه‌وەی که دووهه‌مین پارچه‌ی گه‌وره‌ی کوردستانه، که‌چی له‌و بارهیە‌وه دۆخی له کوردی پارچه‌کانی تر سه‌ختتره که ئه‌و دوالیزم (دوانه‌یی)یه‌ی له‌ نێوان کورد و تورک له تورکیا یان له‌ نێوان کورد و عه‌ره‌ب له عیراق و سوریا هه‌یه و وای کردوه شێوەی بابەتەکە له‌و وڵاتانه‌دا ساده‌تر بێت، له ئێران له‌ نێوان کورد و فارسدا نییه و مۆزایکه‌که له ئێراندا زۆر ئاڵۆزتره و ده‌وڵه‌تی ئێرانیش پشت  به پاشخانێکی پته‌وتر و به ‌ڕابردووتری ده‌وڵه‌تداریی پشتبه‌ستوو به ناسنامه‌ی ئێتنیکی-مه‌زهه‌بی ده‌به‌ستێ. بۆ باشووری کوردستان ده‌توانین باسی ئه‌و پاشخانه ئیستعمارییه‌ی عیراق و ئه‌و هه‌موو هه‌ل و ده‌رفه‌ته سیاسییه یه‌ک له ‌دوای یه‌کانه‌ بکه‌ین، که له‌و وڵاته‌دا بۆ کورد هاتوەته‌ پێش. هه‌ر چی باکووری کوردستانیشه، ناتوانین حاشا له‌‌وه بکه‌ین، که سیستمی نیمچه کراوه‌ی تورکیا و تێکه‌ڵاوییه نیهادییه‌کانی له‌گه‌ڵ خۆرئاوا و ئەرووپا  هه‌میشه کۆمه‌ڵێك زه‌رفیه‌تیشی بۆ کوردی باکوور دروست کردوه. که‌وابوو ئه‌وەی که ئه‌زموونی باشوور و خۆرئاوا له خۆرهەڵات و باکوور دروست نه‌بوون، پێوه‌ندیی به‌و تایبه‌تمه‌ندییه ناوخۆیی و ژیۆپۆلەتیکانه‌ و به‌و ده‌رفه‌تانه‌وه هه‌یه، که له کات و ‌ساتێکدا بۆ پارچه‌یه‌کی کوردستان دێنه پێش. ئێوه چاو لێ بکه‌ن،‌ هه‌تا "به‌هاری عه‌ره‌بی" کورده‌کانی خۆرئاوا له ‌ڕووی خه‌بات و ڕێکخستنه‌وه له هه‌موو پارچه‌کانی کوردستان له ‌دواتر بوون و ئێستاش نه‌بوونەتە خاوه‌نی کارزارێکی خه‌باتگێڕی، که پاشکۆی هێزی پارچه‌یه‌کی تری کوردستان نه‌بێت، که‌چی له ‌پڕ ده‌رفه‌تێکی ناوخۆیی به‌ نێونه‌ته‌وه‌ییکراو (لە پێشدا شه‌ڕی ناوخۆییی سوریا و ئینجا "داعش")یان بۆ هاته پێش، که قۆستیانه‌وه و له سایه‌ی ئازایه‌تیی خۆیان و هانابه‌خشبوونی هه‌لومه‌رجه‌که توانیان مۆدێلێکی تایبه‌ت له خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری دابمه‌زرێنن و سه‌رنجی کۆمەڵگەی نێوده‌وڵه‌تی بۆ لای خۆیان ڕابکێشن. له بەرانبەردا باکوور ئه‌و پارچه‌یه‌ی کوردستانه، که له سی ساڵی ڕابردوودا خاوه‌نی گه‌وره‌ترین هێزی دیاسپۆرا و له ‌ڕووی سه‌ربازییه‌وه هه‌ڵسووڕێنەرترین لایه‌نه (په‌که‌که)، ئه‌وه جیا له خه‌باتی مەدەنی، که ئه‌و بواره‌ی بۆ کوردی باکوور هه‌بووه، کوردی هیچ پارچه‌یه‌کی تر نه‌یبووه. له‌و لاشه‌وه، خۆرهەڵات ئه‌و پارچه‌یه‌ی کوردستانه، که زۆرترین هێمای بۆ هه‌موو نه‌ته‌وه‌ی کورد داهێناوه و له هه‌ر پارچه‌یه‌کی تریش کوردستانیش زیاتر یه‌کانگیری و گرێدراویی له‌ نێوان خه‌ڵک و حیزبه‌کاندا تێدا ده‌بینرێت. که‌چی هه‌م تورکیا و هه‌م ئێران، هه‌ر کامه‌یان به شێوه‌ی خۆی، جیا له‌وەی که هه‌ر دووکیان پاڵیان بە پاشخانی سه‌دان ساڵه‌ی ده‌وڵه‌تداریی عوسمانی و سه‌فه‌وییەوە داوه، له ته‌واوی ئه‌و ماوه‌یه‌دا نه‌یانهێشتوه هەژموونی سه‌ربازییان به‌ سه‌ر کۆی وڵات به‌ تایبه‌تی به ‌سه‌ر کوردستاندا له‌ ناو بچێت. هۆیه‌که‌‌شی بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه، که حوکوومەته‌کانی هیچ کام له‌و دوو ده‌وڵه‌ته ڕیسک و موغامه‌ره‌ی له چه‌شنی داگیرکردنی کوه‌یت له ‌لایه‌ن سه‌دام حوسێنیان نه‌کردوه هه‌تا هه‌موو دنیا له خۆیان بکه‌نه دژمن و به‌م جۆره کاردانه‌وه نێوده‌وڵه‌تییه‌که ده‌رفه‌ت بۆ کوردیش بڕه‌خسێنێ. ئه‌گه‌ر شتی له‌و بابه‌ته‌شیان کردبێت په‌رشوبڵاو و که‌متر به‌رچاو بووه و له سه‌رده‌مێکیشدا بووه، که ئیتر دنیای یه‌کجه‌مسه‌ریی پاش کۆتایی شه‌ڕی سارد کۆتایی هاتوه و بوار بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی (وه‌ک ئه‌وه‌ی له دژی ڕژێمی سه‌دام کرا) نه‌ماوه. ئه‌وه‌ش زیاد بکه‌م، که له ته‌واوی ئه‌و سەردەمانەدا، که بەڕێزت مه‌به‌ستته نه له ئێران و نه له تورکیا شۆڕش، کوده‌تا یان ئاڵوگۆڕێکی بنه‌ڕه‌تی له سیستمی سیاسیدا ڕووی نه‌داوه هه‌تا کوردی باکوور و خۆرهەڵات به قازانجی خۆیان بیقۆزنه‌وه. ئه‌وه جیا له هه‌‌موو ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی که له سێ ده‌یه‌ی ڕابردوودا له ناوچهکە و جیهاندا ڕوویان داوه و به‌ تایبه‌تی له خۆرهەڵات زۆربه‌ی به زیانی کوردی ئه‌و پارچه‌یه ته‌واو بووه. ئه‌‌و قسانه بۆ پاکانه‌کردن بۆ که‌موکوڕی و که‌مته‌رخه‌مییه‌کانی خۆمان نییه، به‌ڵکوو ده‌مه‌وێ بڵێم، کاتێک نه‌ته‌وه‌یه‌ک پارچه پارچه کرا، هه‌میشه هۆکاری ژیۆپۆلەتیک و هه‌لومه‌رج، که له ده‌ره‌وه‌ی ویستی ئەودایە قسه‌ی یه‌که‌م ده‌کا.   * بە دواى كۆمارى كوردستان (1946-كۆمارى قازى محەمەد) لە خۆرهەڵات، بەردەوام خەباتى ئەم پارچەيە ڕووبەڕووى شكست و هەڵدێران بووەتەوە (جيا لە سەردەمی شۆڕشى گەلانى ئێران- (1979) دەسەڵاتى ناوخۆییی حيزبى ديموكرات و كۆمەڵە) لە كوێ دەكرا، هەلەكان بقۆزرێتەوە بۆ ديفاكتۆى خۆرهەڵات و نەكرا، نەدەكرا (1979-خۆبەڕێوەبەرى خۆرهەڵات) لە دەست نەچێ؟ - ناکرێ جگه له‌و دوو سەردەمەی ئاماژه‌ت پێ کردوه، خه‌باتی هه‌شت ده‌یه‌ی ڕابردووی کوردی خۆرهەڵات ته‌نیا له شکست و هه‌ڵدێراندا کورت بکه‌ینه‌وه. ڕاسته، که بزوتنه‌وه‌ی کورد له خۆرهەڵات به ئامانجه سه‌ره‌کییه‌کانی خۆی نه‌گه‌ییشتوه و له به‌شی زۆری ئه‌و ماوه‌یه‌دا زۆر هۆکار چوونەتە پاڵ یەک هه‌تا مه‌یدانی مانۆڕی ئه‌و بزوتنه‌وه‌یه هه‌ر چەند دەکرێت به‌رته‌سکتر ببێته‌وه. به‌ڵام ده‌بێت ئه‌وه‌شمان له‌ به‌رچاو بێت، که له‌و لاشه‌وه نه ڕژێمی کۆماری ئیسلامی به ئامانجی خۆی بۆ هێنانه‌ سه‌ر چۆکی خۆرهه‌ڵاتی کوردستان گه‌ییشتوه و نه ئه‌و لایه‌نانه‌ی ده‌یانه‌وێت خۆرهەڵاتی کوردستان په‌راوێز بخه‌ن یان بیکه‌نه پاشکۆی ئەجێندای خۆیان له‌و هه‌وڵه‌یاندا سه‌رکه‌وتووبوون. به ‌پێچه‌وانه‌وه، گوڕوتین و ڕووبه‌ری جوگرافیاییی هۆشیاریی سیاسی و هۆگریی نه‌ته‌وایه‌تیی نه‌وه له دوای نه‌وه‌ی کوردی خۆرهەڵات هه‌ر هاتوه و زیاتر بووه. هه‌م کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و هه‌م پارته سیاسییه‌کانیشی به ئاستێکی باش له پوختبوونه‌وه‌ی گوتاری و ئیعتباری سیاسی و پۆتانسیه‌لی خه‌باتگێڕی گه‌ییشتوون. ‌من هه‌موو ئه‌مانه به ده‌ستکه‌وت یان بنیاته‌کانی سه‌رکه‌وتنی گه‌وره‌تر ده‌زانم. خۆ سه‌رکه‌وتن هه‌ر "هارد پاوه‌ر" نییه، ده‌بێ "سۆفت پاوه‌ر"یش ببینین. ئێستا ئایا بۆچی پاش شۆڕشی (1979) دیفاکتۆی خۆرهەڵات دروست نه‌بوو یان به وتەی بەڕێزت بۆچی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی خۆرهەڵات خۆی نه‌گرت، له‌ پێشدا پێویسته بڵێین، که له ‌دوای شۆڕش ئه‌گه‌ر چی حیزبه‌ سیاسییه‌کانی خۆرهەڵات به‌ تایبه‌تی حیزبی دیموکرات ده‌ستیان دایه زۆر کار، که ئه‌رکی حوکوومەتێك بوون و هه‌وڵیاندا بنه‌ماکانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌ک له خۆرهەڵات دابمه‌زرێنن (دیاره ئەو کاتە پێیان نه‌ده‌گوت خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری و به ئه‌ده‌بیاتی ئەو کاتە خودگه‌ردانی ئه‌و شته بوو، که کورد پێی ڕازی نه‌بوو!)، به‌ڵام کوردی خۆرهەڵات پێ ڕانه‌گه‌ییشت وه‌ها خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌ك دروست بکات و ڕایبگه‌یه‌نێت، چونکه جارێ ده‌بوو مامەڵە له‌گه‌ڵ پشێوی و بۆشاییی ده‌سه‌ڵات بکات و له‌وه‌ش خراپتر زۆر زوو پیلانگێڕی و هێرشی تاران له‌ دژی کوردستان ده‌ستی پێ کرده‌وه‌. هه‌ر بۆیه دروستتره له‌ جیاتی پێکنه‌هاتنی قه‌واره، باسی له‌ ده‌ستدانه‌وه‌ی کۆنتڕۆڵی خاک له‌و کاته‌دا بکه‌ین. هەندێک هۆکاری پێکهاته‌یی هه‌ن، که له وڵامی پرسیاری پێشوودا باسم کردن. هەندێک هۆکاری قۆناغییش هه‌ن، که شیاوی ئاماژه‌ پێکردنن. پێش هه‌موو شتێک به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌زموونی ڕزگاریی باشووری کوردستان له ساڵی (1991)، که پاش دوو بڕگه‌ی دوورودرێژی خه‌بات و مه‌یدانداریی هێزه‌کانی ئه‌و پارچه‌یه و ململانێی سیاسی و چه‌کداری و مشتومڕیان له‌گه‌ڵ حوکوومەت و له‌گه‌ڵ دنیای ده‌ره‌وه‌ هاتبووه پێش، پێش شۆڕشی (1357) له‌گه‌ڵ ئه‌وەی‌ که حیزبی دیموکراتی کوردستان له دوای رووخانی کۆماری کوردستانه‌وه هه‌رگیز وازی له خه‌بات و خۆڕاگری نه‌هێنابوو، به‌ڵام له هیچ کام له‌ به‌ستێن و مه‌یدانه‌کانی خه‌باتدا خاوه‌نی ئه‌و که‌ره‌سته مادی و مینۆکییانە، ئه‌و پۆتانسێڵە سیاسی و خه‌باتگێڕییه و ئه‌و بوار و ئه‌زموونه له تێکۆشان نه‌بوو، که له ‌دوای شۆڕشەوە بۆی ڕه‌خسا. کوردی خۆرهەڵات له کاتی شۆڕشی (1357)دا ئه‌گه‌ر چی زۆر ئازایانه به‌شداریی گۆڕانه‌که‌ی کرد، به‌ڵام خۆی بۆ ئامادە نه‌کردبوو و به گوزارشتی ڕێبه‌رانی ئه‌و کاتەی حیزبی دیموکرات ڕژێمی شایان به ‌سه‌ردا ڕووخا. ئه‌و توێژه‌ش له نه‌یارانی ڕژێم، که باشتر خۆیان بۆ ئه‌و ده‌رفه‌ته ئاماده کردبوو و ده‌رفه‌ته‌که‌یان بۆ خۆیان قۆسته‌وه واته خومه‌ینی و هه‌ڤاڵانی به زۆر هۆکار، که ‌ده‌یزانین له ناو کۆمه‌ڵگای ئێراندا جێگهوپێگه‌یه‌کی وان به نسیب بوو، که زۆربه‌ی نزیک به ته‌واوی کۆمه‌ڵگای ئێران ناچار بوو پشتیوانیی خۆی له‌ ناوبراو ڕابگه‌یه‌نێت. هەژموونی ڕێبه‌ری نوێی ئێران له بواری ئایدیۆلۆژی و به ئیسلامی کراوی ئه‌وسادا به جۆرێک بوو، که ته‌نانه‌ت کورده‌کانیش له سه‌ره‌تادا ناچار بوون هەندێک ئاماژەی نیه‌تباشانه‌ی بۆ بنێرن. ده‌شزانین، که کاربه‌ده‌ستانی تازه‌ی تاران چه‌نده نادیموکرات و دژه کورد بوون و ته‌نانه‌ت به‌شێکی به‌رچاوی بیروڕای گشتیی ئێرانیشان له‌و کاته‌دا لە دژی کورد هاندا. له‌وه‌ش خراپتر، له‌و شوێنه‌دا، که به ‌هۆی سنوورداریی مه‌یدانی، سه‌ربازی و ده‌ستڕانه‌گه‌ییشتن به‌ دنیای ده‌ره‌وه کوردی خۆرهەڵات ده‌ره‌قه‌تی شاڵاوی ڕژێمی نوێ نه‌ده‌هات و له‌ ڕووی سیاسیشه‌وه خه‌ریکبوو له کایه‌ی سیاسیی ئێراندا به ته‌نیا ده‌مایه‌وه (ئه‌گه‌ر لایه‌نگه‌لێکی ئۆپۆزیسیۆنیش هاوسۆزییان له‌گه‌ڵ نیشان دابێت، ئه‌و لایه‌نانه‌ بۆ خۆیان ئاواره‌ی کوردستان ببوون)، ڕاست له‌و کاته‌دا فره‌یی له کۆمه‌ڵگای سیاسیی خۆرهەڵاتدا سه‌ری هه‌ڵدا و ئه‌و فره‌یییه له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی ببێ به ده‌رفه‌تێک بۆ فراوانکردنه‌وه‌ی ڕووبه‌ری خه‌بات و قوڵکردنه‌وه‌ی که‌ره‌سته‌کانی خۆڕاگری، بوو به به‌ستێنێک بۆ ڕوانین و ئاقاری جیاواز و نارێکی و ته‌نانه‌ت شه‌ڕی براکوژی. هۆکارێکی گرینگی تر کشوماتییه‌ک بوو، که به‌ سه‌ر دنیای دوو جه‌مسه‌ریی ئه‌و کاتەدا زاڵ بوو که وای ده‌کرد، که ئه‌گه‌ر کێشه‌یه‌ک له ‌لای یه‌کێک له‌و دوو جه‌مسه‌رانه کڕیاری نه‌بووایە، ده‌نگی نه‌ده‌گه‌ییشته هیچ کوێ و کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی بۆی گرینگ نه‌بوو. له‌وه‌ش بگه‌ڕێین، که ده‌ستپێکردنی شه‌ڕی ئێران و عێراق به ماوه‌یه‌کی که‌م پاش شۆڕشی ئێران ئه‌گه‌ر چی بواری بۆ جوڵانەوەی بزوتنه‌وه‌ی کورد له خۆرهەڵاتیش و له باشووریش دروست کرد، به‌ڵام هاوکات هه‌‌موو شتێکیشی هه‌م له ئاستی ناوخۆیی و هه‌م له ئاستی ده‌ره‌وه‌دا خسته ‌ژێر باڵی خۆی. * شۆڕشى (ژينا-2022) وا چاوى لێ كرا، كە ڕەنگە بتوانێ ئەزموونى سێيەم لە خۆرهەڵاتى كوردستان بكاتە ديفاكتۆ، بەڵام نەكرا؟ نەبوو؟ بە بۆچوونى تۆ بریکاری بنەڕەتی هۆکاری ناوخۆيى ئامادە نەبوو يان دەرەكى پشتيوان نەبوو؟ يان هێزە سياسييەكان وەڵامگۆی ئەو ڕووداوە گەورەيە نەبوون، بۆچى بە ئاكام نەگەیيشت؟ - شۆڕشی ژینا ئه‌گه‌ر چی ئێستا له فازی داکشان و دامرکانه‌وه‌دایه، به‌ڵام کۆتایی نه‌هاتوه و ده‌كرێت له ده‌رفه‌ت و زه‌مینه‌یه‌کی تردا به گوڕوتینی زیاتریشه‌وه سه‌ر هه‌ڵدەداته‌وه و کوردی خۆرهەڵاتیش به ئه‌زموون وه‌رگرتن له‌ که‌مایه‌سییه‌کانی قۆناغی پێشوو بیکاته هه‌لێک بۆ دروستکردنی ئه‌و دیفاکتۆیه‌ی باسی ده‌که‌یت. کێشه‌که ئه‌وه‌یه کاتێك تۆ ده‌ڵێی دیفاکتۆ، مانای ئه‌وه‌یه دۆخێکی واقع دروست ده‌که‌ین، که له ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی "یاسا"دایه و نه ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی و نه کۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی به‌ فەرمی دانی پێدا نانێن. به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی دیفاکتۆت هه‌بێت، دوای ئه‌وه‌ی دۆخی ئاراییی (ستاتوکۆس)ت گۆڕی، ده‌بێت یان بۆ خۆت له ‌سه‌ر عه‌رزی واقیعی تازه ئه‌وه‌نده به ‌هێز بیت، یان ده‌وڵه‌تی ناوەندی ئه‌وه‌نده فاشل و لاواز بێت یان کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی لانی که‌م زلهێزێك ئه‌وه‌نده پشتت بگرێ، که پێش به‌‌ په‌لاماردانه‌وه‌‌ی خاکه‌كه‌ت و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی دیفاکتۆیه‌که بگیرێ. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر چاو له دیفاکتۆی باشووری کوردستان له (1991 تا 2003) بکه‌ین، ڕاسته قه‌واره‌ی باشوور نه له‌ لایه‌ن حوکوومەتی سه‌دام و نه له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه‌وه به فەرمی نه‌ناسرابوو، به‌ڵام به‌شێك له هاوپه‌یمانانی شه‌ڕی دوه‌می که‌نداو (ئه‌مریکا و بەریتانیا) له ‌سه‌ر بنه‌مای بڕیارنامه‌یه‌کی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان، که تازه باسی شتی واشی نه‌کردبوو، ناوچه‌ی دژه فڕینیان بۆ کورد له عێراق دروست کردبوو و ئه‌وه ده‌رفه‌تی به کوردی باشووردا، که هه‌ر چۆنێک بێ قه‌واره‌‌یه‌ک بۆ خۆی بنیات بنێت و ورده ورده بچێته ناو مامەڵەی نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه. کێشه‌که له خۆرهەڵاتی کوردستان و به‌ تایبه‌تی له‌م شۆڕشه‌ی ژینادا ئه‌وه‌ بوو، که به هه‌موو گوڕوتین و ئیراده‌یه‌که‌وه، که له خه‌ڵكدا ده‌بینرا و به هه‌موو دۆشداماوییه‌ك، که له سه‌ره‌تاکانی ئه‌و شۆڕشه‌دا ڕژێمدا به‌دی ده‌کرا، پێویستییه هەنووکەیییەکانی گۆڕانی دۆخی ئارایی و هیچ کام له‌و سێ مه‌رجه‌ی سه‌ره‌وه بۆ پاراستنی دیفاکتۆ له ‌به‌رده‌ستدا نه‌بوون یا لانی که‌م نادیار بوون. بۆ دیارکردنی ئه‌و سیناریۆیەیە حیزبه‌کانی خۆرهەڵات ده‌بوو ڕیسکی جوڵه‌ی سه‌ربازی بکه‌ن، که نه‌یانکرد. هۆیه‌که‌شی ئه‌وه بوو، که ئه‌وان له سه‌ره‌تاکانی ئه‌و شۆڕشه‌دا به‌ره‌و ڕووی دیله‌ما (هه‌ڵبژاردنێكی سه‌خت) ببوونه‌وه، که ده‌بوو به پێوه‌ری به‌ها و لێپرسینەوە، وەڵامی بده‌نه‌وه. دیله‌ماکه‌ش ئه‌وه بوو، که له‌ کاتێكدا به ‌شێوه‌یه‌کی بێ ‌وێنه نه‌ک هه‌ر له‌ ناو خه‌ڵکی کوردستاندا (که ئه‌وه هه‌میشه که‌م و زۆر هه‌بووه)، به‌ڵکوو له سه‌رتاسه‌ری ئێرانیشدا بۆ ماوه‌یه‌ک جێگەوپێگه‌یه‌کی سیاسییان بۆ دروست بوو و قسه‌یان له ناو خه‌ڵکدا ده‌ڕۆیشت، چاوه‌ڕوانیی جوڵه‌ی چه‌کدارانه‌شیان له‌ سه‌ر دروست بوو. به‌ڵام ئه‌وان ‌له ‌کاتێكدا له سه‌ره‌تادا ده‌یانتوانی جوڵه‌ی وا بکه‌ن، که ئاکامه‌که‌ی ئازادکردنی هەندێک به‌شی خۆرهەڵات بێت، ئه‌و کاره‌یان نه‌کرد. هۆیه‌كه‌شی به‌ده‌ر له‌ په‌ڕوباڵ به‌سترانی حیزبه‌کانمان له باشوور ئه‌وه بوو، که حیزبه‌کانی خۆرهەڵات ده‌رگیری دوو مه‌یدان ببوون به دوو چاوه‌ڕوانیی دژیه‌که‌وه. ئه‌و جێگەوپێگه سیاسییه‌ی له ئاستی ئێراندا (که بژارده باڵاده‌سته‌كه‌ی لایه‌نگری شه‌ڕ و له ‌به‌ریه‌ک هه‌ڵوه‌شانی وڵات نییه) بۆ حیزبه‌کانمان دروست ببوو به‌شێكی ڕاست له‌به‌ر به وتەی هه‌ڵوێستی به‌رپرسیارانه‌یان له‌ ئاست دۆخه‌كه‌دا و خۆبواردنیان له هه‌نگاوی چه‌كدارانه بوو، به‌ڵام له کوردستان، که چل و چه‌ند ساڵه ڕژێم شه‌ڕی پێ ده‌فرۆشێی و میلله‌ته‌كه  بیر له چاره‌نووسی جیاوازی خۆی ده‌كاته‌‌وه، لانی که‌م به‌شێک له خه‌ڵک چاوه‌ڕوانیی جوڵه‌ی سەربازی و کرده‌وه‌ی شۆڕشگێڕیی له حیزبه‌كان ده‌كرد. له کۆتاییدا حیزبه‌كانمان له‌ پێناو به‌رده‌وامیی له‌ مه‌یداندا مانه‌وه‌ی خه‌ڵک و پاراستنی یه‌كگرتوویی نێوان خه‌ڵکی ئێران و کوردستان و ده‌رفه‌ت نه‌دان به ڕژێم بۆ قه‌ڵاچۆی به‌ربڵاو و دابڕاندن و ته‌ریک کردنه‌وه‌ی کوردستان هه‌ر له به‌ستێنه سیاسییه‌كه‌دا مانه‌وه و ده‌ستیان نه‌دایه وه‌ها جوڵه‌یه‌ک. هۆیه‌کی تریشی ئه‌وه بوو، که به‌هۆی یه‌كده‌ست نه‌بوونی سیاسه‌ت و هه‌ڵوێستی دنیای ده‌ره‌وه (ته‌نانه‌ت له‌ ناو خۆرئاوایییه‌كاندا) و شێلگیر نه‌بوونی کردارییان له بەرانبەر سه‌رکوتی خه‌ڵك له‌ لایه‌ن کۆماری ئیسلامیدا هیچ تروسکایییه‌ک نه‌ده‌بینرا بۆ ئه‌وه‌ی بڵێین، که ئه‌وه‌ی خۆرئاوا له پاش هه‌ستانی به‌هاری (1991) ی باشووری کوردستان به‌ دژی ڕژێمی به‌عس بۆ کوردی کرد، له ئه‌گه‌ری هه‌ستانی خه‌ڵک له خۆرهەڵات و دووباره‌بوونه‌وه‌ی سیناریۆی شاڵاوی ڕژێم و کاره‌ساتی مرۆیی و کۆڕه‌و بۆ کوردی خۆرهەڵاتیشی بکات. ئه‌وه به‌ده‌ر له‌و واقعییه‌ته تاڵه، که هێزه‌کانی خۆرهەڵات نه له‌ ڕووی گوتاری و سیاسییه‌وه و نه له ‌ڕووی مه‌یدانییه‌وه ئه‌و کاتیش هه‌ر وه‌ک ئێستا ئه‌وه‌نده تۆکمه و یه‌كگرتوو نه‌بوون، که بۆ سیناریۆیه‌كی ئاوا پێویسته.   * زۆر باس لە يەكگرتوویی هێزە كوردییەكانى خۆرهەڵات دەكرا و دەكرێت، بەڵام هەرگيز نەچووە بوارى عەمەلييەوە، بە تايبەتى لە بارودۆخێکی بابەتى (مەوزوعى)، وەكوو شۆڕشى (ژينا)، كە دەكرا هاوكێشەكەى بە قازانجى كورد بگۆڕدرايە، هۆکاری ئەم نا يەكگرتوویييە چييە؟ بۆچى (بەرەيەكى كوردستانى، پلاتفۆڕمێكى هاوبەش و سوپايەكى نيشتمانى) دروست ناكەن؟ -دیاره یه‌كگرتوویی یان باشتره بڵێم ته‌بایی نێوان هێزه‌کانی خۆرهەڵات ئه‌مڕۆ زۆر له ڕابردوو باشتره. ئێستا به‌ خۆشییه‌وه هه‌م لاپه‌ڕه ڕه‌شه‌کانی ڕابردووی نێوان ئه‌و هێزانه هه‌ڵدراونه‌وه (هه‌ر چه‌ندە ئه‌وه‌ی له‌م ڕۆژانه‌دا له ناو کۆمه‌ڵه‌دا ڕووی دا به‌ من ده‌ڵێ، که ئه‌گه‌ر زیانناسی و فه‌رهه‌نگسازی نه‌كه‌ین و میکانیزمی چاوهدێری و گه‌ره‌نتیمان نه‌بێت، ده‌کرێ هه‌موو هه‌ڵه‌یه‌ک دووباره دەبێته‌وه)، هه‌‌م کۆدەنگییەکی سیاسیی به‌رفراوانتر له‌باری لە پێشینەیی پرسی نه‌ته‌‌وایه‌تی له ناو هێزه‌ سیاسییه‌کانی خۆرهەڵاتدا هه‌یه، هه‌‌م هەندێک ئامرازی کار یا لانی که‌م سیاسه‌تی هاوبه‌شیشمان وه‌ک ناوه‌ندی هاوکاریی حیزبه‌کانی کوردستانی ئێران هه‌یه. به‌ڵام با له‌گه‌ڵ خۆمان ڕاستگۆ بین. ئه‌و بڕه له ته‌بایی حیزبه‌كانمان له‌چاو چاوه‌ڕوانیی خه‌ڵک، ده‌رفه‌ت، مه‌ترسی و ئاڵه‌نگارییه‌کانی هه‌لومه‌رجه‌که هه‌ر به‌ ڕاستی که‌مه، ئه‌گه‌ر نه‌ڵێم هیچ نییه. ئێستا ئایا بۆچی یه‌كگرتووییی هێزه‌کانمان له‌و ئاسته‌دا نییه، که ده‌بێت ببێت، ئه‌مه‌ش زۆر هۆی هه‌یه. به باوه‌ڕی من گرینگترین هۆ نه‌بوونی جیهانبینی و ڕوانگەیەکی سیاسیی پوخت و هاوبه‌شه، به‌و مانایه، که ئێمه هێشتا نه‌مانتوانیوه پێکه‌وه پێداچوونه‌وه‌یه‌کی ڕابردوو و خانه‌ته‌کانییه‌كانی به‌ها، ئاواته‌کان و لە پێشیینەیییەکی ئامانج و ئایدیاڵەکان و سه‌نتێزێکی کارای مێتۆده‌کانی خه‌بات بکه‌ین. ئه‌گه‌ر هه‌وڵیشمان بۆ دابێت، که زۆر که‌م ئه‌و هه‌وڵه دراوه، ئه‌و بڕه له تێگه‌ییشتنی هاوبه‌ش، که پێی گه‌ییشتبین نه ته‌دوین کراوه و نه وەرگێڕدراوە بۆ ڕێكار و که‌ره‌سته‌ی هاوبه‌شی خه‌بات له هه‌موو به‌ستێنه‌کانی سیاسی، ستراتیژی، جه‌ماوه‌ری، دیپلۆماسی، پێشمه‌رگه، میدیایی و ..هتددا. هۆکارێکی تر عەقڵییەتی ڕکابه‌ری و تاکڕه‌وی نه‌ک هه‌ر له‌ نێوان حیزبه‌کاندا، به‌ڵكوو له‌ نێوان که‌سه‌کان و سه‌رکرده‌کانیشدایه. ئه‌مه‌ش زۆر جار نه‌ك ته‌نیا ده‌سپێشخه‌ریی به ‌جیا و تاکڕه‌وانه و لاواز بوونی کۆدەنگیی هاوبه‌ش، به‌ڵکوو به‌ستراوه‌یی و دابه‌شبوون به‌ سه‌ر جه‌مسه‌ربه‌ندییه‌كانی ناو بزوتنه‌وه‌ی کورد و پاشکۆیه‌تیی ئێرانییه‌کانیشی لێ ده‌که‌وێته‌وه. پاشان له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی به ‌شێوه‌ی پلانمه‌ند و بیر لێ کراوه و ئه‌مڕۆیی کار له ‌سه‌ر فۆرمووله کردنی گوتاری سیاسی، یه‌كخستن و تۆکمه‌كردنی که‌ره‌سته‌‌ی فره‌چه‌شنی خه‌بات بکه‌ین و تۆڕێكی به‌‌هێز و کارا له هێزی جه‌ماوه‌ر، که‌سانی پسپۆڕ بۆ هه‌موو بواره‌کان له ناوخۆی وڵات و له هه‌موو دنیادا دروست بکه‌ین، زۆربه‌ی جار به‌ شێوه‌ی هه‌ڕه‌مه‌کی و کاتی، ته‌نیا به‌شی پێویستیی پێشهاته‌کانی ڕۆژ و ڕاگەیەندراوی حیزبی هه‌نگاو هه‌ڵدێنینه‌وه.     * ناوەندى كارى هاوبەشى حيزبەكانى خۆرهەڵات (ديموكرات و كۆمەڵە) خۆيان وەكوو جێگرەوەی بەرەى كوردستانى يان ناوەندێكى خۆرهەڵاتى بنەڕەتی سەير دەكەن، بەڵام ڕكابەرەكانيان (كۆمەڵەی حيزبى كۆمۆنيست، پژاك و خەبات) ئەمان بە فەرمی ناناسن، کەواتە چۆن دەتوانن هەموويان لە ناوەندێكى يەكگرتووى خۆرهەڵاتى كۆببنەوە؟ -دیاره دروستتره بڵێین، که به‌ره‌ی کوردستانی جێگرەوەی ناوه‌ندی هاوکارییه، به‌ڵام له نه‌بوونی توانای دروستکردنی به‌ره‌ی کوردستانیدا، ناوه‌ندی هاوکاریمان دروست کردوه. ئه‌و سێ هێزه‌ی ده‌ره‌وه‌‌ی ناوه‌ندی هاوکاری (هێزی تریش هه‌ن) بۆ خۆیان جه‌مسه‌رێکی یه‌کگرتوو نین و واش نییه، که ناوه‌ندی هاوکاری به فەرمی نه‌ناسن، به‌ڵکوو نه‌هاتوونەتە ناو ناوه‌ند یان ئه‌گه‌ر تێیدا بووبن لێی هاتوونه ده‌ر. پێویسته بزانین که له‌ دوای شۆڕشی ژیناوه‌ گفتوگۆ و دانیشتنه‌کانی نێوان هێزه‌کانی ناوه‌ندی هاوکاری به‌ تایبه‌تی حیزبی دیموکرات له‌گه‌ڵ ئه‌و هێزانه‌ی ناوت هێناون له‌ پێناو لێکتێگه‌ییشتنێکی باشتر و نزیکایه‌تییه‌كی کاراتر زیادی کردوه. ‌ ته‌نانه‌ت بۆ یه‌که‌م جار هەندێک ده‌رکه‌وتن و به‌شداریی هاوبه‌شیش له کۆڕ و کۆمه‌ڵی ده‌ره‌کیدا له‌ نێوان حیزبی دیموکرات و ئه‌و هێزانه‌ی ئاماژەت پێ کردوون ڕووی داوه‌. به‌ڵام ‌من پێم وایه ئه‌و هه‌وڵانه به‌رهه‌می زۆر گه‌وره و پایه‌داریان لێ ناکه‌وێته‌وه ئه‌گه‌ر به دیدێکی فراوانه‌وه بۆ کۆی وێنه‌که نه‌ڕوانین و به ‌شێوه‌ی ڕیشه‌یی ڕووبه‌ڕووی کۆسپه‌کانی سه‌ر ڕێگای یه‌كێتیی گشتگیر و ڕاسته‌قینه‌ی هێزه‌کانی خۆرهەڵات نه‌بینه‌وه. بۆ بە‌دیهێنانی وه‌ها یه‌کێتییه‌ك، ده‌کرێت ناوه‌ندی هاوکاری به‌هێز بکه‌‌ین، شتێك، که ته‌‌نیا به مانای فراوانکردنه‌وه‌ی نییه. به‌ڵکوو له‌وه‌ش گرینگتر پێویسته بنه‌مای پته‌وتر و که‌ره‌سته‌ی کاراتری پێ ببه‌خشین. ده‌شکرێت به هه‌وێن وه‌رگرتن له ئه‌زموونی ناوه‌ندی هاوکاری، به ده‌ستپێشخه‌ریی هێزه‌ به‌ ڕابردووتره‌کان، به‌ڵام به به‌شداریی هه‌موو لایه‌‌ک بۆ دروستکردنی زه‌رفێکی تازه، که جێگای ناوه‌ند بگرێته‌وه تێبکۆشین. به‌ڵام هیچ کام له‌وانه ناکرێت ئه‌گه‌ر بۆ گه‌ییشتن به سه‌نتێزێکی خۆرهەڵاتی، که هه‌م سیاسی بێ و هه‌م کارا، هه‌وڵ نه‌ده‌ین. وه‌ها سه‌نتێزێك پێویسته هه‌ڵگری گوتارێکی ڕوون و توندی نه‌ته‌وه‌یی بێت، که هه‌موو فره‌چه‌شنییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگای سیاسی و مه‌ده‌نیی خۆرهەڵات خۆی تێدا ببیننه‌وه؛ مه‌سایلی ئایدۆلۆژیک به ‌ته‌واوی له‌ پرسی نه‌ته‌وایه‌تی دابماڵێت و له‌گه‌ڵ له‌ به‌رچاوبوونی هه‌موو پرسه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگا به‌ تایبه‌ت پرسی یه‌كسانی و دادپەروەریی کۆمه‌ڵایه‌تی بابەتی نه‌ته‌وایه‌تی له پێشیینەیی دابنێت؛ هه‌تا ڕووخانی کۆماری ئیسلامی و ڕه‌خسانی ده‌رفه‌تی ئه‌وەی که گه‌له‌که‌مان له خۆرهەڵات له‌ سه‌ر چاره‌نووسی خۆی قسه بکات (چونکه هه‌موو لایه‌نه‌کان باسی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس ده‌که‌ن) خودموختاریخواز، فیدرالیزاخواز و سه‌ربه‌خۆییخواز پێکه‌وه کۆ بکاته‌وه؛ ئاجێندای خه‌باتی خۆرهەڵات نه‌‌كاته پاشکۆی هیچ ئەجێندایه‌کی ئێرانی (به موجاهیدین و شاپه‌رستیشه‌وه)، یان هی پارچه‌یه‌کی تری کوردستان؛ وا بکات، که له بڕیاری قورس و گه‌وره‌دا هیچ لایه‌نێک به‌ ته‌نیا نه‌جوڵێته‌وه؛ سەرنج بخاته سه‌ر هێزی خه‌ڵك و سروستی قائیم به خودی پرسی کورد، به‌ڵام به‌ شێوه‌ی ئایدیۆلۆژیک مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ هۆکاری نێوده‌وڵه‌تی نه‌کات؛ سه‌رئه‌نجام یه‌کخستنی هێز و که‌ره‌سته‌ی خه‌باتگێڕیی هه‌موو لایه‌نه‌کان له هه‌موو به‌ستێنه‌کان و به‌شداریی دادپەروەرانەی هه‌موو لایه‌نه‌کان به‌ پێی قورسایییان له پڕۆسه‌ی بڕیار، جێبه‌جێکردن و چاوه‌دێریی ده‌روه‌ستییه‌كانیدا لێ بکه‌وێته‌وه.   * لە دواين ڕۆژەكانى (شۆڕشى ژينا)، (عەبدولڵا موهتەد‌ى، دەبيرى كۆمەڵەى شۆڕشگێڕ)، وەكوو لايەنێكى بنەڕەتی ناوەند لەگەڵ (ڕەزا پەهلەوى) و خەڵكانى ترى )مەنشور( هاوپەيمانێتيان واژۆ كرد. بەڵام حيزبى ديموكرات پشتگیری نەكردوە، ئەمە گرفت بۆ ناوەند دروست ناكات، بە بۆچوونى تۆ ئەم پشتڕاستى ئەو بۆچوونە ناكاتەوە، كە دەستخستنە ناو دەستى كوڕى شا، كە تاوانی زۆرى بەرانبەر بە كۆمار و گەلى كوردستان ئەنجامداوە، هەڵەيەكى مێژوویيى سياسييە؟ - ئێمه هه‌میشه گوتوومانه، که گفتوگۆ له‌گه‌ڵ هیچ لایه‌نێکی ئۆپۆزیسیۆن نابێ قه‌ده‌غه و تابوو بێت و به‌شداری له هه‌ر جۆره کۆڕه و کۆبوونه‌وه‌یه‌کی ئێرانیدا بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی ویستی کورد نه‌ک هه‌ر خراپ نییه، زۆریش پێویسته. به‌ڵام چوونی به‌ جیای لایه‌نێک و له‌وه‌ش خراپتر که‌سێک بۆ ناو هه‌ر جۆره هاوپه‌یمانییه‌کی ئێرانی به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر هاوپه‌یمانییه‌که سه‌ری زمان و بنی زمانی دژایه‌تی له‌گه‌ڵ فره‌نه‌ته‌وایه‌تی بێت و بۆ جێخستنی هەژموونی که‌سێك دروست کرابێت، که ئامادە نییه که‌مترین ڕه‌خنه‌ له‌و میراته سیاسییه بگرێ، که پشتی پێ ده‌به‌ستێ، هه‌ڵه‌یه‌کی کوشنده‌یه. چوونی عەبدولڵای موهتەدیش بۆ ناو هاوپه‌یمانییه‌ک به‌و ناوه‌ڕۆکه‌وه به‌و په‌له‌پڕووزه و به‌و مێتۆده‌وه بێ گومان کارێکی نه‌گونجاو بوو، که زیانی نه‌ک هه‌ر به یه‌کڕیزیی بزوتنه‌وه‌ی سیاسیی کورد له خۆرهەڵات گه‌یاند، به‌ڵکوو به زه‌ره‌ری خودی خۆی و حیزبه‌که‌شی بوو و بێ گومان بووه هۆی لاواز بوونی ناوه‌ندی هاوکارییش. هه‌ر له بنیدا ئه‌نجامدانی یه‌کلایه‌نه‌ی هه‌ر هه‌نگاوێکی گه‌وره ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت دروستیش بێ -به‌ بێ ئه‌وه‌ی کۆده‌نگیی کۆمه‌ڵگای سیاسیی خۆمانی له‌ سه‌ر بێ- هه‌ڵه و دژه‌به‌رهه‌مه.   به ‌گشتی ‌من پێم وایه ئه‌و فیکره، که کورد له ئێران ده‌توانێت ڕێبه‌رایه‌تیی کۆی پڕۆسه‌ی گۆڕان له ئێراندا بکات قسه‌یه‌کی تازه‌ی ئێرانییه‌كانه، که بۆ فریودان و ده‌سته‌مۆکردنی زیاتری ئێمه کردوویانه و له خۆشخه‌یاڵییه‌ک، که ده‌مانکاته ئاردی نێو دڕوان زیاتر نییه. دیاره کورد ده‌توانێت پرسی خۆی به ئێرانی بکات، ده‌توانێت بۆ باقیی ئێران ببێته سه‌رمه‌شق، ده‌توانێت جه‌مسه‌رێکی نزیک له خه‌ون و مه‌رامه‌کانی خۆی له ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانیدا دروست بکات، به‌ڵام ده‌بێ هه‌موو کار، هه‌وڵ و توانای خۆی ته‌نیا بخاته سه‌ر یه‌کگرتوویی و هێز و قورسایی خۆی و دروستکردنی بنه‌ماکانی ئه‌و دیفاکتۆیه‌ی پێشتر باسمان کرد. ئێمه ئه‌گه‌ر له‌ کوردستانه‌که‌ی خۆمان، که یه‌ک دنیا کاری نه‌کراو و ته‌واو نه‌کراومان له‌ پێشه سه‌رکه‌وتوو نه‌بین، چۆن ده‌بێت فریوی ئه‌وه بخۆین، که شیاوی ڕێبه‌ری کردنی هه‌موو ئێرانیین!   * ماوەى يەك ساڵە، ئێران بەردەوام بە هۆى (درۆن) و فڕۆكەى سەربازى بۆردومانى بنكە و بارەگاكانى (ديموكرات و كۆمەڵە) دەكات، بەوەشەوە نەوەستاوە، بەردەوام دوا لە حوکوومەتى هەرێم و عێراق دەكات، كامپ و ئۆردوگاكان دابخات؟ لە چەك دايانماڵێت، ئەم پڕۆسە مەترسيدارە بە كوێ دەگات و جێگرەوەی ئێوە چييە لە ئەگەرى دووبارەبوونەوەى سيناريۆى ڕاگواستنتان، وەكوو ڕێکخراوی (موجاهدينى خەڵق) بۆ ئەلبانيا؟ پێت وايە حوکوومەتى هەرێمى كوردستان سازشتان لە سەر بکات و چەكتان بكات و فشارى زۆرتان بخاتە سەر؟ - ئاشکرایه له ‌دوای شۆڕشی ژیناوه هه‌ڕه‌شه‌ی کۆماری ئیسلامی بۆ سه‌ر که‌مپ و باره‌گاکانی پارته‌کانی خۆرهەڵات له باشوور و فشاره‌کانی له‌و پێوه‌ندییه‌دا بۆ سه‌ر به‌غداد و حوکوومەتی هه‌رێم ‌زۆر زیاتری کردوه و ئامانجیشی له‌و فشارانه ڕاست ئه‌‌و شتانه‌یه، که باست کردوه. ‌من نازانم کۆماری ئیسلامی تا کوێ له‌و کاره‌یدا سه‌رکه‌وتوو ده‌بێت. ته‌نیا ده‌توانم بڵێم نه حیزبه‌کانی خۆرهەڵات (موجاهیدینی خه‌ڵقن) و نه حوکوومەتی هه‌رێمیش، حوکوومەتی مالیکییه. خۆزگه هێزه سه‌ره‌کییه‌کانی باشوور له به‌‌غدا یه‌کگرتووتر ده‌بوون بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ره‌قه‌تی ئه‌م فشارانه بێین. به ‌هه‌رحاڵ پێویسته حوکوومەتی هه‌رێم دوو شتی له ‌به‌رچاو بێت: یه‌که‌م: ڕاسته، که له ‌دوای شۆڕشی ژیناوه کۆماری ئیسلامی زیاتر له جاران له هێزی خه‌ڵک له کوردستان و هەژموونی حیزبه‌کانی خۆرهەڵات نیگه‌رانه، به‌ڵام ئامانج له‌‌و فشارانه ته‌نیا حیزبه‌کانی خۆرهەڵات نییه، به‌ڵکوو لاوازکردن و بچووککردنه‌وه‌ی هه‌ر چی زیاتری حوکوومەتی هه‌رێمیشه. ویستێك، که ماوه‌یه‌که له به‌غدادیش به‌هێز بووه و هه‌ر ڕۆژه به شێوه‌یه‌ک و له ده‌رفه‌تێکدا، که هیچ پێوه‌ندیشیان به پارته‌کانی خۆرهەڵاته‌وه نییه خۆی نیشان ده‌دا.   دوه‌م: جیا له‌وه، که بیانووه‌کانی کۆماری ئیسلامی بۆ ئه‌و فشار و داوا بێبنه‌ما و پاساو هه‌‌ڵنه‌گره، ملدان بۆ ئه‌و فشار و داوایانه‌ش کۆتایی به ده‌ست تێوه‌ردان و هێرشه‌کانی کۆماری ئیسلامی لە ‌دژی تێکۆشه‌‌ران و په‌نابه‌رانی کوردی خۆرهەڵات له باشووری کوردستان ناهێنێت. بۆ نموونه کۆماری ئیسلامی داوای چه‌ککردنی پارته‌کانی خۆرهەڵات ده‌کات و هه‌ڕه‌شه‌ی هێرشی زیاتری سه‌ربازی (ته‌نانه‌ت به‌ شێوه‌ی زه‌مینی) بۆ سه‌ریان ده‌کات له ‌حاڵێکدا، که ڕژێمیش و هه‌موو دنیاش ده‌زانێت، که نه‌ له ساڵانی دواییدا و نه‌ به‌ تایبه‌تی له دوای شه‌هیدکردنی ژینا و هه‌ستانی خه‌ڵکی ئێرانه‌وه، هێزه‌کانی خۆرهەڵات که‌مترین کرده‌وه‌ی سه‌ربازییان لە دژی ئێران ئه‌نجام نه‌داوه. ئه‌وه‌ی کۆماری ئیسلامی لێی ده‌ترسێ ده‌نگ و گوتاری حیزبه‌کانی خۆرهەڵات و ئه‌و ڕه‌گوریشه‌یه‌یە، که ئه‌وان له‌ ناو خه‌ڵکدا هه‌یانه. ده‌ی باشه کێ ده‌توانێت چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌ی هه‌بێت، که نه‌ك هه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌كی سیاسیی مێژوویی وه‌ك بزوتنه‌وه‌ی کورد له خۆرهەڵات، به‌ڵکوو کۆمه‌ڵێک په‌نابه‌ری سیاسییش ته‌نانه‌ت قسه‌ش نه‌که‌ن و کێ ده‌توانێت ده‌نگی میلله‌تێک کپ بکات. مادام ئه‌و ده‌نگه ڕه‌وایه هه‌ر ده‌مێنێت، بیانووگیرییه‌كانی ڕژێمی ئێرانیش کۆتایی نایەت. هه‌ر بۆیه حوکوومەتی هه‌رێم و ده‌وڵه‌تی عیراق نابێت مل بۆ ئه‌و داوایانه بدات، نه‌ک هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناڕه‌وا و بێ‌ بنه‌مان، به‌ڵکوو به‌ تایبه‌تی له‌به‌ر ئه‌وه‌ی وه‌ها ملدانێک ‌هیچ شتێک له بابەتەکە ناگۆڕێ و هه‌ر ده‌ستی ئێران بۆ خه‌وشدارکردنی سه‌روه‌ریی عیراق و لێدان له سه‌قامگیریی حوکوومەتی هه‌رێم درێژتر ده‌كاته‌وه.   * پار ساڵ يەكگرتنەوەى (حدك) و (حدكا) بە بێ كۆنگرە ڕاگەيەندرا، ئێوە چۆن سەيرى ئەو يەكگرتنە دەكەن"، كە بەشێك لە چاودێران دەڵێن: "ديموكرات بە واقيعى و کرداری يەكى نەگرتوەتەوە، چونكە بەشێك لە ڕێبەرى ئەو حيزبە ناڕازيين و پێچەوانەی سياسەتى پيادەكراوى حاڵن؟ - ئه‌و یه‌کگرتنه‌وه‌یه کارێکی پیرۆز و پێویست و به‌وه‌خت بوو، ئه‌گه‌ر نه‌ڵێم دره‌نگ بوو (خۆشحالم، که پێش شۆڕشی ژینا به ئاکام گه‌ییشت). حاشای لێ ناکرێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا، که دیموکرات یه‌كی گرتوەته‌وه و پڕۆسه‌که کۆتایی هاتوه، هێشتا ماوه‌یه‌کی ده‌وێت هه‌تا هه‌موو ئه‌و کارانه‌ بکرێن، که بۆ یه‌کخستنه‌وه‌ی دوو حیزب، که پازده ساڵ به جیا کاریان کردوه پێویسته و لوتکه‌ی ئه‌و کارانه‌ش گرتنی کۆنگره‌ی هاوبه‌شه. ئێمه ئه‌گه‌ر له دۆخێكی ئاساییشدا بوواین ته‌واوبوونی کامڵی ئه‌و پرۆسه‌یه‌ هەندێک کاتی هه‌ر ده‌برد، چ بگات به‌‌و دۆخه نائاسایییه‌ی له‌ پاش شۆڕشی ژیناوه به‌ هۆی هێرش و هه‌ڕه‌شه‌کانی کۆماری ئیسلامی بۆ سه‌ر حیزبی دیموکرات و حیزبه‌کانی تری خۆرهەڵات له باشووری کوردستان دروست بووه.  سه‌باره‌ت به‌وه‌ش، که گوایە ئێستا به‌شێک له ڕێبه‌ری حیزب ناڕازین، باوه‌ڕ بکه ئه‌وه یه‌که‌م جاره ئه‌و قسه‌یه ده‌بیستم. شتێکی سروشتییه، که له‌ ناو حیزبێکدا هه‌میشه تێبینی و ڕه‌خنه له ‌سه‌ر ڕه‌هه‌ندێکی سیاسه‌ت و ژیانی ڕێکخراوه‌یی ئه‌و حیزبه هه‌بێت، به‌ڵام به به‌رپرسایه‌تییه‌وه ده‌ڵێم له ‌پاش یه‌كگرتنه‌وه‌مان تا ئێستا هیچ جۆره ناکۆکی و ناڕه‌زایه‌تییه‌كی له‌و جۆره‌ی ئاماژه‌ی پێ ده‌كه‌ی به‌دی ناکه‌م. به ‌پێچه‌وانه‌وه ئه‌و سیاسه‌ته‌ی ئێستا (حدکا) ده‌یباته پێش سیاسه‌تێکه، که زۆرترین کۆدەنگی هه‌موو لایه‌کمانی له‌ سه‌ره و ڕاست ئه‌و سه‌‌نتێزه‌یه، که ‌من ئه‌و کاته، که دوو حیزب بووین هاوارم بۆ ده‌کرد.   * خۆشت (ئاسۆ حەسەن زادە)، كە پێشتر جێگرى سكرتێر بووى، پاش ئەو يەكگرتنەوەيە پاشەكشەت كرد و گەڕايتەوە پاريس، ئەمە ماناى ئەوە نييە تۆ وەكوو ڕێبەرى لەگەڵ ئەو يەكگرتنەوەيە نييت؟ - ئه‌من نه‌ک هه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌و یه‌كگرتنه‌وه‌یه بووم، به‌ڵکوو یه‌كێک له کاره‌کته‌ره‌کانی به‌ ئه‌نجام گه‌یاندنیشی بووم. هه‌م پێش وه‌رگرتنی به‌رپرسایه‌تیی باڵای حیزبی چوار پێنج ساڵ ئه‌ندامی گروپی یه‌کگرتنه‌وه بووم، هه‌م له ماوه‌ی سێ ساڵ جێگری سکرتێری و وته‌بێژیی 'حدک'یشدا به‌رده‌وام یارمه‌تیی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ و ده‌رچوون له بونبه‌سته‌كانم دا و ته‌نانه‌ت له‌ دوای کشانه‌وه‌شم له به‌رپرسیارێتی یه‌کێک له‌و که‌سانه بووم، که به زۆر کار و هه‌ڵوێست نه‌خشمان له وه‌گه‌ڕکه‌وتنه‌وه‌ی دانیشتنه‌کان و خۆشکردنی زه‌مینه‌‌ی سه‌رخستنیاندا هه‌بوو. گه‌ڕانه‌وه‌ی من بۆ فه‌ڕەنسا ساڵێک پێش یه‌كگرتنه‌وه‌ی دێموکرات بوو. پاشه‌كشه‌شم له به‌رپرسایه‌تیی حیزبی بۆ سێ ساڵ پێش یه‌كگرتنه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه و پێوه‌ندیی به هەندێک هۆکاری تایبه‌ت به خۆم و ناو "حدک"ه‌وه هه‌بوو، نه‌ك به‌ پرسی یه‌كگرتنه‌وه. ئه‌گه‌ر له‌مه‌ولاش خۆم بۆ ڕێبه‌ریی حیزب کاندید نه‌که‌م، ئه‌وه به هیچ جۆر به مانای ئه‌وه نابێت، که خۆم له‌ دیموکراتی یه‌كگرتوودا نابینمه‌وه.   * بەم خيلافانەوە، ئيمكان و ئەگەرى جیاببوونەوە دەبينى لە ناو حيزبى ديموكراتدا، ئەو مێژوە زۆرەى بەردوام پەرتبوونەی لە ناو حيزبى كوردى و بە تايبەتى ديموكرات دەبينين، پێمان دەڵێت، كە جیاوازییەکان و ناكۆكييەكان ڕەنگە سەربكێشێت بۆ جيابوونەوە و پەرتبوونێکی نوێ؟ - وه‌ک پێشتر ئاماژه‌م بۆ کرد له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌، که هه‌موو لایه‌ک ده‌توانن چ ئیستا و چ له داهاتوودا تێبینییان له ‌سه‌ر گۆشه‌یه‌ک یان ڕه‌هه‌ندێکی بەڕێوەبردن و سیاسه‌تی حیزبی یه‌کگرتووی دیموکرات هه‌بێت، به‌ڵام له‌ پاش ئه‌و یه‌كگرتنه‌وه‌یه هیچ جۆره ناکۆکییه‌ک نابینم ئه‌و نیگه‌رانییه پاساو بدات، که بەڕێزت باست کردوه. وه‌ک بۆ خۆشت ئاماژه‌ت پێدا، حیزبی دیموکرات و حیزبه‌کانی تری خۆرهەڵات و به‌ گشتی گه‌له‌که‌مان زیانی زۆریان له‌م ناکۆکی و پارچه پارچه بوونانه دیتوه. هۆکاره‌کانی لێکجیابوونه‌وه‌ی دوو دیموکراتی پێشوو و مه‌ودای ئەو کاتەی نێوانمان و ورده‌کارییه‌کانی یه‌کگرتنه‌‌وه‌ی دیموکرات هه‌ر چییه‌ک بن، هیوادارم و پێشم وایه، که تێکۆشه‌ران و ڕێبه‌رانی حیزبی دیموکرات وانەیان له ڕابردوو وه‌رگرتوه و ئه‌و گیانی یه‌كێتییه‌ی ئێستا له ڕیزه‌کانی حیزبدا ده‌بینرێت و بنه‌ماکانی یه‌كبوونه‌وه‌مان به هێزی خۆی ده‌پارێزن و له هه‌‌موو کار و به‌رنامه و هه‌نگاوێکیاندا ئه‌وه ده‌سه‌لمێنن.    

سازدانی: سازگار ئەحمەد دڵشاد نامیق، چاودێری سیاسی لەچاوپێکەوتنێکی تایبەت بەڕۆژنامەی هاوڵاتی تیشکی خستەسەر ململانێ بەردەوامەکانی نێوان پارتی کرێکارانی کوردستان «پەکەکە» و تورکیا لەسەر خاکی هەرێم، ئاماژە بەوەدەکات ئەرکی پەکەکە ئەوەیە بەرژوەندییەکانی باڵاکانی هەرێم رەچاوبکات لەسیاسەتی خۆیدا.   هاوڵاتی: ئایندەی سیاسی و دۆخی کورد لە رووە نەتەوەییەکەوە لە تورکیا چۆن دەبینیت؟ دڵشاد نامیق: دۆزی نەتەوەیی كورد لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی گرێدراوی یەكترە لەهەر چوار پارچەكەی كوردستاندا، بۆیە بەرەوپێشچوون لەبەدەستهێنانی مافەكان لەهەر پارچەیەكی كوردستاندا بێتە ئاراوە كاریگەریی دەبێت لەسەر دۆخی كورد لەپارچەكانی تری كوردستان، لەباكووری كوردستان لەساڵی 2014 بەدواوە پاشەكشەیەكی زۆر هاتە ئاراوە لەچارەسەركردنی پرسی كوردو بەرپاكردنی ئاشتی كەپێشتر پرۆسەی ئاشتی قۆناغی باشی بڕیبوو و تاڕادەیەكی زۆریش ئومێدی لەسەر هەڵچنرابوو، بەڵام پاشەكشەی دەوڵەت لەدابینكردنی مافەكانی گەلی كوردو داننان بەناسنامەی نەتەوەیی كورددا لەتوركیا وایكرد دۆخەكە ئاڵۆزببێت و روانگەی ئەمنی ببێتەوە بەمیكانیزمی دەوڵەت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆزی كورددا، لەڕاستیدا لەتوركیا كولتوورێكی سیاسی خراپ هاتووتەكایەوە هەر حزب و رێكخراوێكی سیاسی بۆ دژایەتی كوردو مافە نەتەوەییەكانی كورد بكات لەسەر ئاستی شەقامی توركی جەماوەری زیاددەكات و لەهەڵبژاردنەكانیشدا ئاستی بەرزدەبێتەوە، بۆیە پارتی دادو گەشەپێدانیش وەك پارتەكانی پێش خۆی هەوڵیداوە لەڕێگەی دژایەتیكردنی كوردەوە شەقامی شۆڤێنی تورك لەخۆی رازی بكات و دەنگیان بەدەستبهێنێت، بەڵام بێگومان ئەوە چارەسەر نییە بۆ دۆزی كوردو سەقامگیری هەمیشەیی لەتوركیا ناهێنێتەدی، بەڵكو دەبێتە مایەی زیاتر بێ ئومێدبوون لەچارەسەری ئاشتیانەو وادەكات پێداگریی لەسەر مافە نەتەوەییەكان زۆرتربێت، كورد بەهەموو شێوەیەك هەوڵی ئەوە بدات لەو هێزو لایەنانە نزیك ببێتەوە كەئەگەری هەیە پرۆژەی چارەسەریان بۆ دۆزی كورد هەبێت و پارتی دادو گەشەپێدان لەبەر رۆشنایی ئەو ئەنجامەی لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكان كەوتنەوە فرسەتێكی باشی لەبەردەستایە بۆ ئەوەی پرۆژەیەكی راستەقینەو گشتگیری هەبێت بۆ چارەسەری دۆزی كورد، ئەو هێزەشی هەیە كەئەوە بكات و ئەگەر ئیرادەی هەبێت دەتوانێت ئەو متمانەیە لەنێوان خۆی و هێزە كوردییەكان دروستبكاتەوەو ببێتە سەرپەرشتیاری چارەسەری دۆزی كورد، ئەگەر ئەوەنەکات كورد لەباكووری كوردستان رەنگە بەدوای ئەلتەرناتیڤی تردا بگەڕێن. هاوڵاتی: تا چەند هەرێمی کوردستان بووەتە مەیدانی یەکلاکردنەوەی ململانێکانی نێوان تورکیاو پەکەکە؟ دڵشاد نامیق: لە راستیدا هەرێمی كوردستان هەر لەسەرەتای دروستبوونیەوە لەساڵی 1991وە باجی ململانێكانی نێوان توركیاو پەكەكە دەدات، هەرێمی كوردستان هەر لەسەرەتاوە سیاسەتێكی روونی هەبووە كەدەیەوێت لەگەڵ دراوسێكانیدا دراوسێییەكی باش بێت و نەبێتە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی دەوڵەتانی دراوسێ، لەگەڵ ئەوەشدا داوای چارەسەری ئاشتیانەی دۆزی كورد دەكات لەپارچەكانی تری كوردستان، بەڵام  لەڕاستییدا پەكەكە رەچاوی ئەم دۆخەی هەرێمی كوردستانی نەكردووە، هەندێکجار دەستتێوەردانی هەبووە لەسیاسەتی ناوخۆیی هەرێمدا، لە رابردوودا بەداخەوە رووبەڕووبوونەوەی خوێناوییش هەبوو لەنێوان پەكەكەو پارتە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان، زۆرجار پەكەكە وەك فەرمانڕەوا یان بەشێك لەفەرمانڕەوایی لەهەرێمی كوردستاندا مامەڵە دەكات، ئەمە بۆ دۆخی هەرێمی كوردستان ناگونجێت و پەیوەندیە دیبلۆماسیەكانی هەرێم دەخاتە مەترسییەوە ئەگەر حكومەت و دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان دان بەو بابەتەدا بنێنن، هەربۆیە هەبوونی هێزی چەكدارو ناوچەی دابڕاو لەلایەن پەكەكەوە وایكردووە بیانوو بەدەست توركیاوە بێت بۆئەوەی هێرش و دەستوەردان بكات لەناو هەرێمی كوردستاندا و وابكات سەروەری عێراق و هەرێمی كوردستان پێشێلبكات، تەنانەت هێرش و پەلاماری سەربازیی توركیا ساڵانە زیانی گەورە لەدانیشتووان و گوندنشینانی هەرێمی كوردستان دەدەن، هەروەها تورکیا لەم دواییانەدا بەبیانووی هەبوونی پەکەکەوە زیانی بەئابووری بەشێک لەناوچەکانی هەرێم داوەو تائێستا هێرشە درۆنییەكانی توركیا بۆ سەر ناوچە ئاوەدانەكانی هەرێمی كوردستان بەردەوامەو زۆرجار خەڵكی مەدەنی دەبنە قوربانی. هاوڵاتی: ئەرکی پەکەکە چییە لەهەرێمی کوردستان؟ دڵشاد نامیق: ئەركی پەكەكە لەڕووی نیشتمانی و نەتەوەییەوە ئەوەیە كە پشتیوانی قەوارەی سیاسی هەرێمی كوردستان بێت و بەرژوەندییە باڵاکانی هەرێم رەچاوبکات لەسیاسەتی خۆیدا و بیانوو نەداتە دەست توركیا بۆ پەلامارو فشار دروستكردن لەسەر هەرێمی كوردستان، هەروەها نابێت پەكەكە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ تەماشای هەرێمی كوردستان بكات و چاوەڕوانی ئەوەی لێبكات میسرو قەتەر چۆن مامەڵە لەگەڵ فەلەستین و ئیسرائیل دەكەن هەرێمیش بەو ئاستە مامەڵە لەگەڵ توركیاو پەكەكە بكات، چونكە وەك وتم قەوارەی هەرێمی كوردستان دەوڵەت نییەو تەنها هەرێمێكی ناو دەوڵەتێكی فیدراڵییە. بەبڕوای من هەرێمی كوردستان پەیوەندیە دیبلۆماسی و ئابوورییەكانیشی لەگەڵ وڵاتانی دەوربەرو بەتایبەتی لەگەڵ توركیا لەسەر حسابی پەكەكەو كوردستانی باكوور نییە، چونكە بوژانەوەی هەرێمی كوردستان هێزێكی مەعنەوییە بۆ گشت پارچەكانی كوردستان و دەستكەوتێكی گەورەیە لەسەر ئاستی نەتەوەیی، بۆیە دۆزی رەوای كورد لەباکووری كوردستان كەململانێكانی پەكەكە لەگەڵ دەوڵەتی توركیا بۆ سەرخستنی ئەو دۆزیە وەك پەكەكە خۆیان دەڵێن، ئەمە وادەخوازێت دۆزو پرسی باشووری كوردستان نەبێتە قوربانی. هاوڵاتی: ئەو مەترسیانە چین کە شەڕی نێوان توركیاو پەکەکە لەسەر هەرێم دروستیانکردووە؟ دڵشاد نامیق: گومان لەوەدا نییە كەكورد خاوەنی ماف و پرسێكی رەوایە لەتوركیا و ئەو مافانەش تائێستا نەهاتوونەتەدی و زەوتكراون، بۆیە شەڕی چەكداری لەپێناو وەرگرتنەوەی ماف و سەرخستنی پرسی رەوای نەتەوەیی رێگەیەكی رەوایەو كورد هەمیشە وەك دوا رێگە پەنای بۆ بردووە كاتێك كە رێگەچارە ئاشتیخوازییەكان ئەنجامیان نەبووە، شەڕی پەكەكەو توركیایش دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بەباشووری كوردستانەوە هەیە جیاوازە، بەداخەوە بەشێكی زۆری ئەو شەڕە لەسەر خاكی هەرێمی كوردستان دەكرێت، ئەمە وایكردووە ناسەقامگیری لەو ناوچانە دروست ببێت، ژمارەیەكی زۆر گوند لەهەرێمی كوردستان هەر ئاوەدان نەبوونەتەوە ئەوانەشی ئاوەدان بوونەتەوە بەشێكیان ئاوارە بوونەتەوە، هەروەها ژمارەیەكی زۆریش قوربانی مەدەنی كەوتووتەوە، لەلایەكی ترەوە هەبوونی ئەو شەڕە لەناو سنووری هەرێمی كوردستان دەبیتە پاساو بەدەست توركیاوە كەهەمیشە هەڕەشەی بەزاندنی سنوورو داگیركردنی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بكات لەو شوێنانەی كە پەكەكەی تێدایە، ئەمە دەبێتە مەترسی گەورە لەسەر ئایندەی هەرێمی كوردستان و لەسەر پرسی كورد لەباشووری كوردستاندا، چونكە ئێستا عێراقیش لەو ئاستەدا نییە بتوانێت رێگە لەهەڕەشەكانی توركیاو ئێران بگرێت، رەنگە هەر بەمەبەستیش رێگە نەگرێت و ئاسایی بێت لای كەئەو دەوڵەتانە لەهەرێمی كوردستانەوە دەستوەردان بكەن و ئارامی و سەقامگیری هەرێم و ناوچەكە بشێوێنن، بۆیە شەڕی نێوان ئەو دوو لایەنە كاریگەری خراپی هەبووە لەسەر هەرێمی كوردستان، بەو ئومێدەی دوای ئەو ئەنجامە باشەی كورد لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیادا بەدەستیهێناوە دەوڵەتی توركیا بیر لەپرۆژەیەكی گشتگیری راستەقینە بۆ ئاشتی بكاتەوەو پەكەكەش ئامادەیی دانوستان و بەدەمەوەچوونی هەبیت. هاوڵاتی: ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیاو باكووری كوردستان شەڕی نێوان پەکەکەو تورکیا دەخاتە چ قۆناغێکەوە؟ دڵشاد نامیق: هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لەتوركیاو لەباكووری كوردستان ئەگەرچی بۆ دانانی بەرپرسانی خزمەتگوزاری و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە ناوچەییەكانە، بەڵام روویەكی گرنگی سیاسیشی هەیە كەسەنگی لایەنەكانی دەرخست، دەرەنجامەكان پێمان دەڵین پارتی دادو گەشەپێدان لەسەر ئاستی دەنگدەر پاشەكشەی كردووە، ئەمەش واتا خەڵك لەسیاسەتەكانی ئەو حزبە رازی نین، رەنگە ئەمە دەستپێكێكی باش بێت كە ئیتر خەڵك لەسەر بنەمای دژایەتیكردنی كوردو ئۆپەراسیۆنی دەرەوەی سنووری دەنگ بەحزبەكان نەدەن، بەڵكو خزمەتگوزاری و سیاسەتی ئابووری و دارایی ببێتە پێوەری سەرەكی، بۆیە سەرەڕای ئەوەی كەهێشتا هێزە كوردییەكان بەتەواوی كۆنترۆڵی گشت ناوچەكانی باكووری كوردستانیان نەكردووە، بەڵام پێگەیەكی باشیان بۆ خۆیان بەدەستهێناوە كە وادەكات پێگەی دانوستان و هاوپەیمانیان لەگەڵ حزبەكانی تری توركیا بەهێزبكات، بۆیە ئێستا كورد بووە بەهێزێكی یەكلاكەرەوە لەدروستكەری دەسەڵاتداردا لەتوركیاو لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی كۆماردا دەتوانێت ئەم رۆڵە وازی بكات، بۆیە ئەگەری زۆر هەیە هەم حزبی دەسەڵاتدارو هەمیش ركابەرەكانی زیاتر بەلای دۆزی كورددا بشكێنەوەو بیانەوێت خاوەنداریی لەپرۆژەی چارەسەری بكەن، ئەمە ئەگەر رووبدات پەكەكە دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتی مێژوویی كەهیچ دەرفەتێك لەدەستنەدات بەپرۆژەیەكی نەتەوەیی دوور لەئایدۆلۆژیاییەوە بچێتە پێشەوە و وەڵامگۆی ئەو دەستپێشخەریانەبێت كەئەگەری زۆرە بێنە كایەوە، بۆیە لەو بڕوایەدام دەرفەت خەریكە بڕەخسێ بۆ چارەسەری ئاشتیانە، بەڵام لەلایەكی تریشەوە نەزعەیەكی سەربازیی هەیە بۆ یەكلاكردنەوەی گشت كێشەكان بەڕێگەی سەربازی و هێرشی دەرەوەی سنووری، كە باس لەهەماهەنگی هەریەك لەئێران و عێراق و توركیا هەیە بۆ كۆتایی هێنان بەهەبوونی سەربازیی پەكەكە، كەئەمە ئەگەر بێتەدی دەبیتە گرژیەكی درێژخایەن و هیچ هیوایەك بۆ چارەسەری ئاشتیانە ناهێڵێتەوەو رەنگە لەناوخۆی باكووری كوردستانیش كاریگەری نەرێنی دابنێ لەسەر پێگەی حزبە كوردییەكان.

چاوپێکەوتن: شوان عەباس بەدری فەریقی یەکەم «جەبار یاوەر» پسپۆری بوارەکانی سەربازی و ئەمنی  لەچاوپێکەوتنێکی تایبەت بە «هاوڵاتی» تیشکی خستەسەر ئەگەری هێرشی بەرفراوانی زەمینی و ئاسمانی تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش بۆ سەر ناوچەکانی پارێزگای سلێمانی و قەندیل. هەروەها لەبەشێکی دیکەی چاوپێکەوتنەکەدا باس لەهۆکارەکانی بێدەنگبوونی حکومەتی فیدراڵی عێراق لەبەرامبەر ئوپراسیۆنەکانی تورکیاو ئەگەری رێکەوتنێکی ژێربەژێری تورکیاو عێراق  سەبارەت بەهێرش و ئوپراسیۆنەکانی ئەو وڵاتەو ئەگەری گواستنەوەی جەنگ بۆ ناو قووڵایی خاکی تورکیا لەلایەن گەریلاکانی پەکەکەوە دەکات. هاوڵاتی: ئایا تورکیا بەبێگوێدانە یاساو رێسا نێودەڵەتییەکان دەتوانێت هێرشێکی سەربازی بەرفراوانی وشکانی بکاتەسەر هەرێمی کوردستان و بەتایبەتیش ناوچەکانی سلێمانی و شنگال بەبیانووی لەناوبردنی پەکەکە؟ جەبار یاوەر: هەتا ئێستا تورکیا هیچ گوێی نەداوەتە یاسایەکی نێودەوڵەتی بۆ هێرشکردن بۆ ناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستاندا، لەبەرئەوەی لە 2007ەوە تاکو ئێستا بەبیانووی بوونی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان لەدیوی سنووری عێراق یان لەسەرتاسەری سنوورەکانی عێراق و تورکیا هێرشی خۆی دەکات و بەردەوام پشت دەبەستێت بەیاسایەکی نێودەوڵتی کەگوایە رێدەدات بەدەوڵەتان پارێزگاری لەوڵاتی خۆیان بکەن و تەنیا پشت دەبەستێت بەو بڕیارەی کەساڵانە پەرلەمانی تورکیا مۆڵەت دەدات بەهێزە چەکدارەکانی تورکیا کە لەودیو سنوور بۆ پاراستنی ئەمنییەتی تورکیا کردەی سەربازی ئەنجام بدەن دژی ئەو دوژمنانەی کەئەوان خۆیان دەستنیشانی دەکەن، لەبەرئەوەیە تورکیا گوێی نەداوەتە ئەو شتانەو بەبەردەوامی هەروەک باسمکرد بەیاساکانی نێودەوڵەتی یان گوێی نەداوەتە ئەوەی کە رەزامەندی وڵاتانی چواردەورو ئەو وڵاتانەی کەپرۆسەی سەربازی تیایاندا ئەنجامدەدات وەربگرێت، بەبەردەوامیش پرۆسەی سەربازی هەم لەئاسمانەوەو هەم لەئەرزەوە، بەهۆی فرۆکەی جەنگی و فرۆکەی بێفڕۆکەوان و هێزی پیادەوە ئەنجامداوە، هەم لەناو خاکی سوریا هەم لەناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستان، ئێستاکەش تورکیا بەدرێژایی 200 کیلۆمەترو لەهەندێ ناوچەش بەقوڵایی 10 کیلۆمەترو لەهەندێ ناوچەی دیکەش بەقوڵایی نزیکەی 40 کیلۆمەتر بنکەو سەربازگەی هەیە لەناو خاکی عێراق لەهەرێمی کوردستاندا کە بەخۆی بڵاویدەکاتەوە لەسەر نەخشەکانی وەزارەتی بەرگری تورکیا کە تائێستا نزیکەی 87 بنکەی سەربازی لەناو خاکی عێراقدا لەهەرێمی کوردستاندا هەیە، کەیەکێک لەو بنکانە نزیک باشیقە کە لەنێوان 80 تا 100 کیلۆمەتر لەسنووری تورکیاوە دوورەو فرۆکە جەنگییەکانی و فرۆکە بێفرۆکەوانی جار هەیە 300 کیلۆمەتر دێنە ئاسمانی عێراق و ئامانجەکانی خۆیان دەپێکن، هەندێک جار لای پێنجوێن و هەندێک جار لای سلێمانی و هەندێک جار لای کەرکوک و هەندێک جاری تریش لەناوچەکانی کفری. هاوڵاتی: گەر هێرشێکی بەو جۆرە رووبدات ، بەڕای جەنابتان کاردانەوەی ئەمەریکا لەلایەک و ئێران لەلایەکی دیکەوە چی دەبێت؟ جەبار یاوەر: سەبارەت بەپرسیاری دووەم هەروەک وتم لە 2007 ەوە تاکو ئێستا تورکیا بەبەردەوامی پرۆسەی سەربازی لەئاسمان و لەئەرزەوە ئەنجامدەدات لەناو خاکی عێراق و لەناو خاکی تورکیاش بەهەمانشێوە، بەڵام تائێستا هیچ کاردانەوەیەکی نە ئەمەریکی نە ئێرانی تەنانەت خودی عێراقیش کاردانەوەیەکی ئەوتۆی نەبووە، جار جارێک لەلایەن وەزارەتی دەرەوە  بەیاننامەیەکی دەرکردووە  یان لەلایەن وتەبێژی هێزە چەکدارەکانی عێراقەوە، بەڵام تاکو ئێستا بەشێوازێکی فەرمی نە لەلایەن عێراقەوە شکایەت کراوە نە داواکراوە کەچیتر ئەو پرۆسە سەربازیانە ئەنجام نەدا کە رۆژانە ئەو پرۆسانەی کە ئەنجامدەدرێت لەلایەن پاسەوانی سنوورەوە بەپێی ئەحداسیات کام شوێن پرۆسەیەکی تیا ئەنجام دراوە یان کام شوێن بۆردومان کراوە بەشێوەیەکی ورد، هەموو زانیارییەکان دەنێردرێت  بۆ حکومەتی فیدراڵی عێراق و دەدرێت بەفەرماندەی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەکان و دەدرێت بەفەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی عێراق و وەزارەتی بەرگری و وەزارەتی ناوخۆ. هاوڵاتی: ئایا بەرپرسە سیاسی و سەربازییەکانی سنووری سلێمانی تاچەند ئەو هەڕەشانەی تورکیا بەمەترسییەکی راستەقینە دەبینن بۆ سەر ئاسایشی ئەم زۆنەو ئایا لەو بارەیەوە هیچ ئامادەسازی یاجووڵەیەکی سیاسییان ئەنجامداوە بۆ رێگریکردن لەئەگەری هەر هێرشێکی بەو جۆرە؟ جەبار یاوەر: سەبارەت بەم پرسیارە لەئێستادا من لێپرسراو نیم، من فەریقی یەکەمی خانەنشینم و وەکو پسپۆرێکی سەربازی و ئەمنی وەڵام دەدەمەوە، ئەو پرسیارە دەتوانی ئاراستەی لێپرسراوانی باڵای سیاسی و سەربازی بکەیت لەسلێمانی کەئایا هەڵوێستی ئەوان چۆنە بەرامبەر ئەو بابەتە، واتە بابەتی هێرشی بەردەوامی تورکیاو ئۆپراسیۆنی بەردەوامی تورکیا کە لەناو خاکی هەرێمی کوردستاندا ئەنجامیدەدات، بەڵام بێگومان ئەوە مەترسییەکی زۆر گەورەیە، لەبەرئەوەی یەکەم بەبەردەوامی سنوورەکانی تورکیاو عێراق و لەئێستاشدا تەنانەت سنوورەکانی عێراق ئێرانیشی گرتووەتەوە، چونکە زۆرجار فرۆکەی جەنگی تورکیا لەگەڵ فرۆکەی بێفرۆکەوان سنوورەکانی عێراق و ئێرانیش بۆردومان دەکەن بەبیانووی بوونی بارەگای چەکدارانی پەکەکە لەو ناوچانە، بێگومان بەردەوامی ئەم بابەتە دەبێتە هۆکارێک بۆ ناسەقامگیری ئاسایش لەو ناوچانەو چۆڵکردنی زۆربەی گوندەکانی سنوورو هاتنیان بەرەو شارەکان و جێهێشتنی مەزرا و باخ و ماڵ و خانووی خۆیان لەو ناوچانەو شەهیدبوونی خەڵکی مەدەنی و برینداربوونی خەڵکی مەدەنی ناوچەکەو سووتاندنی هەرچی دارو درەخت و کێوی ئەو ناوچانەیە، هەروەها نەتوانینی ئاژەڵدارەکان بەهاوینان و بەبەهاران کەوەکو رەوەند دەچنە ئەو ناوچە کیویانە کە بڕۆن بۆ لەوەڕاندنی مەڕو ماڵاتیان لەو ناوچانە، ئەمانە هەمووی هەڕەشەی گەورەن بۆ سەر هەرێمی کوردستان بەهۆی ئەو پەلامارەی کە بەبەردەوامی لەلایەن هێزەکانی تورکیاوە دەکرێتە سەر ئەو ناوچانە. هاوڵاتی: گەر ئەو هێرشە زەمینییە بەرفراوانە رووبدات ئەوا کاردانەوەی بەغداد چی دەبێت بەڕای جەنابتان؟ ئایا وەک هەمیشە تەنها بەدەرکردنی بەیاننامەیەک و شکایەتێک لەئەنجومەنی ئاسایش ئیکتیفا دەکات یان هێز دەجووڵێنێت؟ جەبار یاوەر: دیارە تائێستا من نازانم ئەگەر ئەو هێرشە فراوانە بکرێت ئایا کاردانەوەی بەغداد چی دەبێت، بەڵام وەکو رای خۆم وەکو باسمکرد لە 2007 ەوە هەتاکو ئێستا بەبەردەوامی ئۆپراسیۆنی سەربازی تورکیا لەناو خاکی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەخاکی عێراق و جگە لەوەش لەئاسمانی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەئاسمانی عێراق دەکرێت و پێشێلکاری سەوەری عێراقە، بەڵام تائێستا عێراق هیچ هەنگاوێکی کردەیی نەناوە دژ بەو کارانەی کەتورکیا دەیکات و تائێستا هیچ شکایەتێکی نەبووە لەهیچ ناوەندێکی نێودەوڵەتی بەتایبەتی لەئەنجومەنی ئاسایش بۆ ئەوەی ئەو پرسە بجوڵێنێت، دیاریشە تورکیا لەئێستادا هەوڵێکی زۆر دەدات بەتایبەتیش لەم ماوەیەی دواییدا کەوەزیری بەرگری تورکیا سەردانی عێراقی کردو لەگەڵ سەرۆکی ئەرکانی هێزەکانی تورکیاو بڕیاریش وایە ماوەیەکی تر سەرۆکی تورکیا ئەردۆغان سەردانی عێراق بکات و دیارە دەیانەوێ رێکەوتنێکی ئەمنی هاوشێوەی ئەو رێکەوتنە ئەمنییەی کە لەنێوان عیراق و ئێراندا هەیە لەنێوان عێراق و تورکیاش مۆر بکرێت بەمەبەستی هەماهەنگی و هاوکاری یەکتر. هاوڵاتی: گەر هێرشێکی بەو جورە رووبدات ئەوا کاریگەرییە کورتخایەن و درێژخایەنەکانی چی دەبێت لەسەر هەرێمی کوردستان بەگشتی و ناوچەی سلێمانی بەتایبەتی؟ جەبار یاوەر: بێگومان ئەگەر ئەو هێرشە فراوانە بکرێت و بگاتە ناوچەکانی سنووری سلێمانی و بەتایبەتی ناوچەکانی قەندیل و لەولاشەوە بگاتە سنوورەکانی ناوچەی شنگال، بێگومان ئەو کاریگەریانەی کە باسمکرد پێشتر لەسەر هەلومەرجی ئەمنی گشتی لەهەرێمی کوردستان و چۆڵکردنی گوندەکانی سەرتاسەری سنوورو سووتاندنی رەزو باخ و کێوەکانی ئەو ناوچانەو ناسەقامگیری ئەمنی گشتی لەناوچە سنوورییەکان بێگومان زیاد دەبێت، چونکە دەبێتەهۆی بەردەوامی شەڕ لەو ناوچە سنوورییانەداو ئەوەش کاریگەرییەکی نەرێنی هەیە لەسەر ناوچەکە بەشێوەیەکی گشتی. هاوڵاتی: دەنگۆی ئەوە هەیە کەتورکیا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا سەبارەت بەهێرشەکەی بۆ سەر هەرێمی کوردستان ژێر بەژێر رێککەوتووە، بەڕای جەنابتان  ئەم دەنگۆ یان ئەگەرە تاچەند راستە؟ جەبار یاوەر: هەتاکو ئێستا حکومەتی فیدراڵی عێراق بەپێی روونکردنەوەی زۆربەی لێپرسراوانی باڵای حکومەتی عیراقی، چ فەرماندەی گشتی هێزە سەربازییەکانی عێراق، چ فەرماندەی ئۆپراسیۆنەکان، چ وەزارەتی بەرگری عێراق، چ سەرۆکی ئەرکانی هێزەکانی عێراق، چ وەزارەتی دەرەوە، دەڵێن ئێمە هیچ رێکەوتنێکمان نییە لەگەڵ تورکیا بۆ هاتنە ناوەوەی خاکی هەرێمی کوردستان کە بەشێکە لەخاکی عێراق، یان ئەو ئوپراسیۆنانەی کە ئەنجامی دەدەن لەسنوورەکان و لەناو خاکی عێراق لەئاسمان و لەئەرزەوە، بەڵام بێدەنگبوونی عیراق گومان دەخاتەسەر ئەوەی کە رەنگە رێکەوتنێکی ژێربەژێر هەبێت، ئەگەر رێکەوتنی ژێر بەژێریش نەبێت ئەوا هەر وادەکات کە رێکەوتن هەبێت، چونکە عێراق بێدەنگەو وەکو باسمکرد ئێستا تورکیا دەیەوێ بەفەرمی بگاتە رێکەوتنێک لەگەڵ عێراقدا کە رێکەوتنێکی ئەمنی بێت بۆ ئەنجامدانی ئەو ئوپراسیۆنانەی کە لەناو خاکی عێراقدا ئەنجامی دەدات. هاوڵاتی: لەڕوودانی هێرشێکی بەم جۆرە ئایا پەکەکە هێرشەکانی دەباتە ناو قووڵایی خاک و شارە گەورەکانی تورکیاو دامەزراوە گرنگەکانی ئەو وڵاتە بەئامانج دەگرێت؟ جەبار یاوەر: دیارە دەبێت پرسیار لەپەکەکە بکرێت، چونکە من ناتوانم وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە، بەڵام بەپێی ئەوەی کەهەیە ئێستا لەسەر ئەرزی واقیع، بەبەردەوامی ئێستا شەڕەکان کەوتوونەتە ناو خاکی هەرێمی کوردستان، یەعنی ئێستا شەڕەکانی هێزەکانی پەکەکە لەگەڵ تورکیا زیاتر لەسەر سنووری تورکیا و عێراقەو لەناو قووڵایی خاکی هەرێمی کوردستانەو وەکو ئەوەی کەبڵاودەکرێتەوە لەلایەن پەکەکەوە کردەی سەربازی لەقووڵایی خاکی تورکیا کەمبووەتەوە، چونکە تورکیا هەوڵیداوە کۆنترۆڵی سنوور بکات، بەتایبەتی بەو هێزانەی کەهێناوێتییە ناو خاکی عێراقەوە لەهەرێمی کوردستان بۆ ئەوەیە کە دیواربەندییەک دروستبکات لەسەرتاسەری سنوورەکان بۆ ئەوەی نەهێڵێت هێزەکانی پەکەکە بچنە ناو قووڵایی خاکی تورکیاو لەواقعدا بەحەقیقەت ئەوەی کەدەبینرێت و ئەوەی کەبڵاودەکرێتەوە کە چالاکی سەربازی پەکەکە لەناو قووڵایی خاکی تورکیا زۆر زۆر کەمبووەتەوە بەهۆی ئەوەی وەکو وتم مەشغوڵ بوونی هەموو هێزەکانی خۆی لەدیوی هەریمی کوردستان بەشەڕ لەگەڵ هێزەکانی تورکیاو بۆ ئەوەی کە تورکیا بەبەردەوامی فرۆکەی بێفرۆکەوان لەسەر سنوورەکانی تورکیاو عێراق دەجۆڵێتەوەو دواییش بەسەر بارەگاکانی هێزەکانی پەکەکە دەسوڕێتەوە کە وایکردووە جموجۆڵی زۆر بەرتەسک بکاتەوە، جموجۆڵی سەربازییان بەتایبەتی . هاوڵاتی: ‌ئامانجی ‌ئەم جارەی سوپای تورکیا بۆ هێرشکردنە ناو قووڵایی عێراق و هەرێمی کوردستان چۆن دەخوێننەوە؟ جەبار یاوەر: لەگەڵ ‌ئەوەی تائێستا سوپای تورکیا بەردەوامە لەهێرشکردنە سەر خاکی عێراق‌و هەرێمی کوردستان لەڕێی ‌ئاسمانی‌و زەمینییەوە لەڕێی فرۆکەو فڕۆکەی بێفرۆکەوانەوە، سوپای تورکیا دەیەوێت دوای ئۆپراسیۆنی چنگی قفڵ،  ‌ئەمجارە بەقووڵایی ٤٠ کیلۆمەتر بێتە ناو خاکی عێراق‌و هەرێمەوەو تا هاوینی داهاتوو شەڕی یەکلاکەرەوە بکات.  

چاوپێکەوتن - سازگار ئەحمەد مەریوان قەرەنی، ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەچاوپێکەوتنێکی تایبەت بە "رۆژنامەی هاوڵاتی"دا تیشکی خستەسەر هێرشەکەی مانگی رابردووی ئێران بۆ سەر هەرێمی کوردستان و هۆکاری ئەوەی ئاشکراکرد کە لیژنەکەیان هیچ بەیاننامەکی بۆ ئیدانەکردنی بڵاونەکردووەتەوەو ئاماژەی بەوەکرد، شیعەکانی عێراق باڵادەستن و چاوپۆشی لەهێرشەکانی ئێران دەکەن و دژی قسەناکەن. هەروەها ئەو ئەندامەی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق باسی لەوەکرد، عێراق ناتوانێت ریگربێت لەوەی ئەمەریکا سیستمی بەرگریی ئاسمانی بداتە هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان، دەشڵێت "لەوەتەی دەستووری عێراقی پەسەندکراوە، حکومەت هەرجارەو بەپاساوێک خۆی لەدابینکردنی شایستە داراییەکانی هێزەکانی پێشمەرگە دەدزێتەوە". هاوڵاتی: لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هیچ بەیاننامەیەکی دەرنەکرد لەسەر بۆردوومانەکانی ئێران بۆ سەر شاری هەولێر، بەڵام دژی بۆردوومانەکانی ئەمەریکا بۆسەر حەشدی شەعبی بەیاننامەی دەرکرد، وەکو ئەندامی ئەو لیژنەیە چۆن ئەمە هەڵدەسەنگێنیت؟ مەریوان قەرەنی: لیژنەی ئاسایش و بەرگریی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رەنگدانەوەی واقعی سیاسی وڵاتەکەیە، لەعێراقدا زۆرینەی شیعە هەیەو ئەو زۆرینەیەش باڵادەستن و چاوپۆشی لەپێشێلکارییەکانی ئێران دەکات، لەبەرامبەردا تەنها مەبەستی ئەوە قسە لەسەر ‌هێرشەکانی ئەمەریکا بکات. کاروباری لیژنەی ئاسایش و بەرگری زۆرتر لەلایەن سەرۆکی لیژنەکەوە بەڕێوەدەچێت کەخۆی ئەندامی کوتلەی بەدرە کەیەکێکە لەپێکهاتە سەرەکییەکانی حەشدی شەعبی، بۆیە شتێکی سروشتییە لیژنەکە لەدژی ئەمەریکا قسەی هەبێت و لەدژی هێرشەکەی سەر هەولێر بەیاننامەی فەرمی نەبێت، بەڵام ئەمەش گوزارشتی هەموو ئەندامانی لیژنەکە نییە، چونکە هەر ئەندامێکی پەرلەمان لەکوتلەیەکین و بیرکردنەوەو ئاراستەی سیاسی خۆمان هەیە. هاوڵاتی: رۆڵی ئێوە وەکو کورد لەو لیژنەیەی ئاسایش و بەرگریی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق چییە؟ مەریوان قەرەنی: لەماوەی رابردوو لەژێر فشاری ئێمە وەک ئەندامانی کورد چەندینجار لیژنە پێکهاتووە لەبارەی هێرشی وڵاتانی دیکە بۆسەر هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە لێکۆڵینەوە لەهێرشەکەی ئێران بۆ سەر هەولێر لەشەوی ١٥ لەسەر ١٦ی کانونی دووەمی ٢٠٢٤ کەهاووڵاتییانی مەدەنی بەهۆیەوە شەهیدو برینداربوون لیژنەیەکی پەرلەمان هاتین سەردانی شوێنی رووداوەکەمان کردو بۆمان دەرکەوت بانگەشەکانی ئێران لەبارەی هەبوونی بنکەی مۆساد ناڕاستەو ئەوە تەنها ماڵی هاووڵاتییەکی مەدەنی بووە کەمووشەکبارانی کردووە. هاوڵاتی: ئایا لیژنەکە چ کارێکی کردووە بۆ رێگریکردن لەبۆردوومانەکانی ئێران و تورکیا بۆ سەر هەرێمی کوردستان و ئەنجامەکانی چی بوون، ئەگەرهیچ کارێکی نەکردووە کەوایە ئیشی ئەم لیژنەیە چییە؟ مەریوان قەرەنی: کاری لیژنەی ئاسایش کارێکی پەرلەمانییەو کاری ئێمە یاسادانان و چاودێرییکردنی جێبەجێکردنەکەیەتی، هەروەها لەماوەی رابردوو چەندینجار بانگهێشتی وەزیری بەرگریی عێراق و بەرپرسانی ئەمنی وڵاتەکەمان کردووەو راسپاردەمان خستووەتە بەردەستیان و لێکۆڵینەوەمان کردووە، هەروەها سەروەری هەرێمی کوردستان و عێراق یەکێکەو بەردەوام کارمان لەسەر کردووە. هاوڵاتی: ئەمەریکا بەنیازە سیستمی بەرگریی ئاسمانی بداتە هێزەکانی پیشمەرگە، چ رێگریەک لەلایەن عێراقەوە هەیە بۆئەوەی ئەم هەوڵە سەرنەگرێت؟ مەریوان قەرەنی: ئەگەر ئەمەریکا سیستمی بەرگریی ئاسمانی بۆ هەرێمی کوردستان بنێرێت کارێکی باشە، بەڵام تاوەکو ئێستا تەنها لەمیدیاکانەوە ئەو هەواڵە بیستراوە، بڕوام وایە ئەگەر ئەمەریکا ئەو بڕیارە بدات ئەوا عێراق ناتوانێت رێگری بکات، بەتایبەتیش حکومەتی فیدراڵی ئاگادارە رۆژانە لەناو سنوورەکانی خۆیەوە بەدرۆن مووشەک ئاڕاستەی هەرێمی کوردستان دەکات. هاوڵاتی: هیچ وڵاتێک هەیە فشار بکات دژی پێدانی ئەو سیستمە بەهەرێمی کوردستان، ئەگەر هەیە بۆچی؟ مەریوان قەرەنی: تائێستا نەمانبیستووە هیچ وڵاتێک هەبێت دژی پێدانی سیستمی بەرگریی ئاسمانی بێت بۆ هەرێمی کوردستان، هەروەها هەرێمی کوردستان هەرێمی دەستوورییە لەچوارچێوەی حکومەتی عێراق مافی خۆیەتی هەر ئامێرێکی پێبدرێت کە ببێتەهۆی بەهێزکردنی لایەنی بەرگری، بۆیە هیچ یاساییەک نییە رێگری بکات لەوەی هەرێمی کوردستان ئاسمانی خۆی بپارێزێت. هاوڵاتی: حکومەت عێراق تاهەمواری یاسای بودجە مانگانە ٦١٨ ملیار دینار بۆ مووچەی فەرمانبەرانی مەدەنی لەهەرێم دەنێرێت، بۆچی هیچ بڕە پارەیەکی تەرخانکراو بۆ هێزەکانی پیشمەرگەی تێدا نییە، گرفتەکان چین؟ مەریوان قەرەنی: هێزی پێشمەرگەی کوردستان بەشێکە لەسیستمی بەرگریی عێراق و مافی خۆیەتی مووچەو شایستە داراییەکانی هاوشێوەی هێزەکانی دیکەی عێراق پێبدرێت، بەڵام بەداخەوە لەوەتەی دەستووری عێراقی پەسەندکراوە هەرجارەو بەپاساوێک خۆیان دەدزنەوە، پێم وایە ئەوا لەڕوانگەیەکی شۆڤێنیانە ئەو کارە دەکەن و ئامادە نین بودجەی تایبەت بەهێزەکانی پێشمەرگە بنێرن. هاوڵاتی: ئەی ئەگەر یاسای بودجە هەمواربکرێتەوە پشکی هێزەکانی پێشمەرگە چۆن دەبێت؟ مەریوان قەرەنی: هێشتا نازانرێت لەهەمواری یاسای بودجە چارەنووسی شایستە داراییەکانی پێشمەرگە چی لێبەسەردێت، چونکە تاوەکو ئێستا هەمواری یاساکە نەهاتووەتە پەرلەمان و نازانین حکومەتی عێراق چ پێشنیازێکی کردووە لەوبارەیەوە، کەی یاساکە هاتە پەرلەمان ئەوکاتە گفتوگۆی لەسەردەکەین. روونکردنەوەیەک لە رۆژنامەی هاوڵاتییەوە: داوای لێبوردن لە خوێنەران دەکەین کە لە چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەی هاوڵاتی ژمارە (٢٠٥٣) لەگەڵ بەڕێز (مەریوان قەرەنی، ئەندامی ئەنجومەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) بڵاوکراوەتەوە، لە کۆتایی چاوپێکەوتنەکە چەند دێڕێکی بۆ زیادکراوە کە وتەی بەڕێزیان نییە، بەڵکوو رۆژنامەنووسەکە لێی بەرپرسە و رای تایبەتی رۆژنامەنووسەکەیە. دووبارە داوای لێبوردن لە بەڕێزیان و خوێنەرەکانمان دەکەین. هاوڵاتی  دێرە زیاد کراوەکەی کۆتایی چاوپێکەوتنەکە : "چەندین ساڵە هێزەکانی پێشمەرگە بەشێکە لەسیستمی بەرگریی عێراق، بەڵام لەڕووی ماددی و لۆجیستی و پڕچەککردنەوە لەشایستە داراییەکانی خۆی بێبەش کراوە، لەکاتێکدا بودجەی حەشدی شەعبی ساڵ بەدوای ساڵ زیاتر دەبێت. هەروەها لەکاتی شەڕی داعشەوە ئەمەریکاو هاوپەیمانان بڕێک لەبودجەیان دیاریکردبوو بۆ هێزەکانی پێشمەرگە بەبڕی ٤٢ ملیۆن دۆلار، دواتر بەهۆی پابەندنەبوونی کاربەدەستانی هەرێمی کوردستان و ئەم پاڵپشتییە داراییە کەمیکرد بۆ ٢٢ ملیۆن دۆلار، لەئێستاشدا بڕی پاڵپشتییە داراییەکان کەمتربووەتەوەو تەنها ١٥ ملیۆن دۆلار وەک هاوکاری دەدرێت بەهێزەکانی پێشمەرگە. لەلایەکی دیکەوە ئەمەریکاو هێزەکانی هاوپەیمانان نیگەرانن لەوەی ئەو چاکسازییانەی کەئەوان چاوەڕوانیان دەکرد لەیەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە بەپێی پێویست نییەو پرۆسەی یەکگرتنەوەکە زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت، ئەگەر بەمشێوەیەش بەردەوام بێت ئەگەری هەیە ئەمەریکا کاردانەوەی دیکەی هەبێت و هاوكارییەکانی کەمتربکاتەوە، ئەمەش کاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر مووچەو کارو چالاکییەکانی ئەو هێزە."

هاوڵاتی ئەهوەن چیاکۆ، ئەندامی مەجلیسی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک)، لەچاوپێکەوتنێکی تایبەتی هاوڵاتیدا تیشک دەخاتەسەر هەڕەشەکانی ئێران لەسەر حزبەکەی و دەڵێت، ئێران دەیەوێت هێزەکانی حەشدی شەعبی لەسنورەکان جێگیر بکات، دەشڵێت، ئەوان «ملکەچ»ی هیچ داخوازییەک نابن وەک حزبەکانی تری رۆژهەڵات لەهەرێمی کوردستان و ئامادەیی هەر رووبەڕووبونەوەیەکن چونکە ئەوان لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم «شۆڕش» ناکەن. ئەندامەکەی مەجلیسی پژاک رەخنەش لەهەڵوێستی یەکێتی و پارتی دەگرێت بەرامبەر ئێران و تورکیاو دەڵێت،  پارتی بووەتە کەواسوری پێش لەشکری تورکیاو هەڵوێستەکانی یەکێتیش پێویستە لەچوارچێوەی داخوازییەکانی داگیرکەراندا نەبێت. هاوڵاتی : دۆخی سنورەکانی باشورو رۆژهەڵاتی کوردستان چۆنە بەتایبەت ئەو ناوچانەی پژاکی لێیە؟ ئەهوەن چیاکۆ: سنورەکانی رۆژهەڵات  و باشوری کوردستان، سنورێک بووە کەداگیرکەرانی کوردستان هەرگیز نەیانتوانیوە بەتەواوی کۆنترۆڵی بکەن چونکە هەمیشە شوێنی شۆڕشگێڕان بووە. ئێستا دەوڵەتی داگیرکەری ئێران بەهەموو شێوازێک دەیەوێت ئەو دەرفەتە لەشۆڕشگێڕانی کوردستان ئاستنەگ بکات، بێگومان لەبەشێکی زۆری ئەو سنورە هێزەکانی ئێمە جێگیرن چونکە پژاک بەهیچ شێوەیەک کەمپ نیشینی قبوڵ نەکردووە و نەچوەتە ژێر رکێفی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوەو ئامانجی بووە لەخەباتدا جێگە بگرێت بۆیە چیاکانی کوردستانی لەسنوری رۆژهەڵات و باشوری کورستانی بۆ خەباتەکەی هەڵبژاردوە کەشوێنێکی گونجاو بووە. بەشێکی زۆری لەهێزی پژاکیش لەناو خودی رۆژهەڵاتی کوردستاندایە. بێگومان بەهۆی ئەو پەیوەندییەی دەوڵەتی ئێران لەگەڵ عێراق  و حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئێران فشاری لەسەر حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان دروستکردو کۆمەڵێک مەرجی بەسەردا سەپاندن و ئەوانیش بەناچاری قبوڵیان کردو ئێستاش دەیەوێت هەمان کار بەرامبەر پژاک ئەنجامبدات، بەڵام بەهۆی شێوازی خەباتەکەیەوە پژاک رێگەی نەداوە هەرکەس ئامانجی بوو بەئاسانی و بەویستی خۆی مامەڵەی پێوە بکات. ئێستاش لەو ناوچانەی پژاکی لێیە، ناو بەناو ئێران هێز کۆدەکاتەوەو هەڕەشەی هێرش دەکات بێگومان ئەگەر هێرش بکات دەبێت بەو ناوچانەدا تێپەڕێت کە پژاکی لێیە، بۆیە ئێران دڵنیایە ئەگەر هێرش بکات مێژووەکەی 2011 دووبارە دەبێتەوەو گەریلاکانی پژاک بەرگری دەکەن بۆیە ئێران زیاتر کاری هەواڵگیری لەناوچەکان دەکات لەم دۆسیە هەواڵگیریەشدا بەشێک لەهێزەکانی باشوری کوردستان هاوکاری دەکەن و دواتریش ئێران زانیارییەکان لەسەر جوڵەکانی پژاک رادەستی دەوڵەتی تورکیا دەکات چونکە ئێران خۆی ناتوانێت فڕۆکە و درۆن لەو ناوچانە بفڕێنێت و توانا سەربازییەکانی سنوردارن بۆیە زانیارییەکان بەتورکیا دەدات و تورکیا هێرش دەکات بەو هۆیەشەوە بەردەوام هێرش لەسەر هێزەکانی ئێمە هەبووە. ئێستا ئێران فشار لەسەر عێراق و هێزەکانی باشوری کوردستان دروستدەکات تا بەناوی هێزی پاسەوانی سنورەوە هێز لەسنورو ناوچەکان جێگیربکەن و هێزەکانی پژاک لەو ناوچانە دەربکەن بەڵام ئێمە ئامادەکارییمان کردووە بۆ هەموو رووبەڕووبوونەوەیەک، ئێران ئامانجشیەتی دوای کۆنترۆڵکردنی سنورەکان و دەرکردنی هێزەکانی ئێمە، هێزەکانی خۆی لەو سنورە جێگیربکات، تەنانەت زانیاری هەیە ئێران کەدەیەوێت هێزەکانی حەشدی شەعبی یان ئەو هێزانەی باشوری کوردستانی تێدا جێگیر بکات کەگوێڕایەڵی ئێرانن، وەک چۆن پارتی چووەتە بەشێک لەو ناوچانەی حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستانی لێیە. ئێمە دڵنیاین لەم پلانی فشار خستەسەر هێزەکانی رۆژهەڵات و بەتایبەت هێزەکانی گەریلا هەماهەنگییەکی چڕوپڕ لەنێوان هێزەکانی باشوری کوردستان بەتایبەت پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق و میتی تورکیاو ئیتڵاعاتی ئێران هەیە.  هاوڵاتی: رێککەوتنی ئەمنی عێراق و ئێران  دژی پژاکیشە؟ ئەهوەن چیاکۆ: بێگومان لەو رێککەوتنانەی کە لەنێوان ئێران و عێراق دەکرێت یەکێک لەئامانجەکان پژاکە، بەڵام جیاوازییەکە ئەوەیە ئەوەی دەیانەوێت بەسەر حزبەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستانیدا بسەپێنن بەئاسانی ناتوانن بەسەر پژاکدا بیسەپێنن، بۆیە کە ئێران بەعێراق دەڵێت دەبێت سنورەکانی خۆت کۆنترۆڵ بکەی ئێمە دەزانین تاکە هێزێکی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لەسنورەکاندا جێگیرە پژاکە، چونکە ساڵانێکی درێژە هێزەکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان ئەو سنورانەیان جێهێشتووە تەنها ئەم ماوەیە هاتنەوە هەندێک خاڵ کەئەوەش جیاوازی هەیە لەگەڵ پژاک کەشوێنێکی گەورەی لەو سنورانە گرتووەتە دەستی خۆی بۆیە پژاک بەرامبەر بەو هەڕەشانە ئامادەیەو توانای لەهێزەکانی دیکە زیاترە تابەرامبەر هەڕەشەکان تەسلیم نەبێت.  هاوڵاتی : هیچ جوڵەو فشارێک دژ بەهێزەکانی پژاک کراوە تاسنورەکان چۆڵ بکەن؟ ئەهوەن چیاکۆ : تائێستا هێزی زۆر لەسنور نەجوڵێندراوە تا پژاک ئەو ناوچانە چۆڵ بکات، بەڵام ئەو هەڕەشانە هەر هەن و جار جار هێز بەناوی پاراستنی سنورەوە دێنە ناوچەکان بەڵام پژاک هەوڵدەدات خۆی لەهەندێک جوڵە بپارێزێت کە گرژی دروستبکات لەهەمان کاتیشدا ئیزن نادا کەئەوان هەر شتێکیان پێخۆشە بیسەپێنن بەسەر پژاکدا. بەشێوەیەکی گشتی دەتوانین بڵێین، پژاک هەموو هەوڵێک دەدات زۆر بە لەسەرخۆییەوە لە رووداوەکان نزیک بێتەوە، بەڵام بەڕاستی ئامادەیە بۆ ئەوەی رووبەڕووی هەر هەوڵێک ببێتەوە کەهەوڵی لاوازکردنی بدات تا تەسلیمی ئەو دۆخە نەبێت. هاوڵآتی : فشارەکان لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بووە یان ئێران؟ ئەهوەن چیاکۆ: راستی ئەوان ناتوانن فشارێکی راستەوخۆ لەسەر ئێمە دروست بکەن، بەڵام مەگەر هەڕەشە بکەن و زانیاری بدەنە تورکیا ئەویش بێت هێرش بکاتە سەرمان، ئێمە ئامادەکاری زەمینیمان هەیەو تەنها لەبواری ئاسمانیدا دەتوانرێت هێرش بکرێتەسەرمان کە لەو بوارەشدا حکومەتی هەرێم و دەوڵەتی ئێران ئەو دەرفەتانەیان نیە بەڵام زانیاری دەدەنە تورکیاو ئەو هێرش دەکاتە سەرمان بۆیە مەگەر تەنها ئاوا هێرش بکاتە سەرمان چونکە ئێمە لە ئۆردوگایەکدانین تا ئێران فشار بکاتە سەر حکومەتی هەرێم و حکومەتی هەرێمیش بێت فشار بکاتە سەر ئێمەو بێت و بڵێت ئەو ئۆردوگایە تەرک نەکەن ئێمە هەندێک کارتان بەرامبەر دەکەین، بۆیە هەڕەشەکانی سەر ئێمە لە دوورەوەیەو شێوازی ئێمە ئەوە نیە بتوانرێت راستەوخۆ فشارمان لەسەر دروستبکرێت، جەختیش دەکەینەوە هێرشمان بکرێتەسەر وەک 2011 بەرپەرچی هێرشەکان دەدەینەوەو شوێنەکانی خۆمان دەپارێزین. هاوڵآتی: چۆن لەهەڵوێستی حزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان دەڕوانن بۆ پابەندبوون بە رێککەوتنە ئەمنییەکانی ئێران و عێراقەوە؟ ئەهوەن چیاکۆ: مرۆڤ ئەگەر بیەوێت شۆڕش لەڕۆژهەڵاتی کوردستان بەڕێوەببات دەبێت ئامادەکاری بکات، چونکە لەناو کەمپەکانی باشوری کورستان و لەژێر دەستی حکومەتی هەرێمی کورستان زەحمەتە شۆڕش بەڕێوەبچێت، لەباشتر حاڵەتدا دەوڵەتی ئێران فشار لەسەر حکومەتی هەرێم دروستدەکات و ئەویش ناچارە فشار بکاتەسەر ئەو حزبانەو دەکرێت حاڵەتی خراپتریش بکات، چونکە هێزەکانی باشوری کورستان هاوکاری تەواوی کۆماری ئیسلامی دەکەن بۆ بێکاریگەریکردنی حزبەکانی رۆژهەڵاتی کورستان و ئەم قسەیەشمان لەڕابردووشدا کردووە. لەبواری تێکۆشاندا ئێمە بەدەیان جار وتوومانە، بەو شێوازەی ئەوان بەڕێوەیان دەبرد مومکین نیە مەگەر شۆڕش تەنها بەهێزێکی پرۆفیشناڵی گەریلای بکرێت، لەو سەردەمەدا رەخنە لەئێمە دەگیرا کەئێمە تانەی لێ دەدەین یان پێگەی خۆمان بەڕووی هەندێک لایەنی دیکەدا دەدەین بەڵام ئەمڕۆ دەرکەوت کە وایە. خۆزگە ئەو لایەنانە لەکاتی خۆیدا ئامادەکاری خۆیان بکردایە تائێستا ملکەچی هەموو شت نەبونایە، چونکە بەهۆی ئەو فشارانەی لەسەریان دروستکراوە ناچارکراون بەهەندێک شت رازی بن کەخۆشیان پێی رازی نەبوون بەڵام ناچاربوون، دەبوو ئاوا بەئاسانیش داواکارییەکانیان قبوڵ نەکردایە. ئێمە نمونەی کەمپی مەخمور دەهێنینەوە کەئەو هەموو هێرشەی لەسەرە بەڵام بەرامبەر هەموو هێرشەکان بەرگری دەکات، بۆیە ئەوانیش دەیانتوانی لەکەمپەکانەوە بەرگری بکەن و بەئاسانی تەسلیمی ئەو دۆخە نەبن. بەڕاستی ئێمە بەو دۆخە زۆر دڵتەنیگن، چونکە هەر لایەنێکی رۆژهەڵاتی کورستان ناچار بەشتێک بکرێت، کە زەرەر لەتێکۆشانی رۆژهەڵاتی کوردستان بدات ئێمە وەک پژاک پێی ناڕەحەتین و بەشێوەیەک لەشێوەکانیش لەسەر خۆمانی دەبینین، ئێستا شتێک هەبێت بەو حزبانەی بڵێن ئەوەیە یەکگرتوویی پێشبخەین و شێوازی دروستی تێکۆشان بەرەو پێشەوە ببەین بۆ ئەوەی کۆماری ئیسلامی داخوازییەکانی بە راستەوخۆ یان لەڕێگەی حکومەتی هەرێمەوە نەسەپێنێت، ئێمە ئامادەی هەموو هەماهەنگی و هاوکارییەکین بۆ یەکێتی نەتەوەیی رۆژهەڵاتی کوردستان و بەرەوپێشبردنی خەبات. هاوڵاتی: هەڵوێستی حکومەتی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟   ئەهوەن چیاکۆ:شتێک نیە بەناوی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بڕیاری تەواو لە دەستی ئەودا بێت، بەڵکو زیاتر حزبە دەسەڵاتدارەکانن کە لەگەڵ ئێران لە پەیوەندیدان، بەڕای من هەڵوێستیان نەتەوەیی نیە  و لە هەندێک شوێنیش هەڵوێستیان دەچێتە چوارچێوەی هەڵوێستی بە کرێگیراوانە چونکە لە بەرامبەر ئێران و تورکیادا زۆر لەرزۆکن، ئێمە دەزانین پارتی دیموکراتی کوردستان عێراق، لە دۆخی خیانەتکردندایە و بووتە کەواسوری بەر لەشکری دەوڵەتی تورکیا، لەو لاشەوە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان گرێدراوی بە ئێرانەوە هەیە، ئەوەیش لە چوارچێوەی بەرژوەندی خۆیدا و لاوازییەکانی بەرامبەر ئێران ئامادەیە بۆ ئەوەی ڕەوشی رۆژهەڵاتی کوردستان تەنگاو بکرێت کە ئەوەیش هەڵوێستێکی نەتەوەیی نیە و ئەگەر وا بجووڵێتەوە ئەوە بە واتای تەسلیمیەت و خیانەتە و دەبێتە هەڵوێستێک لە چوارچێوەی داخوازیی داگیرکەرانی کوردستان.

سازدانی:  سیروان حەمەڕەشید نووسەرو رۆشنبیر مەریوان وریا قانع، لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی، باس لەدۆخی هەرێمی كوردستان دەكات، ئاماژە بەوەدەكات "هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەموو شتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان بپارێزن." ئەو نووسەرو رووناكبیرە پێی وایە "سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، دەشڵێت «دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەیەو شایانی لەوە باشتر نییە، ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت." دەقی دیدارەکەی هاوڵاتی لەگەڵ مەریوان وریا قانع: هاوڵاتی: دوای رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوتی هەرێم بە بەغداو دەرچوونی یاسای بودجە پێگەی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ مەریوان وریا قانع: هەردوو رووداوەكە نوشستیەكی سیاسیی و ئابوریی گەورەیە بۆ هەرێم وەك یەكەیەكی فیدراڵی سەربەخۆ/نیمچەسەربەخۆ لەناو دەوڵەتی ناوەندی عێراقیدا، بنكۆڵكردنێكی تەواوی لانی هەرە كەمی هەر توانایەكی ئۆتۆنۆمبوونی هەرێمە، لەوڵاتێكدا كەمێژوویەكی درێژی نادادیی و توندوتیژیی گەورەو پەراوێزخستنی بەمەبەست لەسەر بنەمای ئاینی و ئیتنی ئاراستەی كردووە. رادەستكردنەوەی مەلەفی نەوت رادەستكردنەوەی نەوت نییە بەتەنها، بەڵكو رادەستكردنەوەی ئەو بڕە لەدەسەڵاتی سەربەخۆو ئۆتۆنۆمیشە كەوڵاتەكە لەمەترسی دووبارەكردنەوەی بەعسیزم دەپارێزێت، ئەوەی روودەدات گەڕانەوەیە بۆ ئەو مۆدێلە لەدەوڵەت و حوکمڕانی كەهەموو بڕیارە گرنگ و ستراتیژییەكان دەباتەوە ناو پایتەخت و پایتەختیش ویستی خۆی بەسەر سەرجەمی ناوچەكانی تری ئەو وڵاتەدا دەسەپێنێت، لەسەد ساڵی رابردوودا مێژووی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مێژووی گیرخواردن بووە بەدەستی جۆرێك لەجۆرەكانی ئەم «پایتەخت سێنتەریی»ەوە. كۆكردنەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لەپایتەختداو بەخشینی ئەو دەسەڵاتەش لەپایتەختدا بەهێزێك لەهێزەكان رەچەتەیەكی ترسناكی بونیادنانی مۆدێلێكی تازەی دەسەڵاتگەرایی و ستەمگەرییی و دیكتاتۆریەتە. كاتێك باس لەهەرێم دەكەم، وەك ناوچەیەكی نیمچەسەربەخۆی ناو سیستمێكی فیدراڵی باس لەهەرێم دەكەم كەبڕیاروایە لەم فیدراڵیەتەدا كۆی بڕیارە سەرەكیی و گرنگەكان لەدەستی پایتەختی وڵاتەكەدا قۆرغ نەكرێت، فیدراڵیزم سیستمێكە دروستنەكراوە بۆ ئەوەی كێشەی ئیداریی و بەڕێوەبردن بەمانا بیرۆكراسییەكەی چارەسەربكات، بەڵكو بۆ ئەوە دروستبووە كێشە سیاسییەكانی وڵاتەكە چارەسەربكات، لەپێش هەمووانیشەوە كێشەی دابینكردنی لانی هەرە كەمی دادپەروەریی بۆ ناوچە جیاوازەكانی وڵاتەكە، لەدۆخی هەرێمدا فیدراڵیەت مانای دەربازبوونی كورد لەوەی «كەمینە»یەكی ئەتنی بێت لەوڵاتەكەداو وەك كەمینەیەكیش مامەڵەبكرێت. وەك وتم لەم ناوچەیەی ئێمەدا نزیكەی سەدەیەكە دۆخی سیاسەتی «پایتەخت سەنتەری»، بەخەستی ئامادەیەو بەبەردەوامی كاردەكات، دەسەڵاتی بەشە جیاوازەكانی ناو وڵاتەكە كورتكراوەتەوە بۆ دەسەڵاتی مەركەزیی پایتەخت، دەرنجامەكەشی ئەو هەموو ئاشوب و كارەساتانە بوو كە لەسەد ساڵی رابردوودا لەم ناوچەیەدا روویاندا. دواهەمین دەرەنجامی ئەم دۆخە لەئێستادا دروستبوونی مۆدێلی «دەوڵەتی فاشیل»ە كەتیایدا دەوڵەت لەوەدەكەوێت دەوڵەت بێت و دەیان هێزی لۆكاڵ و تەریب بەدەوڵەت دروستدەبن كەخاوەنی هێزی سوپایی و میلیشیای تایبەتی خۆیانن و زۆرجار وەك دەوڵەت لەناو دەوڵەتداو لەدەرەوەی پایتەختەكاندا، حوكمڕانن. لەمۆدێلی «پایتەخت سەنتەریی»دا هاوكێشەكە هەر لەبنەڕەتەوە زۆر سادەیە: كێ پایتەختی كۆنترۆڵ كرد، كۆی دەسەڵاتە سەرەكییەكانیشی كۆنترۆڵ كردووە، بەمەش شتێك بۆ ناناوەندێتی و دابەشكردنی دەسەڵات و سەربەخۆبوونی ناوچەیی، نامێنێتەوەو بەشێوەیەكی سیستماتیك پەكدەخرێن. بۆیە رێگرتن لەكۆبوونەوەی هەموو دەسەڵاتەكان و كۆی بڕیارە ستراتیژە گرنگەكان و تەواوی میكانیزمەكانی فشار دروستكردن لەپایتەخت و لەدەستی ئەو گروپانەدا كەپایتەختیان كۆنترۆڵكردووە، ئەركێكی سیاسیی گرنگە. بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات هەنگاوی یەكەمی سەركەوتنە بەسەر سیستمی دەسەڵاتگەرو حوكمڕانیی ستەمگەردا. هەرچی حوكمڕانانی هەرێمە، ئەوەیان بابەتێكی دیكەیە، هەرێم وەك هەرێم جیاوازە لەدەسەڵاتدارەكانی هەرێم. بەبۆچوونی من دەسەڵاتدارانی هەرێم شایانی ئەوەن نەك تەنها دەسەڵاتی ئابورییان لێبسەندرێتەوە، بەڵكو كۆی دەسەڵاتەكانی دیكەش، وەك هەنگاوێك بۆ دادگاییكردنیان لەسەر ئەو دۆخەی لەهەرێمەكەدا دروستیانكردووەو لەسەر ئەو فۆرمی پەیوەندییانەی لەگەڵ بەغداو وڵاتە ئیقلیمییەكاندا، دایانڕشتووە. لەهەرێمدا شتێك نەماوە ناوی خواست و قازانجی گشتیی كۆمەڵگا بێت لەناو عەقڵ و خەیاڵی سیاسیەكاندا، ئەسڵەن شتێك نەماوە ناوی «مەسەلەی كورد» بێت، ئەوەی هەیە قازانج و مەسڵەحەتی كۆمەڵێك خێزان و بنەماڵەی سیاسیی و نوخبەیەكی حوكمڕانی بچووكە لەهەرێمەكەدا، ئەوەی روودەدات دەرەنجامی ئەم تەڵاقدانە مەترسیدارەی قازانجی گشتیی و بەتاڵكردنەوەی سیاسەتە لەهەر مانایەك تیایدا چەمكەكانی كۆمەڵگاو نەتەوەو نیشتیمان و ماف ئامادەو سەروەربێت. هاوڵاتی: ئاماژەو هەڵوێستەكانی بەغدادو دەوڵەتانی ناوچەكەو دەرەوە لەسەر ئایندەی هەرێم مەترسیدارن ، ئایا كورد  چۆن دەتوانێت  رووبەڕووی ئەو مەترسییانە ببێتەوە؟ مەریوان وریا قانع: بە بۆچوونی من لەئێستادا ئەوەی لەدەستی كورد خۆیدایە بۆ دەستكاریكردنی هاوكێشە سیاسییەكان، ئەو لانیكەمەش نییە، كەتوانای كەمترین بەرگریكردنی بەرامبەر بەدۆخەكە تێدابێت. هەرێم بەكردەوە تەواو دابەش و پارچە پارچەیە، بكەرە سیاسییەكان كەسانی كەم توانا و كەم خەیاڵ و نابەرپرسیارن. توانای بینینیان لەدووری لوتی خۆیان تێپەڕناكات. ئەوەی دەیانجوڵێنێت و ئەوەی ژێرخانی بیركردنەوەكانیان دەستنیشاندەكات قازانجی شەخسی خۆیان و خێزان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیانە. سیاسەتی كوردیی بووە بەسیاسەتی ریزكردنی هەڵەی ستراتیژیی یەك بەدوای یەكدا، لەمەشدا حوكمڕانانی هەرێم بەرپرسی ژمارە یەكن. هاوكات نائومێدییەكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەشدا ئامادەیە. دیاردەی خودنەفرەتیی، واتە رقبوونەی مرۆڤ لەخۆی و لەمیللەتەكەی، لەلوتكەدایە، ئەو رقە سیاسیی و سایكۆلۆژییەی بەرامبەر بەحوكمڕانانی هەرێمەكە دروستبووە، گۆڕاوە بۆ رقبوونەوە لەكوردبوون خۆی. بەمەش نەك رێگا تەنها لەلانی هەرە كەمی كاری پێكەوەیی گیراوە، بەڵكو خودی میللەتەكە خۆیشی بەشایانی شتێكی باشتر لەوەی هەیەو دروستكراوە نازانرێت. ئەمڕۆ دەیان دەنگ دەبیستین باس لەوەدەكات كورد میللەتێكی نەزان و گەمژەو جاهیلەو شایانی لەوە باشتر نییە. ئەم دیدە خودنەفرەتە، شوێنێكی كەمیش بۆ خودی میللەتەكە ناهێڵێتەوە بیەوێت تیایدا بەسەر كێشەو تەحەدا سەرەكییەكانیدا زاڵببێت. ئێمە پێویستە لەهۆكارەكانی لاوازبوونی هەرێم بگەین و سیاسەتی كوردییش بەباشی بناسین، بۆ ئەوەی بزانین چۆن لەو دۆخە خراپە دەربازببین، هۆكاری ژمارە یەكی ئەو دۆخەی دروستبووە، گیرخواردنە بەدەست نوخبەیەكی خێزانیی و بنەماڵەیی حوكمڕانەوە كەئامادەن هەمووشتێك بكەن بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان و پێگەی ئەو لەشكرە لەئەمیرو ئەمیرەی منداڵ كە خستونیانەتەوە، بپارێزن. سیاسەتی كوردیی سیاسەتی میللەت و نەتەوەیەك نییە كە كراوە بەكەمینەی ئەتنیی، بەڵكو سیاسەتی قەڵەوكردن و بەستەمگەركردنی كۆمەڵێك بنەماڵەو خێزانی سیاسییە. ئەمە وادەكات هۆكاری هەرە سەرەكی لاوازبوونی هەرێمی كوردستان نە وڵاتانی ئیقلیمین، نە خودی كۆمەڵگاكە خۆی بێت و نە حوكمڕانانی بەغداش بن، نە دوودڵیی دۆستەكانی هەرێمەكەش بن. بەڵكو خەزان و بنەماڵە سیاسییەكانی هەرێم خۆیانن، كەدروستكردن و چەسپاندنی مۆدێلێكی سیاسیی خێزانیی و دەركردنی میللەتەكە بۆ دەرەوەی كاری سیاسیی، كاری ژمارە یەكیان بووە لەهەرێمەكەدا. ئەم مۆدێلە خێزانیەش مۆدێلێكی تەواو ستەمگەرو توندوتیژو گەندەڵ و نابەرپرسە، مۆدێلێكە دابڕاو لەلانی هەرە كەمی دەستەبەركردنی ماف و دابڕاو لەیاساو لەتوانای لێپرسینەوەی سیاسیی و یاسایی، پشت ئەستور بەهێزی سەربازیی تایبەت و بەفۆرمێك لەئابوری رەیعی كە ملیۆنێری گەندەڵی خێزانیی و بنەماڵەیی و حزبیی بەرهەمە هەرە سەرەكییەكەی بووە. لەباتی بیركردنەوەو حیساباتی عەقڵانیش سایكۆلۆژیا و رق و بوغزی ژمارەیەكی كەم لەسیاسیی نارسیست و خۆپەرستی دەسەڵاتدار ئاراستەی كۆی ئەزموونەكەی كردووەو دەكات، مۆدێلێك ئینسانی ئێمەی كردووە بەمرۆڤێكی خودنەفرەت و بەشی گەورەی كۆمەڵگاكەش بەموچەخۆری بێكارو بێبەرهەم. لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە نەمانی هیچ حەرامێكی سیاسیی و تەڵاقدانی كۆی ئەو پرنسیپانەی كەدەتوانن رێ لەوە بگرن سیستمی حوكمڕانیی، ببێت بەسیستمێكی مافیایی و خەڵك وەك رەعیەتێكی گەمژەو بێماف و بێڕێز، مامەڵەبكات. لەڕووی تیۆریی و عەقڵانییەوە ئەوەی لەئێستادا لەهەرێمی كوردستانداو لەبەرامبەر بەغدادا پێویستە رووبدات، دروستكردنی «بەرەیەكی نیشتیمانیی»ە، بەڵام لەناو سیاسەتی كوردیی لەهەرێمدا شتێك نییە بەناوی نیشتیمانەوە تا بكرێت بەرەیەكی سیاسیی عەقڵانی لەناویدا دروستبكرێت. هەر كۆمیدیایەكیش دوو هێزە گەورەكە بەم ناوەوە دروستی بكەن، جگە لەدووبارەكردنەوەی كۆی «بەرە»و «رێكەوتنە ستراتیژیی»ە كۆنەكانیان نابێت. ئەو بەرە و رێكەوتن و ستراتیژانە، كە بەڕۆژی ئەمڕۆیان گەیاندین.  هاوڵاتی: زیاد لەسێ دەیەیە كورد لەباشووری كوردستاندا خاوەن قەوارە و دەسەڵاتی خۆیەتی، تاچەند توانیویەتی  لەسەر بنچینەكانی سیستەم و فەلسەفەی سیاسی دەوڵەتداریەكان حوكمڕانی خۆی بونیاد بنێت؟ مەریوان وریا قانع: ئەوەی سیستمی حوكمڕانی هەرێم بەڕێوەدەبات هیچ فەلسەفەیەكی سیاسیی دەوڵەتداریی و حوكمڕانیی نییە، بەڵكو عەقڵ و خەیاڵ و تێگەیشتن و سایكۆلۆژیای چەند كەسایەتییەكی سیاسییە هەیە كەكۆی سیستمی حوكمڕانییەكە ئاراستە دەكات. وڵاتی ئێمە لابۆری تاقیكردنەوەی دیدگاو مۆدێلی جیاوازیی حوكمڕانیی نەبووە، بەڵكو سەرزەمینی ئیشكردنی سایكۆلۆژیای شەخسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی كۆمەڵێك سیاسەتمەداری كەم توانا و بێ خەیاڵی خاوەن بڕیار بووە. سەرجەمی دانوستان و گفتوگۆكانیشیان لەكۆبوونەوەی دوو هێزی خاوەن دوو جیهانبینیی و بەرنامەی جیاواز نەچووەو ناچێت، بەڵكو لەكۆبوونەوەی دوو خێڵ چووە لەگەڵ یەكدا كەبیانەوێت لەسەر غەنیمەیەكی تایبەت رێبكەون. ئەم دۆخە تایبەتەی حوكمڕانی هەرێم بگوێزەرەوە بۆ سویسرا، ئەوێش لەماوەی چەند هەفتەیەكدا بەدەردی هەرێمەكەی خۆمان دەبات. كێشەیەكی گەورەی حوكمڕانی هەرێم بریتییە لە لەدەستدانی توانای بینینی كۆمەڵگاكە لەلایەن حوكمڕانەكانەوە، ئەمانە لەكۆشكەكانی خۆیاندا دانیشتوون و هیچ شتێك نایانباتەوە ناو كۆمەڵگاكە، ئەو شارە تایبەتانەی تیایدا دەژین ئەو شوێنانە نییە كەزۆرینەی كۆمەڵایەتی وڵاتەكە تیایدا دەژین، ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەمانە ئەو كۆمەڵگایە نابینن كەحوكمی دەكەن. كوێربوونێكی سیاسیی گەورە لەوڵاتەكەدا ئامادەیە، كوێربوونی دەوڵەت و حوكمڕانیش ترسناكترین شتێكە لەهەر شوێن و بەشێكی جیهاندا رووبدات. بەبۆچوونی من سەرچاوەی سەرەكیی بەشێكی گەورەی كێشەكانی كۆمەڵگای ئێمە ئەم نابیناییە سیاسیەیە، هەر ئەم نابیناییەش سەرچاوەی ژێرخانی ئەو هەموو بێزاریی و ناڕەزایبوون و رقەیە كە لەكۆمەڵگاكەدا بەرامبەر بەحوكمڕانان دروستبووە، خەڵكانێك كە دەبینن و دەزانن دەوڵەت و حوكمڕانەكان نایانبینن تاقەشتێك ئەم حوكمڕانانە دەیانبینن منداڵەكانی خۆیانە كە وەك ئەمیرو ئەمیرە كۆنەكانی ناو چیرۆكە ئەفسانییەكان دەژین، كەخەڵك ئەوە دەبینن دەبن بەدوژمنی ناوەكیی ئەو حوکمڕانانە. گەمژەیی حوكمڕانەكانیش لەوەدایە كە نە دەزانن كۆمەڵگا رقێكی گەورەی لێیانە، نە دەتوانن و نە دەشیانەوێت ئەو رقە ببینن. هاوڵاتی: ئایا لەكوردستاندا نوخبەی سیاسی توانیویەتی عەقڵ شاخی و خێڵ و تەوریسی سیاسی تێپەڕێنێت؟ مەریوان وریا قانع: ئەوەی لەكوردستاندا روویداوەو روودەدات شتێك نییە تایبەت بەكوردستان بەتەنها. هەركەسێك شتێك شارەزایی دەربارەی نووسینەكانی فرانز فانۆن هەبێت دەزانێت شۆڕشگێڕانی دوای سەركەوتنی شۆڕش، بەئاسانی دەگۆڕێن بۆ ستەمگەرو تاوانبارە گەورەكانی دوای شۆڕش. شۆڕشی چەكدار «هێزی چەكداری گەورە» و «سەركردەی تاقانە» و «حزبی پێشڕەو» دروستدەكات، دیدو روانینێك بۆ توندوتیژیی گەشەپێدەدات كەوەك پێداویستییەكی گرنگیی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی وێنای دەكات. ئەوەی پێیدەوترێت «توندوتیژیی شۆڕشگێڕانە» ئەو كەلەپورەیە كەزۆربەی شۆڕشەكان دروستیدەكەن و دوای شۆڕشیش دەیپارێزن و بەردەوامی پێدەدەن. لەڕاستییدا دوای سەركەوتن كۆی ئەو میكانیزم و روانینانە كەشۆڕش ئاراستە دەكەن دەبن بەبەشێك لەو واقیعە تازەیەی دوای شۆڕش دروستدەكرێت. ئەمانە هەندێك لەپایە سەرەكییەكانی دەسەڵاتدارێتی و ستەمگەریی دەچەسپێنن و ئەگەری دروستبوونی دۆخی تاك سەركردەیی و تاك حزبیی و تاك خێزانیی و تاك بنەماڵەیی، گەورە دەكەن. دۆخی كوردستان لەم مۆدێلە مێژووییە كە لەزیاد لەبەشێكی جیهاندا هاتەكایەوە، بەدەر نییە. لەدوای راپەڕینەوە ئەو هێزانەی لەهەرێمدا بەگژ ئەم پرۆژە ترسناكەدا چوونەوە هێزی لاوازو پەراوێزیبوون. بریتیبوون لەكۆمەڵێك رۆشنبیریی كەم و لەژمارەیەكی كەمی میدیای ئازادو لەبەشێكی بچووكی ئەو كۆمەڵگا مەدەنییەی كەهێشتا كۆنترۆڵ و دیسپلین نەكرابوون. ئەمانە هێزو نفوزی ئەوەیان نەبوو رێ بەو هێزە رێكخراوو چەكدارو خاوەن نفوزو خاوەن پەیوەندییانە بگرن كەهەرێمەكەیان كەوتە ژێردەست. شەڕی ناوخۆش گەشەدانێكی گەورەی بەهێزە سەربازیی و ئەمنییەكانی هێزە باڵادەستەكان داو خواستی قۆرخكردنی هەموو شتێكی هەرێمەكەشی، چەندانجار گەورەترو فراوانتركرد. هاوكات بڕی كۆنترۆڵكردنیان بۆ كۆمەڵگاكە گەورەترو فروانتربوو، پەیوەندیان لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا چووە قۆناغی گوێڕایەڵی و ئیتاعەتی تەواوەوە. لەدوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەینیشەوە نەوت سیاسەتی كوردیی لەناوەوە وێرانكرد، هەم سیاسییەكانی كوردی لەوەخست سیاسیی بن هەم خودی سیاسەتی كوردیشی گۆڕیی لەسیاسەتی گەڕان بەدوای قازانجی گشتیدا، بۆ پێچەوانەكەی، گەڕان بەدوای قازانجی حزب و بنەماڵە حوكمڕانەكاندا. سیاسییەكانی كورد بوون بەبازرگان و خاوەن كۆمپانیاو بزنسی گەورە. لەمەیشدا، وەك وتم، بیركردنەوە لەسودو قازانجی خۆیان و بنەماڵەو كەسە نزیكەكانیان شوێنی بەهەر شێوەیەكی تری بیركردنەوەی عەقڵانیی و سیاسیی و بەرپرسیارانە، چۆڵكرد. هەموو ئەمانە حزبە كوردییە حوكمڕانەكانیان گۆڕی بۆ دوو شتی جیاواز لەحزب: یەكەم، گۆڕانی حزب بۆ دەزگایەكی زەبەلاح بۆ كۆنترۆڵكردن و چاودێریكردن و قۆرخكردنی هەمووشتێك لەكۆمەڵگاكەدا. دووهەم، گۆڕینی حزب بۆ بكەرێكی ئابوریی گەورە، بۆ گەورەترین گەمەكەری ئابوریی، بۆ خاوەنی دەیەها كۆمپانیا. ئەوەشی هەردوو پرۆسەكەی ئاراستەدەكرد بریتیبوو لە بەخێزانیی و بنەماڵەكردنی حزب و چەسپاندنی تەوریسی سیاسیی وەك دەردێكی سیاسیی تازە لەهەرێمدا. لەهەرێمدا تەوریسی سیاسیی تەنها تەوریسی پێگە سیاسییەكان نییە، بەڵكو تەوریسی كۆی ئەو تۆڕە ئابووریی و سەربازیی و ئەمنییەشە كەدەسەڵاتی سیاسیی دروستیكردوون و دەسەڵاتی سیاسیی دەیانپارێزێت. بەم جۆرە سیاسەت لەهەرێمدا لەوەدەكەوێت ئامرازی دروستكردنی ژیانێكی هاوبەش و دەستەبەركردنی قازانجی گشتیی و بەرهەمهێنەری هەستی بەهاووڵاتیبوون بێت، بەڵكو دەگۆڕێت بۆ ئامرازی سەرەكیی كەڵەكەكردنی دەسەڵات و لەوێشەوە كەڵەكەكردنی سەرمایە لای ئەوانەی لە ریزی یەكەم و لەڕیزەكانی پێشەوەی حزبدا نیشتەجێن. بەتایبەتی ئەو بنەماڵە سیاسییانەی كەحزبەكانیان گۆڕیوە بۆ موڵكی شەخسی خۆیان و موڵكی شەخسی منداڵەكانیان. وەك دەبینیت ئەم دۆخە پەیوەندیی بەگەشەكردنی «عەقڵیەتی شاخ» و چەمكی ئینشایی تری لەو بابەتەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بەدروستبوونی دەیان دیاردەی تازەو دەیان گۆڕانكاریی ریشەیی نوێوە هەیە، كە لەدونیای دوای راپەڕیدا روویاندا و كۆمەڵگای ئێمەی بەم دۆخەی ئەمڕۆكە گەیاند. پەیوەندیی بەدیدگایەكەوە بۆ حوكمڕانیی و ئابووریی و چۆنیەتی رێكخستنی كۆمەڵگاو چۆنیەتی كەڵەكەكردنی سەرمایەوە هەیە، كەهەموویان بەرهەمی تێكەڵبوونی سیاسەت بەئابوریی و بەژێرخانی رەیعیی حوكمڕانیی و بەخەونی بوون بەسیاسی و بازرگانی میلۆنێرو بەویستی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی بێ بەرگرییەوە هەیە. میللەتی ئێمە لەئێستادا گەیشتۆتە قۆناغێك كەناتوانێت چیتر لەم مۆدێلە لەحوكمڕانیی ببورێت. هەموو هیوایەكی بەباشبوون و ریفۆرمكردنی ئەم حومكڕانییەو بنەماڵە سیاسییەكانی لەدەستداوە، ئەمە ئەو هەقیقەتە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییەیە كەحوكمڕانانی هەرێمەكە نایانەوێت بیبینن و بیناسن. راستتر بدوێم خاوەنی عەقڵییەت و توانایەك نین بتوانن ئەم شتانە ببینن و پێشبینی مەترسییەكانی بكەن. هاوڵاتی: وەك رۆشنبیرو ئەكادیمستێك لەكوردستان رۆڵ و بونیادی حزب چۆن دەبینیت، بەمانا مۆدێرنەكەی  شتێكمان  هەیە  حزبی سیاسی بێت؟ مەریوان وریا قانع: لەدایكبوونی پارتی سیاسیی دیاردەیەكی تازەی ناو مێژووی سیاسیی مرۆڤایەتییە، سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەمی مێژووی خۆرئاوا، بەتایبەتی لەو وڵاتانەدا كەسیستمە سیاسییەكەیان لیبراڵی بوون و خەریكی چەسپاندنی زیاترو زیاتری پایەكانی سیستمی دیموكراسی بوون. پارتی سیاسیی هێما بۆ كۆبوونەوەی خەڵكانێكی هاودیدو هاوفیكر دەكات بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسیی و پیادەكردنی ئەو دیدو بەرنامەو خەوانەی بەیەكەوە كۆیانكردوونەتەوەو رێكیانخستون. بەزۆر مانا لەدایكبوونی پارتی سیاسیی كۆتایی بەتێگەیشتنی تەقلیدیی بۆ سیاسەت دەهێنێت و مانا مۆدێرنەكانی سیاسەت دەستەبەردەكات. ئەگەر بەر لەسەدەی نۆزدەهەم سیاسەت تەنها كارو مەشغەلەتی كۆمەڵێك كەسی ئەرستۆكرات و ئەمیرو شازادەو كەسانی خاوەن نفوزی ناو كۆمەڵگا بووبێت، ململانێی سیاسیش ململانێی نێوان ئەو تاكەكەسە ئەرستۆكراتانە لەگەڵ یەكتریدا بووبێت، ئەوا لەگەڵ لەدایكبوونی پارتی سیاسیدا، سیاسەت لەوەدەكەوێت تەنها كاری ئەو كۆمەڵە كەسە ئەرستۆكراتە بەژمارە كەمانەبێت و دەگۆڕێت بۆ كاری بەشێكی گەورەی كۆمەڵگا. لەسیاسەتێكی نوخبەوەییەوە دەگۆڕێت بۆ سیاسەتێكی جەماوەریی و لەئیشی چەند كەسێكی كەمەوە دەبێت بەئیشی هەموو كۆمەڵگا. ململانێ سیاسییەكانیش لەوەدەكەون ململانێی شەخسیی نێوان كەسایەتییە ئەرستۆكرات و خاوەن نفوزەكان بێت، بەڵكو دەبن بەململانێی نێوان دیدگاو بەرنامەو خواستی سیاسیی گشتیی جیاواز كەبنەمای كۆمەڵایەتیی جیاوازیان هەیە. سەدەی بیستەم دەشێت وەك سەدەی دروستبوون و بڵاوبوونەوەی پارتی سیاسیی ببینین، سەدەی بیستەم دیاردەی دروستكردنی پارتی سیاسیی بەهەموو جیهاندا بڵاودەكاتەوە. هەم لەو شوێنانەدا كە دیموكراسیەت و سیستمی لیبراڵ لەناویاندا دەستبەكارن، لێرەدا سیستمی فرەحزبیی و ململانێی كراوەو پێكدادانی هێمنانەی جیهانبینییەكان دێتەكایەوە، هەم لەو شوێنانەشدا كە ئەم جۆرە سیستمەیان تێدانەبووە و تێدانییە. لەزۆر شوێنی جیهاندا پارتی نهێنیی و ژێرزەمینیی یاساغ و سیستمی تاكحزبیی دەسەڵاتگەر دروستدەبێت. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەزموونی شۆڕشی ئۆكتۆبەریشدا مۆدێلی پارتی لینینی، واتە پارتێك خۆی بەپێشڕەو بەهەڵگری ئایدیۆلۆژیایەكی شۆڕشگێرانە بزانێت كەسەرۆكێكی كاریزمی هەمیشەییی و هەمووشتزان و مەكتەبێكی سیاسیی بیركەرەوە، ئاراستەی دەكات، بەدونیادا بڵاودەبێتەوە. ئەزموونی حزب لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی دووهەمی حزبایەتییە، واتە سەر بەمۆدێلی حزبی نهێنیی و پارتی لینینی خۆ بپێشرەو زانە. لەدونیای ئێمەدا، جگە لەمە، كۆی ئەو یەكە بەر لەمۆدێرنانەی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم لەئارادابوون، لەوانەش بۆ نموونە كەسایەتی كوێخاو شێخ و ئاغاو ئەمیرو شازادە، بەناو پارتە سیاسییەكاندا بڵاودەبێتەوە. ئەمانە زۆربەی جار بەهەمان لۆژیكی بەر لەسەدەی نۆزدەهەم  پارتەكە نەك تەنها بەڕێوەدەبەن و خۆیان بەسەركردەی پیرۆزی خاوەن پەیامی مێژوویی دەزانن، بەڵكو خودی پارتەكە خۆیشی بەموڵكی شەخسیی خۆیان و بنەماڵەكەیان دەزانن. بەم مانایە ئەوەی لەدونیای ئێمەدا روودەدات بەفیوداڵكردنێكی ناوەكیی سەرجەمی بونیادەكانی مۆدێلی پارتی لینینیە. ئەم مۆدێلە لەدونیای ئێمەدا وەك مۆدێلێكی سوڵتانیی كاردەكات و لەبەشێكی گەورەی دونیای نالیبراڵ و نادیموكراسیشدا لەم فۆرمە سوڵتانیەدا ئامادەیە. بەسوڵتانیكردنی پارتی سیاسیش مانای بەشەخسیكردنی پارتەكەو تاپۆكردنی سەركردایەتیی و بەڕێوەبردنی لەسەر خێزان و بنەماڵەیەكی سیاسیی. یەكێك لەسەرچاوە سەرەكییەكانی كارەساتەكانی دونیای ئێمە باڵادەستبوونی ئەم مۆدێلە حزبییە. پارتی سیاسیی لەدونیای ئێمەدا سەر بەمۆدێلی «پارتی جەماوەریی»ەو پارتە بەهێزەكانیان خاوەنی سەدان هەزار ئەندامن، بەڵام لەڕاستیدا ئەو پارتانە پارتی خێزانین و بەشی هەرە گەورەی ئەندامەكانیان، نەك هیچ كاریگەرییەكیان لەسەر بڕیاردانی پارتەكە نییە، بەڵكو كورتكراونەتەوە بۆ تەماشاكەرێكی سلبی بێ بڕیارو بێ بۆچوون، هیچ رۆڵێكی لەناو پارتەكەدا نییە، جگە لەڕۆڵی چاودێریكردن و دیسپلینكردنی كۆمەڵگا. لەسەرەتای دروستبوونیی مۆدێلە لینینییەكەی حزبەوە، ژنە ماركسییەكی گرنگیی وەك رۆزا لوكسمبورگ، باوەری وابوو كەئەم مۆدێلە حزبییە جگە لەدیكتاتۆریەت شتێكی تری لێ سەوزنابێت. پێیوابوو لەم مۆدێلەدا حزب دەچێتە شوێنی كۆمەڵگا، مەكتەبی سیاسیی حزب دەچێتە شوێنی حزب، سەرۆكی حزبەكەش دەچێتە شوێنی مەكتەبی سیاسییەكە. بەمەش دیكتاتۆریەت دەبێتە دوا دەرئەنجامی ئەم مۆدێلە. ئەوەی لەناو مۆدێلە كوردییەكەی ئەم جۆرە لەحزبدا روویدا، بڵاوبوونەوەیەكی ترسناكی تەوریسیی سیاسییە، كە حزب بەكردەوە دەكاتە موڵكی خێزان و بنەماڵەی سەركردەی حزبەكە. بەزۆر مانا حزب دیاردەیەكی مۆدێرنی ناو دونیای ئێمەیە، بەڵام ئەو بەشە لەمۆدێرنە كەئەگەری دروستكردنی ستەمگەریی و دیكتاتۆریەت مەیسەردەكات. مۆدێرنە چەندان رووی تاریكیی هەیە، یەكێكیان ئەم مۆدێلە تەوریسییە ستەمگەرە خێزانییەی پارتی سیاسییە. هاوڵاتی: لەسەرهەڵدانی ئەو  تەنگەژەو مەترسیانەی رووبەڕووی هەرێم بووەتەوە،  كام لایەن  بەهۆكار و  بەرپرسیاری سەرەكی دەزانیت؟ مەریوان وریا قانع: بێگومان هەموو بكەرەكانی ناو كایەی سیاسیی و بەشێكی گەورەی بكەرە میدیاییەكان و كۆی دەزگاكانی حوكمڕانیی لەهەرێمدا بەرپرسن لەو دۆخەی دروستبووە. هەر لایەنێكیان بەشێك لەبەرپرسیاریەتی بەردەكەوێت. بەڵام لەناو ئەم گشتە خراپەدا رۆڵی پارتی دیموكراتی كوردستان و رۆڵی سەركردە دەسەڵاتدارەكانی ئەو حزبە لەهەمووان زیاترە. لەدوای رووخانی رژێمەكەی سەدام حوسەینەوە، بەشی هەرە گەورەی حوكمڕانیكردنی هەرێم بەكردەوە لەژێر دەستی پارتیدایە. ئەو قەیرانە سیاسیی و ئابوریی و  ئەمنیی و ئەخلاقییانەی كەدروستبوون، بەشی شێری بەر ئەم  حزبە سیاسییە دەكەوێت.

دیداری: سیروان حەمەڕەشید لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی د.یوسف محەمەد، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان لەخولی چوارەم، سەبارەت بەچەند پرسێکی تایبەت بەهەرێمی کوردستان و شێوازی حوکمڕانی پارتی و یەکێتی دەڵێت، حوکمڕانی هەردوو پارتی دەسەڵاتدار شکستیخواردووەو درێژەپێدانی دەبێتە هۆی «رووخانی قەوارەی هەرێم»، دەشڵێت، هەرێمی کوردستان لەو کاتەوە لەبۆشایی سیاسیدایە کەکاتێک ئەو سەرۆکی پەرلەمان بوو، مەسعود بارزانی، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان، پەنای برد بۆ هێزو پەرلەمانی داخست. سەرۆکی پێشووی پەرلەمان باس لەوەش دەکات ، ئەوەی هەرێمی بەرەو لاوازی بردووە لەچەندساڵی رابردوودا لەبەرامبەر بەغدا «قوماری گەورەی وەک ریفراندۆم و بانگەشەی ئابوریی سەربەخۆ بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان.» ئەو متمانەی بەوەش نییە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان لەشوباتی ٢٠٢٤ گۆرانکاری دروستبکات و دەڵێت کێشەکان قووڵتردەکاتەوە. لەوەڵامی ئەوەی ئاخۆ لەهیچ کارێکی سیاسی پەشیمان نییە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، یوسف محەممەد دەڵێت، «هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم» بەڵام نایشارێتەوە کە ئەگەر وەک ئێستا بیری بکردایەتەوە ئەوا دوای کۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا وازی لەگۆڕان دەهێنا چونکە «کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت.» ئەو دەشڵێت، نابێتەوە ئەندام لەهیچ حزبێکدا چونکە پێیوایە «لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کە بگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە.» دەقی چاوپێکەوتنەکەی هاوڵاتی لەگەڵ د.یوسف محەممەد. هاوڵاتی: بەڕێزتان دەزانن پارتی و یەکێتی وەک دوو هێزی سەرەکی لەسەر بەرژەوەندی حزبییەکانیان لەململانێ و ناکۆکی قوڵدان و هەروەها لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیشدا لەسەر بودجەو موچەی فەرمانبەران نەگەیشتوونەتە رێککەوتنی بنچینەیی، لەکاتێکدا دۆخی هەرێمی کوردستان و عێراق و ناوچەکە لەبەردەم ئاڵوگۆڕی سیاسیدایە، پێتانوایە چارەنووسی هەرێم بەرەو کوێ دەڕوات؟ یوسف محەمەد: وەک پێشتریش لەوتارێکدا ئاماژەمان پێدا (کۆتایی رژێمی حوکمڕانیی پاش راپەڕین..) ئەم شێوازە حوکمڕانییەی ئێستای هەرێم کە لەپاش راپەڕینەوە هاتۆتە کایەوە، بەتەواوی شکستی خواردووەو، هەر هەوڵێک بۆ درێژەپێدانی دەبێتە هۆی کێشەی گەورەتر بۆ هەرێم و تەنانەت رووخانی قەوارەی هەرێم. چونکە ئەم رژێمەی ئێستای هەرێم، پایە سەرەکییەکانی دروستبوونی لەدەستداوە کە بریتیبوون لەدژ وەستانەوەی خەڵکی کوردستان بۆ حوکمی پێشوی عێراق و تینویەتییان بۆ حوکمی خۆماڵی، پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی کورد لەباشوری کوردستان. ئێستا شکستی پارتی و یەکێتی لەهێنانەکایەی حوکمڕانییەکی سەردەمییانەی دادپەروەری سەرکەوتوی خەڵکسالار لەهەرێمی کوردستان، وایکردووە زۆرینەی خەڵکی کوردستان بڕوایان بەم حوکمڕانییە نەمێنێ، بۆ نموونە بەشداری لەهەڵبژاردنەکاندا نەکەن، نەک هەر ئەوە بەڵکو بەشێکی زۆری هاووڵاتیانیان بەکوردبوون کافر کردو لێی رادەکەن. لەهەمان کاتیشدا وایانکرد کە دۆستەکانمان لە (کۆمەڵگای نێودەوڵەتیی) بەردەوام رەخنەبگرن لەم شێوازە حوکمڕانییەو تەنانەت داهاتووی هەرێمیان بەلاوە گرنگ نەمێنێ. بۆیە بێ دوودڵی دەتوانین بڵێین کەدرێژەدان بەو شێوازە لەحوکمڕانییە دەسەڵاتگەرە پۆلیسییە خێزانییە نادیموکراسییەی هەرێم، بەردەوام لەناوەوەو دەرەوەی لاوازتری دەکات تا ئاستی رووخاندنی. هاوڵاتی: تا دێت حکومەتی ناوەندی گوشارو هەواڵەکانی بەئاڕاستەی لاوازکردن و بچوککردنەوەو کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستانە، پێتانوایە ئەو سیاسەتەی بەغداد لەبەرامبەر هەولێر تاکەی بەردەوام دەبێت؟ یوسف محەمەد: گومانی تێدا نییە کەئێمە لەباشوری کوردستان، هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقەوە کێشەمان هەیە لەگەڵ دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق و خەڵکی کوردستان لەقۆناغە جیاوازەکان بەشێوازی جیاجیا خەباتیان کردووە لەپێناوی بەدەستهێنانی مافەکانیان. لەدوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، زیاتر لەهەر کاتێکی تری مێژووی سەد ساڵی ئێمەو تەنانەت زیاتر لەهەر پارچەیەکی تری کوردستان، مافەکانی گەلی کورد لەدەستوری عێراقدا دانی پێدانرا، هەرچەندە ئەوکاتەش ئەگەر ناکۆکیی پارتی و یەکێتی نەبوایە دەتوانرا مافی زیاتر بەدەست بهێنرێ، بۆ نموونە لەیەکلا کردنەوەی کێشەی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر. ئەوەی هەرێمی لەبەرامبەر بەغدا بەردەوام بەرەو لاوازی برد، شکستی حوکمڕانیی هەرێم و ئەنجامدانی قوماری گەورەی وەک «ریفراندۆم» و بانگەشەی «ئابوریی سەربەخۆ» بوو کە نەک هەر نەبوونە هۆی سەربەخۆیی سیاسی و ئابوریی هەرێم، بەڵکو بوونە هۆی لەدەستدانی نزیکەی نیوەی خاکی کوردستان و دەسەڵاتە دیفاکتۆکانی هەرێم و ئابورییەکەشی کردە ئابورییەکی کرێخۆری وابەستە بەنەوت و وابەستە بەتورکیاو دواجاریش هەرەسهێنانی بەگرتنەوەی قوفڵی بۆریی نەوتەکەی لەڕێی بڕیارێکی دەستەی ناوبژیوانیی پاریس. راستە لەبەغداش بەشێکی دەستەبژێری سیاسی بۆ بازاڕگەرمی بانگەشەی لاوازکردنی هەرێم و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی دەکەن، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە هەر ئەوانە لەگەڵ ئەو هێزانەی هەرێم کە تادوێنێ بانگەشەی تەڵاقدانی عێراقیان دەکردو ئێستاش بەردەوامن لەپڕوپاگەندەی دژە عێراقی لەناوخۆ، ئەمانە هەردوولایان لەهاوپەیمانێتیدان بۆ ئیدارەدانی عێراق! ئەمانە هەردوولایان بەپڕوپاگەندەی دژ بۆ دەنگدەرانیان یەکتر تەواو دەکەن و خزمەت بەیەک دەکەن و دواجاریش بێشەرمانە پێکەوە هاوپەیمانی پێکدەهێنن! هیچ دەوڵەت و کیانێکی سیاسی نییە لەدنیادا کە مەترسیی دەرەکیی لەسەر نەبێ بەزلهێزترین دەوڵەتانی دنیاشەوە (بۆ نموونە ئەمریکا)، بەڵام ئەوەی لەمەترسییە دەرەکییەکان دەتپارێزێ، تۆکمەیی ناوخۆیی و دروستکردنی دامەزراوەو پشتبەستنە بەمەعریفە لەحوکمڕانی و ئیدارەو پێشخستنی کۆمەڵگاو ئابوری و دروستکردنی سوپای نیشتیمانی و پێشخستنیەتی. ئەوەی هەرێمی بەرامبەر بەغدا و دەرەوە لاواز کردووە، ناوخۆیەتی و بێ هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ لەهەرێمی کوردستان، هاوسەنگی بۆ پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا بۆ ناگەڕێتەوە. هاوڵاتی: لەدیدی بەڕێزتانەوە هەرێمی کوردستان چۆن دەتوانێت رووبەڕووی ئەو ئاڵنگاری و مەترسییە دەرەکیانە ببێتەوە؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان بەوەلانانی ئەم رژێمە حوکمڕانییە شکستخواردووە و هێنانەکایەی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ دەتوانێ رووبەڕووی ئاڵنگاریی و مەترسییەکانی سەری ببێتەوە. کۆتایی هێنان بەحوکمڕانیی پشتبەستو بەهێزی چەکدارو ئەمنیی حزبی و شەخسی، ئابوریی کرێخۆرو پڕ لەگەندەڵی و وابەستە بەنەوت بێ دیاربوونی داهاتەکەی، پشتبەستن بەخولیا و خەیاڵ و ئارەزوی کۆمەڵێک کەس و کوڕو نەوەکانیان کە تائێستاش پشت بە رەوایەتیی خەباتی شاخ دەبەستن لەبری پشتبەستن بەحوکمی دامەزراوەیی سەردەمیانە، دابەشکردنی نادادپەروەرانەی داهات و هەڵتۆقینی چەندین سیاسیی بازرگان و بازرگانی سیاسی کەپێشتر خاوەنی هیچ نەبوون و ئێستا لەڕیزی ملیاردێرەکانی جیهانن لەکاتێکدا بەشێکی زۆری گەنجان بەدەست بێکاری و بێدەرامەتییەوە دەناڵێنن، کۆتایی پێهێنانی ئەم رژێمە بەهەموو هاوکێشەکانی پشتییەوەو دروستکردنی سەرلەنوێی سیستمێکی حوکمڕانیی نوێ کەپشت ئەستوربێ بەشەرعییەتی دیموکراسی و دەنگی هاووڵاتییان و ئامانجی بریتی بێ لەدەستەبەرکردنی چاکەی گشتی و رەزامەندیی هاووڵاتییان، سیستمێک کەسوپای نیشتیمانی و گشتگیر بۆ هەموو هەرێمی کوردستان دروستبکات و ئامانجی پاراستنی هەرێم بێ نەک حزب و خێزانە دەستڕۆشتووەکان، سیستمێک کەئابورییەکی فرە سەرچاوەو شەفاف بەسیستمی بانکی و دادپەروەر لەدابەشکردنی داهات بهێنێتە کایەوە، سیستمێک کەیاسا سەروەر بکات و دادگاکان و بڕیارەکانیان بخاتە سەروو هەموو کەس و دەسەڵاتەکانەوە، سیستمێکی ئاوا هەرێم لەناوەوە بەهێز دەکاتەوەو پشتگیریی هاونیشتیمانیان بەدەست دەهێنێتەوەو پشتگیریی نێودەوڵەتیش بەدەست دەهێنێتەوە، لەبەرامبەر دەرەویدا بەهێزی دەکاتەوەو دەتوانێ جۆری پەیوەندییەکەی لەگەڵ بەغدا بگۆڕێ بۆ پەیوەندییەکی هاوسەنگی یەکتر تەواوکەر لەڕووی سیاسی و ئابوری و ئەمنییەوە. رووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاری و مەترسییەکانی دەرەوە بەچارەسەری ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان دەستپێدەکات. هاوڵاتی: هەرێمی کوردستان ماوەیەکە پەرلەمانی نەماوەو حکومەتی هەرێمش کاربەڕێکەرە، واتە هەرێم بەبۆشایی یاسایی و ئیداریدا گوزەر دەکات، بەڕای بەڕێزتان لێکەوتە نەرێنییەکانی ئەو بۆشاییە لەسەر هەرێم چی دەبێت؟ یوسف محەمەد: هەرێمی کوردستان لەزووەوە لەبۆشایی دامەزراوەییدایە. هەر ئەوکاتەی لەبری پەرلەمان و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ سیاسی و حزبییەکان پەنا بۆ چەک براو شەڕی ناوخۆ دروستبوو، هەر ئەوکاتەی بۆ درێژەدان بەمانەوەی لەکورسیی دەسەڵات، کەسێکی وەک بارزانی پەنای بۆ هێز برد بۆ داخستنی پەرلەمان، هەر ئەوکات دامەزراوەکانی هەرێم بێنرخ کران و بوون و نەبوونیان وەک یەکی لێهات. بەڵام داخستنی ئەم جارەی دەرگای پەرلەمان بەبڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی، زەنگی کۆتایی هاتنی شەرعییەتی کۆی ئەو رژێمە حوکمڕانییە بوو کەدامەزراوەکانی تەنها بۆ رتوشی حوکمڕانییەکی پشت ئەستور بەچەک بێ ئەرزش کردبوو. ئیتر سەردەمەکە بەتەواوی گۆڕاوەو هەروەک چۆن ئەم بۆشاییە دامەزراوەییەی ئێستا مەترسیدارە، گەڕانەوە بۆ دامەزراوەی شکڵی و رتوشیش نە شەرعییەت دروست دەکاتەوەو نە هەرێم لەمەترسییەکان دەپارێزێ. هاوڵاتی: بەڕێزتان لەدادگای باڵای فیدراڵ سکاڵاتان لەسەر ماوەی درێژکردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان تۆمارکرد ، بەهۆی بردنەوەی داواکەتان دادگا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی کوردستانی دا، ئایا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەکە کاریگەری خراپ و دەرهاویشتەی نەرێنی لەسەر پێگەی هەرێم دانەناوە؟ یوسف محەمەد: ئەوەی هەرێمی لاواز کردووە، لاوازیی دیموکراسی، لاوازیی دامەزراوەکانی، هەڵبژاردنی پڕ تەزویر، دواخستنی بەردەوامی هەموو هەڵبژاردنەکانە نەک بڕیاڕی دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپشتبەستن بەو داوایەی ئێمە خستمانە بەردەمی. ئەوەی لە رابردوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم دەچووەسەر، ئێستا ئیتر ناچێتەسەرو هیچ خراپەکاری و نادادیی و پێشێلکردنی ماف و ئازادییەک ناشارێتەوەو پەردەپۆش ناکرێت. هەر بۆ نموونە ئایا دەسەڵاتدارانی هەرێم ئێستا دەتوانن زیندانیکردنی ئازادیخوازانی بادینان لەدنیای دەرەوە بشارنەوەو پەردەپۆشی بکەن!؟ خۆ بۆ ئەوەش ئێمە سکاڵامان نەکردووە! . دادگای باڵای فیدڕاڵی بەپێی ئەو دەستورەی زۆرینەی هاووڵاتییانی هەرێمیش دەنگیان بۆدا، تەنها شوێنی تایبەتمەندە بۆ لێپێچینەوەی نادەستوری بوونی کاری دامەزراوەکانی بەغداو هەرێمیش، بۆیە ئێمە پەنای بۆ دەبەین. سەیر ئەوەیە ئەوانەی دادوەری کوردیان بۆ ئەو دادگایە پاڵاوتوە، ئەوانەی شەڕ لەسەر پۆستەکانی بەغدا لەفەڕاشێکەوە بۆ سەرۆککۆمار دەکەن، ئەوانە تانە لەوە دەدەن ئێمە بۆ لەبەردەم ئەو دادگایە سکاڵا تۆمار دەکەین! هاوڵاتی: ئایا هەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان لە ٢٥/٢/٢٠٢٤ بەڕێوەدەچێت.؟ پێتوایە هەڵبژاردن هیچ گۆڕانکاریەکی بنەڕەتی دەهێنتە ئاراوه؟ یوسف محەمەد: بڕیارە لەو بەروارە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێ، بەڵام دوو رێگڕی تەکنیکی و چەندین رێگڕیی سیاسی لەبەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد هەن؛ سەبارەت بەڕێگرییە تەکنیکییەکان یەکێکیان ئەو سێ داوایەن کە لەبەردەم دادگای فیدراڵین سەبارەت بەیاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، کەپێویستە یەکلابکرێنەوە، دووەمیش کۆتایی هاتنی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیارانی عێراقە لە ٧ /١ /٢٠٢٤ هەرچەندە دانانی ئەنجومەنێکی کۆمسیارانی نوێ لەعێراق بەپێی یاساکەی ئێستای زەحمەت نییەو دەکرێ لەماوەی هەفتەیەکدا ئەوە بکرێ، بەڵام کێشەکە لەوەدایە کەهێزە سیاسییەکانی عێراق دەیانەوێ سەرلەنوێ پێکهاتەی کۆمسیۆنەکە بگۆڕن و بیکەنەوە بەکۆمسیۆنی هەڵبژێردراوی پەرلەمان. هەر بۆیەش بەنیازن ئەگەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بکرێ، بۆ ماوەی سێ مانگ کۆمسیۆنی ئێستا درێژبکەنەوە تا لەو ماوەیەدا یاساکەی هەموار دەکەن و هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش بکرێ. درێژکردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی کۆمسیارانی ئێستای کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراق بێ کێشەی دەستوری و یاسایی نابێ و رەنگە لەبەردەم دادگای باڵای فیدراڵی تانەی لێبدرێ، چونکە بەپێی مادەی (٧/ یەکەم)ی یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان ژمارە ٣١ی ساڵی ٢٠١٩، ماوەی ویلایەتی ئەنجومەنی کۆمسیاران (٤) ساڵە کە یارای درێژکردنەوە نییە. بەڵام کێشەکانی بەردەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەر ئەمانە نین، بوونی هێزی چەکدارو ئەمنی و هەواڵگریی حزبی و دابەشبوونی هەرێم بەسەر زۆنە حزبییەکان و ناکۆکیی پارتی و یەکێتی و نەمانی متمانە لەنێوانیان و لەنێوان خەڵک و ئەوان و دەسەڵاتەکانیان، لەمپەری گەورەی بەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی جێی متمانەی ناوەوەو دەرەوەیە. بەڕاشکاوی دەیڵێم ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی هاوشێوەی جاران و بێ هاتنەکایەی گۆڕینی ریشەیی لەهەرێم، نە رەوایەتی دەگێڕێتەوە بۆ دامەزراوەکانی هەرێم، نە کێشەکانیشی چارەسەر دەکات، بەڵکو رەنگە ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی زیاتری کێشەکان و دابەشبوونی تەواوەتیی هەرێم لەباشترین حاڵەتدا. هاوڵاتی: ئێستا چەندان کارەکتەرو سەرکردەو کادری سیاسی ناڕازی لەدەرەوەی هێزە سیاسییەکاندا هەیە، ئایا ئەوانە هیچ جۆرە نەخشەو پلانێکیان بۆ هەڵبژاردن و ئایندەی هەرێم هەیە؟ بەپێی هەڵبژاردنەکانی چەندساڵی رابردوو، رێژەی بەشداری دەنگدەران هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن کەمییکردووە، لەچەند راپرسییەکی ئەمدواییانەش بۆ بەشداری هەڵبژاردن ژمارەکە زۆر کەمە، بە رای تۆ هۆکاری ئەمە ئەوەیە خەڵک متمانەی بەپرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە یان متمانەی بەهیچ پارتێکی سیاسی نەماوە گۆڕانکاری دروستبکات؟ یوسف محەمەد: خەڵک هەم بڕوای بەپڕۆسەی سیاسیی هەرێم نەماوە، هەم بڕواشی بەهەڵبژاردنەکانی هەرێم نەماوەو پێیان وایە پڕن لەگزی و ساختەکاری. لەهەمان کاتیشدا هێزە سیاسییەکانی ئێستاش بەدەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە بەشێوەیەکی گشتی بەهۆی چەندین هۆکاری بابەتی و خودی متمانەی جەماوەرییان لاواز بووە کەئەمەش لەوانەیە لەیەکێکیان بۆ ئەوی تریان زیادو کەمی هەبێ. کاتییەتی لەگۆشەنیگایەکی ترەوە بڕوانینە چۆنیەتیی چارەسەری قەیرانە قووڵەکانی حوکمڕانیی هەرێم و بە بێهۆشکردنی کاتی و چارەکە چارەسەر رازی نەبین، چونکە ئێستا ئیتر وەک رۆژی روون دیارە داهاتووی هەرێم لە مەحەکە نەک تەنها داهاتوی دەسەڵاتەکەی. هاوڵاتی: سەردانی هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت، بەتایبەت کاتێک وتی کە بابەتی تیرۆر لەگەڵ هەردوو حکومەت بابەتی سەرەکی بووەو سوپاسی حکومەتی هەرێمی کرد لەسەر «رووبەڕووبونەوەی تیرۆر»و وتیشی، «پەکەکە لەهەرێم و عێراق رادەماڵین و پاکیاندەکەینەوە؟» یوسف محەمەد: تورکیا چەکی پەکەکە بەکاردەهێنێ بۆ رەواییدان بەداگیرکاریی و فراوانخوازییەکانی لەهەرێمی کوردستان و لە رۆژاڤاش. هەروەها دژوەستانەوەی ئەو هێزە بەکار دەهێنێ بۆ لاوازکردنی خەباتی سیاسیی کوردانی باکوریش، هەروەک دەبینن بەبیانوی پەیوەندی لەگەڵ «تیرۆر» هاوسەرۆکانی پێشوی هەدەپە و چەندین سەرکردەو پەرلەمانتاریان وا چەند ساڵە لەزیندانن. ئەمە لەکاتێکدایە کەهاوسەنگیی هێزی چەکداری دوای هاتنەکایەی درۆن بەتەواوی گۆڕاوەو ئێستا چەکی پەکەکە هەڕەشەیەکی ئەوتۆ نییە لەسەر تورکیا. کێشەی کورد لەباکور بەشەڕ چارەسەر نابێ. تەنها چارەسەر کپکردنی لولەی تفەنگە لەهەردوو لاوەو  گەڕانەوەیە بۆ پڕۆسەی ئاشتی. هاوڵاتی: راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم کێشەیەکی گەورەی بۆ حکومەتی هەرێم دروستکردووە، تۆ سەرهەڵدانی ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟ بۆ بێباکی دەسەڵاتی یەکێتی و پارتی یاخود فشاری حکومەتی ناوەندی و وڵاتانی دراوسێ؟ یوسف محەمەد: هەر لەسەرەتاوە وابەستەکردنی ئابوریی هەرێم بەنەوت و هەروەها وابەستەکردنیشی بەتورکیا بە «رێکەوتنی پەنجا ساڵە» بەناوی «ئابوریی سەربەخۆ»وە هەڵە بوو. سەربەخۆیی ئابوری بەنەوت نایەتەدی بەتایبەت بۆ کیانێک کە دەرچەی لەسەر ئاوە نێودەوڵەتییەکان نییە، هەر لە ٢٠١٤ەوە ئەمەمان پێوتن. بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم گوێیان نەگرت، چەندین جار داوامان لێکردن پێش دەرچوونی بڕیاڕی دادگای فیدڕاڵی لەسەر نەوتی هەرێم و پێش دەرچوونی بڕیاری دەستەی ناوبژیوانیی پاریس لەگەڵ بەغدا رێکەوتنی هاوسەنگ بکەن، نەیانکردو زۆر لوتبەرزانە مامەڵەیان کرد. لەکاتێکدا لەئیدارەدانی مەلەفی نەوتیش شکستیان خواردو لەبری سەربەخۆیی ئابوری وابەستەیی ئابوری و لە بری خۆشگوزەرانی موچەبڕین و پاشەکەوتی موچەو کەمدەرامەتییان هێنا بەسەر خەڵکی کوردستان، وەک خۆیان دەڵێن چەندین ملیار دۆلاریش قەرزیان هێنایەسەر هەرێم! تەنها شتێک کە لەمەلەفی نەوت دەستی خۆیان کەوت شیرینی و کۆمشنەکانی نەوت بوو کە لەنێوان خۆیان بەشیان کردو خۆیان پێ دەوڵەمەند کرد. هاوڵاتی: ئەگەر جارێکی تر بگەڕێیتەوە بۆ رابردوو هەمان ئەو شتانەت دەکرد کە کردووتن، واتە دەبوویتە ئەندام لەبزووتنەوەی گۆڕان یان بڕیاری بوون بەسەرۆکی پەرلەمانت قبووڵ دەکرد؟ یوسف محەمەد:هیچ شتێکی ئەوتۆ نییە کە لەماوەی دەستبەکاربوونم لەناو گۆڕان و تاکۆتایی ئەرکی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی کوردستان لێی پەشیمان بم. سەرەڕای ئەوەی ئەو ماوەیە ئێجگار قورس بوو و پڕ بوو لەململانێی ئێجگار توندو قورس بەتایبەت بۆ گەنجێکی وەکو ئێمە لەو کاتەدا، بەڵام سوپاسی خودا دەکەم کە لەو ماوەیەدا هیچ شتێک نییە کە ئەنجامم دابێ و ئێستا بەهۆیەوە شەرمەزاری خواو خەڵک بم. سەرمان بەرزە کە لەبەرزترین پۆستەکانی ئەم وڵاتە، ئامانج و مۆڕاڵ و بانگەشەو بەڵێنەکانی خۆمان لەبیر نەکردو نەمان گۆڕینەوە بەدەسەڵات و پارە. ئەمە لەئاستی تاکەکەسی بۆ ئێمە زۆر گرنگە، بەڵام لەئاستی گشتیشدا هەر گرنگە، لەم سەردەمی نەمانی متمانەیە بەکارەکتەرە سیاسییەکان، لەم سەردەمەی زۆرێک پاش گەیشتنیان بەکێکی دەسەڵات یان تەنانەت پێش ئەوەش نرخ لەسەر خۆیان دادەنێن، مەلەکردن بەپێچەوانەی شەپۆلی ئاو لەناو رژێمێکدا کە مۆرکی باوی گەندەڵییە، بۆ دروستکردنەوەی متمانە بەسیاسەت  ئێجگار گرنگە. رەنگە ئەگەر کەمێک بگەڕێینەوە بۆ دواوە لەدوای کۆچی دوایی کاک نەوشیروان، ئەگەر وەک ئێستا بیرم بکردایەتەوە لەکارکردنی رێکخراوەیی لەناو گۆڕان دوردەکەوتمەوەو هەروەک پشتیوانێکی گۆڕانخوازان دەمامەوە. هەرچەندە ئەوکاتە بۆ ئێمە ئێجگار سەخت بوو و زۆر رۆمانسییانە بیرمان دەکردەوە، بەڵام کۆمەڵێک ململانێی ناخۆش و قێزەون لەناو گۆڕان هاتنە کایەوە کە بەداخەوە پریشکی چەپەڵی بەر ئێمەش کەوت (لەکاتێکی تردا بەدرێژی دێمە سەر ئەم بابەتە). جگە لەو ماوە کەمە، هیچ شتێکی تر نییە لەو ماوەیەدا کە پرسیارت کرد لێی پەشیمان بم. هاوڵاتی: پلانی داهاتووت چییە؟ نیازت هەیە بگەڕێیتەوە ناو سیاسەت؟ یان بەجۆرێکی تر هیچ حزبێک لەهەرێمی کوردستان لەئێستادا بوونی هەیە کە د.یوسف متمانەی پێی هەبێت ببێتەوە ئەندام تێیدا؟ یوسف محەمەد: وەک کارەکتەرێکی ناو بواری سیاسیی ماوەی رابردووی هەرێم، وابیر دەکەمەوە کە رەنگە هەر قۆناغێک جیاوازبێ لەقۆناغەکانی پێشوو، لەهەر قۆناغێک مرۆڤ دەتوانێ ئەرکێکی گشتیی جیاواز راپەڕێنێ. لەماوەی رابردوودا بردنی کۆمەڵێک بابەتمان بەگرنگ زانی بۆ بەردەم دادگای باڵای فیدڕاڵی کەسوپاس بۆ خوا تائێستا سەرکەوتوو بووین تیایداو چەند کەیسێکی تریش ماون کەئێستا کاریان لەسەر دەکەین. لەڕووی حزبیشەوە لەئێستادا هیچ جوڵانەوەیەکی سیاسیی نییە کەبگونجێ لەگەڵ بیرو باوەڕو شێوازی کارکردنی ئێمە. لەگەڵ کۆمەڵێک چاکەخوازی تری هەرێم لەگفتوگۆداین بۆ دۆزینەوەی باشترین رێگای نوێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاڵنگارییانەی ئێستا لەهەرێمی کوردستان هاتوونەتە کایەوە، ئومێد دەکەین کەپڕۆژەی نوێی ئەڵتەرناتیڤ بۆ کۆی شکستەکانی ئێستای هەرێم بێتە کایەوە.

ڤانە حەمە بەختیارهەڵەبجەیی، پەیکەرتاش و هونەرمەند لەهەرێمی کوردستان، ماوەی نزیکەی ٢٠ ساڵە بەچڕی هەوڵیداوە بۆ ئەوەی یەکێک لەپەیکەرەکانی کە لەسەر بنەمای شێوەی قوربانیانی ئەنفال دروستیکردووە بکاتە رەمزی ناساندنی ئەنفالی هەر ناوچە، گوند، یان شارێک کە ئەنفال کراوە. بەختیار هەڵەبجەیی، کەخۆی هیچ کەسێکی ئەنفال نەکراوە، بەڵام دەڵێت پێوستە رەمزی ئەنفال لەهەموو ناوچەکان هەبێت «من هەموو ئەنفالکراوەکان بەکەسی خۆم دەزانم. تائێستا هونەرمەندەکە شەش پەیکەری لەناوچە جیاوازەکانی هەریمی کوردستان داناوەو دەڵێت بەنیازە پەیکەرێکیش لەشەنگال دابنێت. هاوڵاتی: ئەم پەیکەرەی ئەنفال لەکوێوە بیرۆکەکەیت بۆ هات کە دواتر کردت بەڕەمزی ئەو ناوچانەی ئەنفال تێیدا روویداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نزیکەی بیست ساڵ لەمەوبەر، بەهۆی بەرنامەیەکی تەلەفیزیۆنیەوە کەدەربارەی نوگرە سەلمان و ئەنفال بوو بیرۆکەی ئەم کارەم بۆ هات و زۆر کاری تێکردم، لەدوای ئەوەوە بیرم لەوە کردەوە کارێک بۆ ئەنفال بکەم و ماوەیەکی زۆری خایاند تاوەکو کارەکەمم دیزاین کرد. هاوڵاتی: مانای ئەم پەیکەرە چییە کە دروستت کردووەو چۆن رەنگدانەوەی تاوانی ئەنفالە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: دەبێت سەرەتا باسی پرۆسەی ئەنفال بکەم، ئەوەی لەئەنفالدا کراوە لەشوێنەکانی دیکەی جیهاندا ئەو تاوانانە بەجیاواز کراوە، بۆ نموونە هۆڵۆکۆستی جولەکەکان. ئەوان بەچەند شێوەیەک مرۆڤیان لەناوبردووە یەکیک لەوانە خستویاننەتە ناو هۆڵێکەوەو بەهۆی دوکەڵی ئۆتۆمبیلەوە خنکاندویانن، یان کردویاننەتە کورەوە، یان  بە رەمییکردن ئەو کۆمەڵکوژیانەیان ئەنجامداوە؛ بەڵام ئەگەر سەیری گۆڕە بەکۆمەڵەکانی ئەنفال بکەین، مرۆڤەکان دەست و چاویان بەستراون و رەمییان کردوون پاشان خۆڵیان کردووە بەسەریاندا، تۆ کاتێک گۆڕە بەکۆمەڵەکان هەڵدەدەیتەوە کەلەیەکی سەر دەبینی پەڕۆیەکی پێوە بەستراوە، منیش لەوەوە دیزاینی پەیکەرەکەمم وەرگرت، ئەم کەلە سەرەم دیزاین کرد کەچاوی بەستراوەو دواتر وەک کۆتر یان پەپولە باڵم بۆ دروستکردو قەدێکم بۆ دروستکرد. بیرۆکەی باڵەکانی گوزارشت لەوە دەکات ئەو کەسانەی ئەنفال کراون کەسانی سڤیل و بێگوناح بوون کەخەریکی کاری شوانکارەیی و کشتوکاڵ بوون کە بەو جۆرە کۆمەڵکوژ کران. هاوڵاتی: چۆن بڕیارتدا لەهەر جێگایەکی کە ئەنفال کراوە دایبنێیت، تاوەکو ئێستا لەچەند شوێن داتناوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: ساڵی ٢٠٠٤ پێشانگایەک کرایەوە ، نمایشی کارەکەمم کرد بەڵام کارەکە هەڵنەبژێردرا نازانم بەچ هۆکاریک بوو بابەتەکە تاڕادەیەک کەسیی بوو، بەڵام ساڵی ٢٠٠٥ کاتیک بەتەواوی گەڕامەوە بیرم لەوە کردەوە خۆم و برادەرەکانم هەوڵبدەین بۆ ئەوەی هەر پەیکەریک لەشوێنێکی کە ئەنفال کراوە دابنێم، چونکە ئەنفال لەچەندین شوێنی جیاوازدا ئەنجامدراوە بۆ نموونە هەڵەبجە، بالیسان، چەمچمەماڵ، بادینان هەمووی ئەنفالی کراون، خۆشبەختانە لەچەندین جێگا دامناوە تائێستا کەژمارەیان « شەش» پەیکەرە. هاوڵاتی: چۆن پەیکەرەکانت دانا، حکومەت هاوکارت بووە؟ بەختیار هەڵەبەجەیی: کارەکان بەشێکی زۆریان بەهۆی کەسانی سەرمایەدار یان برادەر ئەنجامم داون، هەندێکیشیان وەک پەیکەرەکەی هەڵەبجە تەنها پارەی کەرەستەکانی پەیکەرەکەمم بۆ سەرفکراوە. دوو کاری دیکەشم بۆ ناوچانەی بەرزان وەزارەتی شەهیدان لە ئەستۆیان گرت، جگە لەمانە کارێکیانم کە لەدهۆک دامنا نازانم بەهۆی ئەوەی من لەسلێمانیەوە بووم و ئەو کارەم کردووە کەمێک تەگەرەیان خستە بەردەمم، بەڵام من کۆڵم نەداو دامنا چونکە من کارەکەم نیشتیمانیە. هاوڵاتی: بۆچی بیرت لەوە کردەوە کەهەر شوێنێک ئەنفالی تێداکراوە لەوێ دایبنێیت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: من ئەو پەیکەرەم وەک ئەوە داناوە کاتێک دەچیتە ئەو ناوچانە بزاندرێت کە ئەنفال لەو شوێنە کراوە، واتە بۆ نموونە ئەگەر گەشتیارێکی بیانیش کاتیک دێتە ئەو ناوچانە یەکسەر بزانێت وەک هەر هێمایەکی فەرمی کە بۆ بابەتە جیاوازەکان دادەنرێت. هاوڵاتی: جگە لەم شوێنانە داتناوە، پلانت هەیە لەهیچ شوێنێکی دیکە دایبنێیت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: ئێستا هەوڵ دەدەم بیبەم بۆ شنگال، بەڵام کارەکە لەئێستادا سەختە چونکە دۆخی ئەمنی و داراییش گرفتە بەڵام هەر لەهەوڵدام. هاوڵاتی: زۆر بەقووڵی کارت لەسەر ئەم پەیکەرە کردووە، ئایا خۆت کەسێکت لەئەنفالدا لەدەستداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نەخێر وەک خۆم کەسی نزیک و دەرەجە یەکم ئەنفال نەکراون، بەڵام هەموو ئەوانەی کە کۆمەڵکوژ کراون هەموویان بەکەسی خۆم دەزانم، ئەوەی داعش بردویەتی و کۆمەڵکوژی کردوون هەمووی خوشک و برای منن، ئەگەر من هەموویان بەکەسی خۆم نەزانم مرۆڤ بوونم لەکوێدایە. هاوڵاتی: ئەو شوێنانەی پەیکەرەکەت بۆ داناوەو پێشکەشت کردوون چی زۆر سەرنجی راکێشاویت لەبارەی ئەو ناوچانەوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: هەموویان بێ خزمەتن و وەزارەتی شەهیدان و حکومەت پشتگوێیان خستوون، هەندیک گوند هەن کە شەوو رۆژ خزمەتی پێشمەرگەیان کردووە هەر شەقامەکانیشیان بۆ قیرتاو نەکراون، خۆ ئەگەر ناوچەکانی دیکە قیرتاویش کرابن ئەوە لەئاستی پێویست نیە ئەو خزمەتانە. هاوڵاتی: پێشوازی خەڵک چی بووە بۆ ئەو شوێنانەی کە پەیکەرەکەت داناوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: هەموویان کەسی سادەن و زۆر پێشوازیان لێکردووم و میوانداریان کردووم کە ئەو کارەم پێشکەش کردوون، من دەمەوێت لەشێوەی هێمایەک یان لۆگۆیەکدا بیخەمە سەر دەرگای هەر ماڵێک کە شەهیدیان هەیە و کەسانێکیان ئەنفال کراوە. هاوڵاتی: کارەکانت لەچەند پێشەنگادا نمایش کردوون تا ئێستا، ئایا داهاتێکی وەهایان هەبووە کە بتوانیت سودیان لێوەرگریت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: تاوەکو ئێستا لەناوخۆی عێراق  و هەرێمی کوردستان و دەرەوەی وڵاتیش نزیکەی سەدو بیست پێشەنگا بەشداریم کردووە، بەڵام بەداخەوە داهاتی ماددی وەهایان نەبووە ئەگەر بەختت هەبێت کارەکەت دەفرۆشرێت بەڵام ئەوە زەحمەتە لای ئێمە چونکە هونەر جارێکە لێرە نەگەشتووەتە ئەو ئاستە. هاوڵاتی: هەموو کارێکی هونەری چیرۆک و مەبەستێکیان لەپشتە، لەکارەکانتدا چ ژانرایەک زۆر گرنگیت پێداوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: کارەکان فرە لایەنەن، بەڵام جگە لەم کارەی ئەنفالم کارەکانم لەسەر خویندنەوەو ژن زۆر کردووە، چونکە ژن زۆر بەنرخە بەڵام بەداخەوە لای ئێمە زۆر دەچەوسێندرێتەوە. هاوڵاتی: چۆن دەستت کردووە بەکاری پەیکەرتاشی، ئەکادیمی خوێندووتە یاخود تەنها بەهۆی حەزو خولیاوە هاتوویتە ناو ئەم کارەوە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: لەوەتەی چاوم کردووەتەوە لەمنداڵیەوە لەکاتی خویندنگەی سەرەتاییەوە هەر حەزم بەم کارە بووەو کاری سادەم دەستپێکردووە، من لە بەردەکان پەیکەرم دەتاشی، لەخوێندنگەشدا مامۆستاکانم زۆر گرنگیان پێداوم. بەڵام من ئەم کارەم بە ئەکادیمی نەخویندووەو بەشێکی پزیشکیم خوێندووە لەزانکۆ، چونکە ئەوکاتەی من لەقۆناغی سێی دواناوەندی بووم دۆخەکە نالەبار بوو کیمیاباران و ڕاکردن بۆ ئێرانی بەسەردا هات، دواتر کە گەڕاینەوە تەنها پەیمانگای مامۆستایان و هونەرەجوانەکان هەبوون کە بچم بەڵام من منداڵی هەڵەبجە بووم وەرنەدەگیرام بۆ ئەوەی باسی ئەو تاوانانە نەکەین دوریان دەخستینەوە. هەربۆیە لەبەرئەوەی نەمبەنە عەسکەر چووم بۆ بوارە پزیشکیە و خویندم. هاوڵاتی: هیچ لەو بوارەدا کارت کردووە کە دوور بووە لەحەزی خۆت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: بەڵێ من ماوەیەک پێشمەرگە بووم و لەنەخۆشخانەشدا کارم کردووە، ئەزموونێکی خۆش و پیرۆز بوو. هاوڵاتی: لەم کارەتدا کە بوارەکەت هونەریە، گەشتویت بەو ئاستەی خۆت دەتەوێت؟ بەختیار هەڵەبجەیی: نەخێر چونکە هونەر هەمیشە لەبرەودایە و ئاستیک نیە بڵێی تەواو، ئەگەر دەربارەی ئێرە قسەبکەم هەستەکەم دەبێت بڵێم ئاستەکەمان سفرە، چونکە لێرە هونەر زۆر کۆت و بەند دەکرێت هەم لەڕووی ئاین و کوولتورەوە، هەمیش لەڕووی حکومەتەوە پستگوێ خراون، ئەکادیمیاکانیش لەئاستی پێویست نین. هاوڵاتی: ئەو کارانەی بۆ تاوانەکانی دژی کورد کردووتە تەنها ئەم پەیەکەرەی ئەنفالە، یاخود پڕۆژەی دیکەتان هەیە؟ بەختیار هەڵەبجەیی: بۆ کیمیابارانی  هەڵبجەش کارێکی لەوجۆرەم کردووە، پەیەکەریکە لە شێوەی ڕێ نیشاندەر « جی پی ئێس» دروستم کردووە کە ئاماژە بەو بۆمبانە دەکات کە لەو گەڕەکانە بەردراوەتەوە لەگەڵ ژمارە و ناوی قوربانیەکان و گەڕەکەکە، دەمەوێت لە جیگای هەر ٢٢ بۆمبەکە دایانبنیم.   بایۆگرافیای هونەرمەند: بەختیار عەلی هەڵەبجەیی   بەختیار عەلی هەڵەبجەیی، پەیکەرتاش‌و هونەرمەندێکی باشووری کوردستانە کە لەساڵی  ١٩٧٠ لەهەڵەبجەی شەهید لەدایکبووە. خاوەنی چەندان کاری هونەریەو تاوەکو ئێستا لە سەدان پێشانگای ناوخۆیی و جیهانیدا بەشداری کردووە.

سازدانی: سیروان حەمەڕەشید بەختیار عەلی، نوسەر و روناکبیری کورد، لە چاوێکەوتنێکیدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی لەسەر ئەزمونی حکومرانی کوردی و پرسی کورد لەسەر ئاستی جیهانی و هەرێمایەتی و ناوخۆی، دەڵێت، "ئەزمونی حکومداریی کوردی لە کارەساتدا دەژی" و یەکێتی و پارتی وەک دوو حیزبی دەسەڵات دۆخێکیان خوڵقاندووە کە "خەڵک وابیربکاتەوە شکستیان هێناوە و ئیدی بەو نزیکانە لەکۆڵ خەڵک دەبنەوە، ئەوەش وەک جۆرە تلیاک و بەنج و ئەفیونێکە" تا لە دەسەڵاتدا بمێننەوە. بەختیار عەلی سەبارەت بە جێگرەوە و بەدیلی یەکێتی و پارتی بۆ حوکمرانی بە رەشبیننەوە قسە دەكات و دەڵێت، هیچ جێگرەوەیەک نییە چونکە تەنانەت "ئۆپۆزسیۆنیش لە هەرێمی کوردستان گۆراوە بۆ قەرەقۆزێک، شایەنی گاڵتەو پێکەنین بێت" لەلایەن یەکێتی و پارتییەوە. نوسەرە دیارەکەی کوردستان سەبارەت بەوەی بۆچی خەڵکی کوردستان بۆ موچە پەنا دەبەن بۆ بەغدا، دەڵێت: هاووڵاتییەکی سادە کە دەبینێت سەرکردەکان هێزی خۆیان لەشەراکەتی ئابووری لەگەڵ مافیاکانی ئەنقەرەو تاران و بەغداوە وەردەگرن، پێی ڕەوا دەبێت بۆ موچە دزراوەکەی خۆی بیر لەبەغداد بکاتەوە، تۆ ناتوانیت بەهاووڵاتییەک بڵێیت خائین کە منداڵەکانیت برسیکردوە، سامانی وڵاتەكه‌یت بەتاڵان بردووە. سەبارەت بەوەی کە دوای 100 ساڵ لە پەیماننامەی لۆزان چۆن دەڕوانێتە گوتارو هەڵوێستی  سەرکردایەتی کورد، بەختیار عەلی ئاماژە بەوە دەکات، "لەدۆخی ئێستادا هەموو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیش رەزامەند بێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی، واقعی سیاسی کوردی هێندە پارچە پارچەیە، سیاسەتمەدارانی کورد هێندە ستەمکارن، ئەگەریان بۆ دروستکردنی دەسەڵاتێکی لۆکاڵی کوردیش بچوککردووەتەوە." دەقی چاوپێکەوتنەکەی هاوڵاتی لەگەڵ بەختیار عەلی: هاوڵاتی: لەپاش ئەوەی کورد وەکو نەتەوە لەناو دەوڵەت-نەتەوەکانی خورهەڵاتی ناوەڕاستدا جێگر نەکرا بەردەوام هەوڵی بەدەستهێنانی لانیکەمی سەربەخۆی داوەو هەر کاتێکیش بۆی هەڵکەوتبێت وەک کۆماری مهاباد ئەوا بەهۆی هێزی دەرەکییەوە رووخاوەو کۆتایی پێهاتووە؛  لەو ئەزموونانەی رابردووەوە ناتوانین دەرەنجامگیری ئەوە بکەین کورد دەتوانێت خۆی بەڕێوەببات، بەڵام لەئێستادا لەباشوری کوردستان ماوەی سێ دەیە کورد خۆی حوکمڕانی خۆی دەکات؛ لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە روونە کەئەم ئەزموونە بەگوێرەی رای رۆشنبیران و پسپۆڕان لەهەموو روویەکەوە شکستی خواردووە، بەبڕوای ئێوە ئەم شکستە وەک ئەوە دەگوترێت  پەیوەندی بەنەخوێندەواری و مەعریفەی نوخبەی سیاسی باشوور هەیە یان  پەیوەندە بەهۆکارگەلی ترەوە؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا نەخوێندەواری و جەهل لەکۆی کارەساتەکاندا رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن، بەڵام دەبێت تەواو وردو وریابین و چەند خاڵێک رەچاوبکەین. یەکەم: ئایا کاتێک باس لەجەهل دەکەین، باس لەکێ دەکەین، باس لەجەهلی دەستەیەک لەسیاسی و سەرکردە، یاخود جەهلی کۆی سیستمەکە، یان جەهلی کۆمەڵگا بەگشتی؟  راستی ئەمانە هەموویان پێکەوە کاریگەرییەکی زۆریان هەیە، جەهل بەجۆرێکی فراوان لەهەرسێ ئاستەکەدا دەبینرێت. بەڵام نالەباریی دۆخی سیاسیمان بەتەنیا ناگەڕێتەوە بۆ ئەو فاکتەرە.  سیاسەت بەگشتی  لەزۆر سەردەم و لە هەموو دونیادا سیاسەتمەدارانی زۆر نەفام و جاهیلی بەرهەمهێناوە، ئەم دیاردەیە بەزەقی لەئەوروپاو ئەمریکاو زۆر جێگای دونیاش دەبینرێت. سیاسەت بەدرێژایی مێژوو بوارێک بووە، گەمژەکان و جاهیلەکان توانیویانە خێرا لەنێویدا جێگای خۆیان بکەنەوە. لەمێژوودا سەدان نموونەمان هەیە، ستالین تەنیا یەکێکە لەنموونە زۆر زەقەکان. ستالین لەنێوان چەندین رۆشنبیرو زاناو بیریاری گەورەو بلیمەتی حزبی بەلشەفیدا، ئاسان گەیشتە ترۆپک و تەواوی ئەزموونی کۆمۆنیزمی  بەلاڕێدا برد. جەهل و سیاسەت دوو شتن بەئاسان لەیەکدی جیاناکرێنەوە. من دەپرسم: لەسەرتاسەری عێراقدا ئێستا سیاسییەکی عاقڵ و خوێندەوارو خاوەن دیدو تێڕوانینی وردو روون دەبینیت؟  راستییەکەی سیاسی وا لەناوچەکەدا زۆر کەمە. واتێدەگەم ئەم قەیرانەی ئەمڕۆ ئێمە پیا دەڕۆین، بونیادیی و قووڵترە. پرسیارەکەی من ئەوەیە: ئەم ئەزموونە لەچ دیدگایەکەوە شکستی خواردووە؟ یان بەچ پێوەرێک شکستی خواردووە،  بەپێوەری ئێمەی خەڵک یان بەپێوەری دەسەڵاتداران؟ بۆ نموونە خەڵکانێک کە باس لەشکست دەکەن، پێوەرەکانیان ئەم چەمک و بەهایانەیە: بەختەوەری هاوڵاتییان لەناو سیستمەکەدا بەهێزبوونی ژێرخانی ئابووری کۆمەڵگا، سەرهەڵدانی کۆمەڵێکی زانستپەروەرو فراوانبوونی رووبەری ئازادییەکان، سەربەخۆبوونی دادگاو دەزگا قانونییەکان ... لەگەڵ چەندان یەکەی پێوانەیی دیکەش کەدەشێت فەرمانڕەواییەکی دیموکراس و سەرکەوتووی پێ بپێوین، بەپێی ئەم پێوەرانە ئەم ئەزموونە نەوەک هەر شکستی خواردوە، بەڵکو لەدۆخێکی کارەساتاویدا دەژی.  بەڵام بەداخەوە دەسەڵاتی کوردی بەم پێوەرانە سەرکەوتن و شکستی خۆی ناپێوێت. ئەوان کۆمەڵێک پێوەری دیکەیان هەیە کەدەشێت ئەمانە هەندێکیان بن: گەشەدان بەپرۆسەی کەڵەکەبوونی سەرمایەو گونجاندنی ژینگەی گونجاو بۆ جوڵاندن و گەشەی کەپیتال و بەهێزکردنی هاوپەیمانی نێوان بنەماڵە فەرمانڕەواکان لەگەڵ زلهێزەکانی ناوچەکەو جیهانداو لاوازکردنی ئەگەرەکانی سەرهەڵدانی هەموو جۆرە ئۆپۆزسیۆنێکی راستەقینە کەتوانای بیرکردنەوەی نوێی هەبێت، هێشتنەوەی کۆمەڵگای کوردی لەدۆخێکی نەزانی و دواکەوتوویدا، سەرقاڵکردنی خەڵک بەگفتوگۆو ململانێی ناوەکییەوەو دوورخستنەوەی لەهەر پرۆسێسێکی گەشەی راستەقینە. بەکورتی پێوەرەکانی کۆمەڵگاو پێوەرەکانی دەسەڵات بۆ چەمکی شکست یەک شت نین. دەسەڵات لەباشوور پڕۆژەیەکی نەتەوەیی گەورەی نەبووە تاشکست بهێنێت، حوکمداریی سەرکەوتووش لەتێڕوانینی ئەواندا پەیوەندی بەبەختەوەری خەڵک و گەشەو پەرەسەندنی کۆمەڵگاوە نییە. حوکمداریی ئەوەیە دەزگایەکی سەربازی و ئەمنی بەهێزت هەبێت، پێگەی ئەو چەند بنەماڵە فەرمانڕەوایەو هاوکارو هاوبەشەکانیان بەهێزو پارێزراو بێت. واتە پڕۆژەکە لەبنەڕەتدا دامەزراندنی دەسەڵاتێکی بچووک و لۆکاڵ بووە کەکۆمەڵێک هاوسەنگیی سیاسی لەنێوان زلهێزەکان و هێزە ئیقلیمییەکاندا رابگرێت. لەهەندێک ساتی مێژووییدا، بەهۆی دروستبوونی هەندێک بۆشایی سیاسییەوە، وەک قۆناغی دوای رووخانی سەدام حوسەین، دەسەڵاتی هەرێم شتێک زیاتر لەوەی لای زلهێزەکانەوە رێپێدراوە گەشەیکردووە، بەڵام بەهۆی سیاسەتی نابەرپرسانەوە ئەو سوودە زیادانە تێکڕا لەدەستچوون. بەکورتی و بەگشتی حوکمڕانانی کورد جگە لەمانەوە ستراتیژو پڕۆژەیەکی تریان نییە تا قسە لەسەرکەوتن و شکست بکەین، تا ئەو جێگایەی ئەوان لەدەسەڵاتدان و بازاڕو سەرچاوەکانی سەرمایە لەبندەستی بنەماڵەکان و دەزگاکانی ئەواندایە، هەست بەدڵنیایی و سەرکەوتن دەکەن. ئەوەی مەترسی لەسەرە و لەدەستچووە، خەونەکانی مرۆڤی کوردە، ئاواتەکانی هاووڵاتیانی باشوورە، مافەکانی خەڵکە... بەڵام دەسەڵات پڕۆژەیەکی نەبووە ئەم خەون و ئاوات و مافانە بچەسپێنێت، لێرەوە قسەکردن لەسەر شکستخواردنی دەسەڵات لەناواخندا، هەڵگری وێنەیەکی هەڵەیە بۆ دەسەڵات. لەساڵانی رابوردوودا دەسەڵات هەمووانی بەوە فریوداوە گوایە خەونەکان و ئاوات و ئومێدەکانی کورد هەموو یەکە، ئێستا دەبێت روون بزانین ئەوەی شکستی هێناوە مرۆڤی کوردو خەونی هاووڵاتیانە، نەوەک حوکمی ئەو دەستە ئەرستۆکراتەی فەرمانڕەوایی دەکەن. بگرە لەساڵانی رابوردوودا ئەم دەستەیە سیاسەتە ترسناکەکانی خۆیان بەسەرکەوتوویی  پیادەکردوە. 1- ئۆپۆزسیۆنیان لەکوردستان گۆڕی بۆ قەرەقۆزێک، شایەنی گاڵتەو پێکەنین بێت. 2-بۆ هێزە ئیقلیمییەکانی وەک تورکیا و عێراق و ئێرانیان سەلماند، ئەمان هێزێکی وەها کوردپەروەر نین هەڕەشەیەک لەسەر ئەوان دروستبکەن. 3-لەڕێگای میدیاکان و سۆشیال میدیاوە نەفامی و دواکەوتوویی و گەمژەییەکی بەرنامەڕێژکراوو پلان بۆ دانراویان بڵاوکردەوە، لەو رێگایەشەوە بنەماکانی کۆمەڵگایەکی دواکەوتوویان چەسپاند. 4- دەسەڵاتی کۆمپانیاکانی خۆیان لەهەموو کەرتە ئابوورییەکاندا قایمکردو جۆرە ئابوورییەکی کۆنتڕۆڵکراو و مۆنۆپۆڵکراویان خوڵقاند. 5- هەموو شوناسە سیاسییە بچوکەکانیان لەناو خۆیاندا تواندەوە. 6- شتێکیان نەهێشت ناوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت، بواری گشتییان تەسلیم بەهەندێک هێزی بچووک و کۆنزەرڤاتیڤ کرد، کۆمەڵگایەکی لێکدابڕاویان دروستکرد کەتێکڕا خەریکی لێدان و سوکایەتیکردنە بەیەک، لەزۆر جێگادا مینبەرەکانیان دایەدەست دواکەوتووترین و ترسناکترین و شەڕانگێزترین جەشنە بیرکردنەوەی سەلەفی، کەپرۆسەیەکی پەلامارو تۆقاندنی بەرنامەڕێژکراو و ئاڕاستەکراو دەبەنبەڕێوە. 7- کارێکیان کرد توانا راستەقینەکان هەموو کۆچ بکەن و هیچ گەنجێکی هوشیار نەتوانێت لەو فەزا داخراوو ترسناکەدا بژی. بەبڕوای من دەسەڵاتی کوردی خۆی حەزدەکات ئەو هەستە دروستبکات، گوایە شکستیان هێناوە و زۆریان نەماوە و ئیدی بەو نزیکانە لەکۆڵ خەڵک دەبنەوە، ئەوەش جۆرە تلیاک و بەنج و ئەفیونێکە پەیوەندی بەواقعەوە نییە. دەسەڵات نەیویستووە بەهەشت دروستبکات تابڵێین شکستی هێناوە، ویستویەتی دۆزەخ دروستبکات و لەوەشدا سەرکەوتوو بووە. هاوڵاتی: لەڕاستیدا هەڵوەشانەوەی قەوارەی هەرێمی کوردستان رەنگە بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان   جێگەی  نیگەرانی و مەترسیدار نەبێت و بەپێچەوانەوە،  وادیارە پێیانخۆشە مووچەیان لەبەغدادەوە بۆ بێت؛ واتە حوكمڕانی خراپی هێزەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەندە خەڵکی بێزار کردووە کەچیدی  مانەوە یان نەمانەوە بەلایەنەو جێگەی بایەخ و گرنگی نییە؛ ئەوەش دەزانین حکومەتی ناوەندی دەخوازێت هەرێمی کوردستان نەمێنێت؛ پێمان باشە  دیدی بەڕێزتان لەو بارەوە  بزانین؟ بەختیار عەلی: هاووڵاتییەکی سادە کەدەبینێت سەرکردەکان هێزی خۆیان لەشەراکەتی ئابووری لەگەڵ مافیاکانی ئەنقەرەو تاران و بەغداوە وەردەگرن، پێی ڕەوا دەبێت بۆ موچە دزراوەکەی خۆی بیر لەبەغداد بکاتەوە. تۆ ناتوانیت بەهاووڵاتییەک بڵێیت خائین کەمنداڵەکانیت برسیکردوە، سامانی وڵاتەكه‌یت بەتاڵان بردووە، مافەکانیت لەگەمەی نەفامانەدا بەهەدەرداوە. تا ئەو شوێنەی هاوکێشەکە بەوجۆرە بوو «نان یاخود ئازادی»، مێژوو شاهیدە خەڵکی ئێمە ئازادییان هەڵدەبژارد، بەڵام دەسەڵاتی کوردی ئەم هاوکێشەیەی تێکشکاند، بەدەستی خۆی سیستمێکی کۆیلایەتی نوێی بەرقەرارکرد. زۆرینەی خەڵک ئێستا وادەبینن ململانێکە لەنێوان دوو مۆدێلدایە «کۆیلەیەتییەک تەنیا ناتکاتە کۆیلە، بەڵکو برسیشت دەکات» ئەمە مۆدێلی حوکمڕانانی کوردە، لەگەڵ مۆدێلێکی دیکەدا «تۆ هەر کۆیلەیت، بەڵام نان و موچەت دەبێت» ئەمە مۆدێلی کۆیلایەتییە بۆ داگیرکەر. ئەگەر تەماشای وێنەکە بکەیت ئێجگار تراژیدییە، مرۆڤی کورد وەک ئاژەڵێک مامەڵە دەکرێت کە خزێنراوەتە نێو قەفەسێکەوە، مافەکانی لەوەدا بۆ کورتکراوەتەوە ئاخۆ نانی بدرێتی یاخود نا، دەبێت هەڵبژێرێت لەنێوان کۆیلایەتییەکدا تێیدا زۆر برسی نەبێت لەگەڵ کۆیلایەتییەکدا هاوڕێ بێت بە نادڵنیایی و برسێتی. دابەزاندنی مرۆڤی کورد بۆ ئەم ئاستە، بۆ ئەم دوو هەڵبژاردەیە ترۆپکی دڕندەیی و وەحشیگەرییە، گەیاندنی ئاستی ژیان و خواستی مانەوەیە بەپلەیەکی ئێجگار نزم ونامرۆڤانە. سەدەی بیست بۆ ئێمە یەکێک بوو لەسەدە هەرە تاریکەکان، چونکە پڕۆژەی لەنێوبردنی کورد لەسەر هەموو ئاستەکان ئیشیدەکرد، بەڵام لەنێو ئەو هەموو ئازارو تاریکییەدا چەمکی ئازادی هەمیشە ئامادەبوو. دەشێت مرۆڤ لەهەلومەرجی نالەباردا کۆیلایەتی بەسەردا بسەپێنرێت، بەڵام ئەگەر توانای لەسەر ئازادی هەبوو، ویستی هەبوو بۆ ئازادی خۆی بجەنگێت، ئەوا مرۆڤبوونی خۆی لەدەست نەداوە. بەڵام لەئێستادا شێوازێک لەکۆیلەیەتیمان هەیە تێیدا مرۆڤەکان بەئەندازەیەک گەمارۆ دەدرێن، چیتر وشەگەلی وەک ئازادی یان هەلومەرجی مرۆڤانە مانایەکی روون نابەخشن، نابن بەئاوات و خواستی مرۆڤەکان. مرۆڤی کورد جارێکی دی براوەتە جوغزێکەوە لە لەنێوچوونی راستەقینە دەترسێت، لەدۆخێکدایە بەهۆی برسیکردن و لێڵکردنی بەردەوامی ئاسۆکانی پاشەڕۆژەوە، لەسبەینێی خۆی و منداڵەکانی دڵنیا نییە. ئەمە بۆتە مایەی خوڵقاندنی مرۆڤێکی ترساو، نادڵنیا، دوودڵ کەهەر هێزێک سۆزی ئەمان و دڵنیایی بداتێ دوای دەکەوێت، ئەوەش زەمینەیەکی ترسناکە بۆ گەشەکردنی هەموو فۆرمەکانی توندڕەویی و کۆیلەیی. سەدەی بیست سەدەی خەباتی ئێمە بوو بۆ دروستکردنی مرۆڤێکی کوردی خاوەن ماف، بەڵام سی و دوو ساڵ لەحوکمڕانی بنەماڵە سیاسییەکان، مرۆڤێکیان دروستکرد نازانێت ماف چییەو تەنیا بەپەرچەکرداری سایکۆلۆژی و توڕەیی و خۆبەتاڵکردنەوەی توندڕەوانە گوزارشت لەدۆخی خۆی دەکات، واتە  جۆرە مرۆڤێکیان بەرهەمهێناوە هەتا هێزی بەکارهێنانی زمانیشی لەدەستداوە. ترس لەنەمان وا لەم مرۆڤە دەکات، هەر ئەگەرێکی سەبووریی و دڵنیایی ببینێت هانای بۆ ببات و هەڵپەی بۆ بکا، هەر شتێک، هەر خورافەتێک لەو ترس و دوودڵییەی کەم بکاتەوە، وەک سایەی خودا سەیریدەکات و دەچێتە ژێر باڵی. ئەو ترسە، ئەو لێڵییە لەبینیندا دەیکات بەکۆیلەی دوژمنەکانمان، دەیکات بە یاریی دەستی خورافات و غەیبیات. دەسەڵاتی کوردی سی و دوو ساڵە مانای ئازادی و مافداری لەویژدانی خەڵکدا دەسڕێتەوە، ئێستا ناتوانێت بەناوی ئازادی و مافەوە بیانباتە هیچ شەڕێکەوە. لەم دۆخەدا دوو جۆرە بێباکی ترسناک دروستبووە... بە لایەک بێباکی دەسەڵاتمان هەیە بەرامبەر خەڵک، لەجەمسەرەکەی دیکەشدا بێباکی خەڵکمان  هەیە بەرامبەر دەسەڵات. ئەم دوو جۆر بێباکییە پێوەری گەیشتنی کۆمەڵگایە بەپلەیەکی ترسناک لەدڕندەیی. بێباکی دەسەڵات بەرامبەر بەخەڵک لەوەوە دێت، خەڵکی وەک شتێکی زیادو بێسوود لای دەسەڵات سەیردەکرێن. ئەم جۆرە حاکمانە لەسەر دزینی نەوت یان ئابوری ریعی دەژین، واتە لەسەر ئیشی خەڵکی و لەڕێگای زێدەبایی کاری مرۆڤەکانەوە سەرمایە کۆناکەنەوە، لێرەوە زیادەیەکی زۆر لەخەڵکیان هەیە تەنیا مەسرەفکەرن و دەسەڵاتداران وەک باری گران و زێدەیەکی بێسوود تەماشایان دەکەن، دەسەڵات دەرهەق بەبوون و نەبوونی ئەمانە بێباکە. خۆت دەبینیت، لەساڵانی رابوردووداو تا ئێستاش بەردەوام دەسەڵات یاری بەموچە دەکات، نایدات یاخود کەمیدەکاتەوە، ئەوە دەلیلێکی روونە لەسەر ئەم بێباکییە، لەسەر ئەوەی برسیبوون یان بەدبەختبوونی ئەمانە لای فەرمانڕەوایان جێگای بایەخ نییە. گرنگترین شت لای هێزە سەردەستەکە نەوەستانی پرۆسەی کەڵەکەبوونی سەرمایەیە لەچنگی خۆیان و کۆمپانیاکانیاندا، لەوە بگوزەرێت ژیان و مانەوەی خەڵک جێگایەکی لەستراتیژ و بیرکردنەوەیاندا نییە. لەوەوبەر لەهەندێک جێگای تردا باسم لەم فۆرمە نەخۆشەی کەپیتالیزمی خۆماڵی کردووە کەبەشی زۆری کۆمەڵگا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەکی بێکەڵک، ئەم پرۆسێسە دەرەنجامی ترسناکی لەسەر بونیادی کۆمەڵگا هەیە، لەسایەی ئەم مۆدێلەدا نوخبەیەکی خۆسەپێنی ئەرستۆکراتی دروستدەبێت کە لەبورجێکی عاسی و دووردا دەژین، بەسوپاو هێزی ئەمنی شورایەک لەدەوری خۆیان دەکێشن، باکیشیان بەوە نییە لەبەری ئەوبەر، واتە لەبنکی کۆمەڵگادا مرۆڤەکان چۆن دەژین و چۆن بیردەکەنەوە. جۆری دووەم لەبێباکی، بێباکی زۆرینەی خەڵکە بەرامبەر دەسەڵات. ئەم بێباکییە کاتێک سەرهەڵدەدات خەڵکی بزانن هێزێکی گەورەترو بەهێزتر هەیە و دەتوانن ئینتیمای خۆیانی بۆ بگوێزنەوە، واتە وەلائی خۆیانی پێببەخشن. ئەم جۆرە لەبێباکی بەهەمان پلەی جۆری یەکەم ترسناکە، چونکە لەم ئاستەدا خەڵکی لەبری هەوڵدان بۆ گۆڕینی دەسەڵات دەکەونە گەڕان بۆ ئاغایەکی بەهێزتر، بۆ جۆرێک لەکۆیلەیەتی دیکە کەهێشتا ئەزموونیان نەکردووە، ئەمە هەر بەرەو حاشاکردنیان نابات لەزمان و شوناس و نەتەوەی خۆیان، بەڵکو کاراکتەرێکی لاوازو سوژدەبەر دروستدەکات کەبەردەوام چاوەڕوانی رزگارکەرێکی غەیبییە، لێرەوە جەلادو داگیرکەرانی خۆشیان لەپێش چاو دەبێتە فریادڕەس. ئێمە ئێستا لەترۆپکی ئەو دوو جۆرە بێباکییەدا دەژین... هاوڵاتی: بەڕێزتان وەک نووسەر و رۆشنبیرێکی کاریگەرو دیاری کورد،  لەشوێنێکدا ئاماژە بەوە دەدەن کەنائومێدی لەوەی چیدی یەکێتی و پارتی  چاکسازی بکەن و دیدو تێڕوانینی ئێوە لەسەر ئایندەی پارتی و یەکێتی و نەوەی نوێ و هێزە  ئۆپۆزسیۆنەکان چییە؟  ئایا هیج رێگاچارەو دەرچەیەک هەیە بۆ ئەوەی بگەین  بەدۆخێکی دڵنیایی و حوکمڕانییەکی باش؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا وەک لەزۆر شوێنی دیدا زۆر فراوانتر و قووڵتر باسمکردووە، نەوەک باوەڕم بەوە نییە پارتی و یەکێتی مۆدێلێکی فەرمانڕەوای باش دروستبکەن، بەڵکو باوەڕم بەوە نییە، خودی کایەی سیاسی لەئێستادا بتوانێت هێزگەلێک دروستبکات فۆرمێکی تر لەحوکمڕانی دابڕێژن زۆر لەحوکمڕانی یەکێتی و پارتی جیاواز بێت. بەمە نائومێدییەک بڵاوناکەمەوە، خەڵکی دژ بەم هێزانە نەچنە خەباتەوە، بەڵکو راستییەک دیاریدەکەم گرنگە بۆ هەموو خەباتێکی راستەقینە، ئەگەر لەسەر بنەمای چەواشەکاریی و فریودان دروست نەبووبێت. مێژووی ئێمە پڕە لەو هێزە شۆڕشگێرانەی بۆ چەند ساڵێک شۆڕشگێڕیی و حەماسەت بەرهەمدەهێنن و دوایی وەردەگەڕێن و دەبنەوە بەکۆمەککاری ستەم، بەوەش نەوەیەک نائومێددەکەن و هێزی یاخیبوونی راستەقینە ئیفلیج دەکەن. لێرەدا زۆر ناچمە قووڵاییەوە، چونکە بۆ ئەو کارە کاتێکی زۆر و رووبەرێکی فراوانم دەوێت، لێرەدا تەنیا هەندێک خاڵی گشتی و سەرەتایی بەیادا دەهێنمەوە: 1- حوکمڕانی باش کاتێک دەبێتە واقع، دەمێک هێزگەلێکی سیاسی هەبن بەهۆی هێزی میلیشایی و چەکدارەوە کۆمەڵگایان نەخستبێتە بندەستی خۆیان، واتە کایەی سیاسی خاڵی بێت لەچەک و گروپی میلیشیایی. هەر هێزێکی سیاسی بەچەکەوە سیاسەتی کرد، دەشێت بەخێرایی ببێتە هێزێکی تۆقێنەرو ماشێنێکی تیرۆر. زۆربەی حزبە سیاسییەکان لەکوردستان و ناوچەکە هێزی چەکدارن، یاخود بەجۆرێک لەجۆرەکان هێزی چەکداریان لەپشتە. لەئێستادا پاککردنەوەی کایەی سیاسی لەچەک وەک ئەفسانە وایە، رۆژ بەڕۆژ ئەو قەوارەیەی پێی دەگووترێت حزب، پتر کورتدەبێتەوە بۆ فەسیلێکی چەکدار کەچەک بۆ مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵات و تۆقاندنی کۆمەڵگا بەکاردەهێنێت، نەوەک بۆ بەرگریکردن و بەرەنگاربوونەوەی دوژمن. بۆ نموونە دەوڵەتی بەعس لەعێراق و سوریا دوو باشترین نمونەن کە چەکی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا بۆ ڕێگریی نییە لەداگیرکەران، بەڵکو بۆ سەرکوتی خەڵکە، لەکوردستانیش شەنگال و کەرکوک شاهیدن، چەکی پارتە کوردییەکان بۆ تۆقاندنی کۆمەڵگایە، نەوەک بۆ بەرگریی لەکوردستان. 2- هەر کاتێک ئەو دەستەبژێرەی سیاسەت دەکات هەمان ئەو دەستەبژێرە بێت کایەی ئابووریشی لەچنگە، یاخود لەوە خراپتریش ئەو دەستەبژێرەی ئابووری کۆنترۆڵکردوە بەحوکمی بەکارهێنانی بۆ پێگەی سیاسی خۆی بەو هێزە گەیشتبێت، ئەستەمە دەستەبژێری وا بتوانێت حوکمڕانی باش بەڕێوەببات. ئێستا ئێمە لەخۆرهەڵات لەپێشدەم مۆدێلێکداین، ئەو هێزەی بازاڕی قۆرغکردوە هەمان ئەو هێزەیە دەزگا سیاسی و قانونییەکانیشی قۆرغکردووە. هەر کەس دەسەڵاتی ئابووریی خۆی بەکاربهێنێت بۆ ئەوەی بگات بەجۆرێک لەدەسەڵاتی سیاسی یاخود بەپێچەوانەوە، ناتوانێت حوکمڕانێکی باش پیادەبکات. بەوەدا ئێستا تەواوی ئەو کەپیتالەی حزبەکان و  سیاسییەکان هەیانە پارەی سیاسییە، پارەیەکی دزراوە لەکۆمەڵگاو دیسانەوە خراوەتەوە خزمەت سیاسەت، ئەم پرۆسەیە تەنیا هێزی پۆپۆلیستی و تۆقێنەر دروستدەکات. 3- بۆ ئەوەی حوکمڕانییەکی باش دروست بێت، دەبێت چەمکی ئازادی، بەختەوەریی، ئاسایشی مرۆڤەکان، دادپەروەری لەسەروو هەموو بەهایەکەوە بن. حکومەتی باش لەفەزایەک و کولتوورێکدا سەرهەڵنادات دیدێکی روونی بۆ مانای ئازادی، خۆشبەختی، دادپەروەری نەبێت. مانای ئەم چەمکانە لەکایەی سیاسیدا دیاری ناکرێن، سیاسەت لە خۆرهەڵاتدا هێشتا لەوە گەمژەترە بتوانێت لەسەر مانای راستەقینەی ئەو وشانە ئیشبکات و فۆرمی یاساییان بداتێ. کۆی کایەی سیاسی لەخۆرهەڵات لەسەر قووڵكردنەوەی جیاوازییەکان لەنێوان نەتەوە و دین و هەرێمەکان دامەزراوە، لەسەر خوڵقاندنی ترس لەیەکدی دروستبووە. لەهیچ یەک لەم جۆرە سیاسەتانەوە حوکمڕانی نیمچە دادپەروەریش دروست نابێت. 4- حزبە کوردییەکان و پارتە سیاسییەکان لەخۆرهەڵات بەگشتی لەبونیادە کۆنزەرڤاتیڤ و نەگۆڕەکانی کۆمەڵگادا ریشەیان داکووتاوە، پێکهاتی خێڵەکی و بنەماڵەییان هەیە، خێزانێک یان چەند خێزانێک بەحوکمی پێگەی خێڵەکی یان سیاسی، دینی، ئابوورییان دەست بەسەر حزبدا دەگرن و لەقەوارەیەکی سیاسییەوە کە گوزارشت لەبەشێکی کۆمەڵگا بکات، دەیگۆڕن بۆ موڵکییەتی تایبەتی نوخبەیەکی بچووکی ئەرستۆکراتی کە «ئابووری، سیاسەت، سوپا، دەزگا ئەمنییەکان، دەزگاکانی راگەیاندن» دەخەنە بندەستی خۆیان و دەیانسپێرن بەکەسانی نزیک لەبنەماڵەکانیان... ریشەی ئەم جۆرە لەحوکمڕانی لەناو بونیادی باوکسالارانەو خێزانپەرستی خۆرهەڵاتیدایە. گۆڕینی حزب بۆ موڵکییەتی تایبەتی وای لێدەکات وەک کارخانەیەک، گردێک، موڵکێکی بەبەهای لێ بێت کەخێزانێک وەک موڵکی خۆی و سەرچاوەی ژیان و زەمانەت بۆ نەوەکانی داهاتوو سەیریدەکات. ئەحزابی خۆرهەڵاتی بەگشتی وەک ئەو کارخانەیە وان دەوڵەمەندێک بۆ منداڵەکانی خۆی بەجێدەهێڵێت تاپاشەڕۆژیان زامنبکات. دەسەڵات بەجەوهەر تائێستا لەفۆرمی فیوداڵی دانەبڕاوە، گۆڕینی مەرجەعی خێڵەکی یان دینی بۆ مەرجەعی سیاسی  یان لەبنەڕەتدا هەبوونی شتێک ناوی مەرجەع بێت، دژی پرەنسیپە هەرە سادەو سەرەتاییەکانی حوکمڕانی باش و دیموکراتە. هاوڵاتی: لەدوای راپەڕینەوە دەستەبژێری رۆشنبیرو نووسەرو رۆژنامەونوسان  و هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان رەخنەی بونیادی  لەئەدای حوکمڕانی دەگرن  و پاکێج و پڕۆژەی جۆراجۆری چاکسازییان داوەتە دەسەڵاتدارانی پارتی و یەکێتی، بەڵام  هەردوو هێزەکەی دەسەڵات بێباکەو گوێیان بەهیچ نەداوە،  لەم کاتەشدا دۆخی هەرێم  لەهەموو  ئان و ساتێکدا  زیاتر بەرەو ناهەموارترو خراپتر دەڕوات، بەڕای بەڕێزت  ئەڵتەرناتیڤ و چارەسەر چییە؟ بەختیار عەلی: گەورەترین هەڵە ئەوەیە وابزانین دەسەڵات بەهەڵە ئەم فۆرمەی لەحوکمڕانی دامەزراندووە. ئەم دۆخەی ئێستا تیا دەژین تەنیا بەرەنجامی بێویژدانی و بێباکی چەند سیاسییەک نییە، بەڵکو زادەی کۆمەڵگایەکە لەهەموو ئاستەکاندا لەقەیراندا دەژی، ئەوەی ئەم حوکمڕانانە رادەگرێت یان وادەکات دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ بۆیان سەخت بێت، قەیرانێکی قووڵە کەژێرخانێکی فیکری و کولتووری و پەروەردەیی سەرسەختی هەیە. کۆمەڵگاگەلێک ئامادەنەبێت گۆڕانکاریی لەفۆرمی بیرکردنەوە و روانین و کولتووردا بکات، ئامادەنەبێت زانست و دەستکەوتەکانی زانست لەجیهانبینی خۆیدا جێبکاتەوە، تا سەر ئێسقان لەخورافەتدا نوقمبێت، ئامادەنەبێت لەهیچ بوارێکی راستەقینەی ژیاندا پڕۆسەی گۆڕانکاریی راستەقینە پیادەبکات، فیکرو عەقڵانییەت جێگایەکیان نەبێت، تێگەیشتنێک بۆ مەزهەب هەڵببژێرت پڕبێت لەشەڕانگێزی و دژایەتی زانست و ئازادی، پڕبێت لەدژایەتی نوێگەریی، دەرگای کۆمەڵگای خۆی لەڕووی دونیادا دابخات، دەرگای کۆمەڵگای خۆی لەبەردەم هەموو هەوڵێکی جوڵاندن و نوێکردنەوەیەکی ناوەکیدا دابخات. کۆمەڵگایەک نەیەوێت جێگای راستەقینە ببەخشێتە زانست، فەلسەفە، ئەدەب، هونەر، عەقڵییەتێک پەروەردەبکات ترسی لەهەموو بەرهەمێکی ئینسانی ناوخۆو دەرەکی هەبێت، دژی کتێب بێت، دژی رۆشنبیر بێت. مرۆڤگەلێک بخوڵقێنێت جەهلی خۆیان لێ ببێت بەئیمان. دابەشکردنی دەسەڵات لەخێزاندا، لەنێو ژن و پیاودا، لەنێوان چینەکاندا سەدان ساڵ بێت یەک شێوەبن و هیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەهاتبێت. ئەمانەو سەدان خاڵی تری گرنگ... دوای ئەوە یەکێک بێت داوای گۆڕانکاریی سیاسی بکات! ئەمە ئەو کۆمیدیایەیە تێیدا چەقیوین. ئەستەمە لەدونیایەکدا لەهەموو کونج و کەلەبەرێکییەوە هاڵاوی ترس لەگۆڕانکاری هەڵدەستێت، قسە لەگۆڕانکاریی بکەین. کەی وێرامان راشکاوانە لەجومگەو ژێرخان و بنەما کولتووری و ئەخلاقی و فیکرییەکاندا باس لەگۆڕانکاریی بکەین، دواتر دەتوانین قسە لەسەر ئەلتەرناتیڤی سیاسی بهێنینە پێشێ. هەر قسەیەک لەسەر گۆڕانکاریی سیاسی قووڵ بەهەموو بوار و کایەکانی تردا نەڕوات، هیچ نییە جگە لەبەشێک لەململانێیەکی حزبی و سیاسی کە دەمانباتەوە سەر هەمان دەرگای داخراوی ئێستا. ئەوەشی بەوە خۆی دەخەڵەتێنێت گوایە ئەم رێگایە قورس و نەکردەیە، دەبێت بزانێت ئەم رێگایە تەنیا رێگایە و ئاسانترین رێگاشە بەراورد بەوەی هەموو جارێک بەجەهەنەمی شۆڕش و جەنگ و کاولکارییەکی مێژووییدا بڕۆین، بۆ ئەوەی بگەینەوە بەردەمی هەمان دەرگای داخراو. ئەوەی پەروەردەمان بگۆڕین، فیکرمان بگۆڕین، دەستکاریی جیهانبینیمان بکەین، مۆراڵمان راستبکەینەوە، کینە و رق کەمبکەینەوە، بەسەر دونیادا بکرێینەوە، گەشە بەزانست بدەین، دەسەڵات لەجەهل بستێنینەوە، سەدان جار لەوە ئاسانترە دەیان و سەدان ساڵ قسە لەگۆڕانکارییەکی مەحاڵ بکەین کەهەمیشە دوای سوڕێکی مێژوو دەمانهێنێتەوە بەردەمی هەمان دۆخی ئێستامان. هاوڵاتی: دوای سەد ساڵ لەپەیماننامەی لۆزان و زیاد لەسی ساڵ لەبوونی قەوارەو حوکمڕانی خۆماڵی لەباشوری کوردستان. لەم کاتەدا گوتارو هەڵوێستی  سەرکردایەتی و کارنامەی نوخبەی سیاسی کورد چۆن دەبینیتەوە؟ بەختیار عەلی: قسەکردن لەسەر پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان وەک جۆرێک لەگوشاری رەمزی بۆ سەر کۆمەڵگای نیودەوڵەتی رەنگە شتێکی خراپ نەبێت، بەڵام لەڕاستیدا دوای سەدەیەک لەدابەشبوون، دوای سەدەیەک زیاتر لەسەرهەڵدانی ناسیونالیزمی کوردی وەک ئایدۆلۆژیایەکی سیاسی، ئێستا لەهەر کات روونتر دەبینین ریشەی کۆیلەیەتی و ئازادنەبوونی مرۆڤی کورد، پتر پەیوەندی بەناوەوەی کۆمەڵگای کورد خۆیەوە هەیە تا بەلۆزان و سیفەرو سایکس پیکۆ وە. لەدۆخی ئێستادا هەموو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیش رەزامەند بێت لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی، واقعی سیاسی کوردی هێندە پارچە پارچەیە، سیاسەتمەدارانی کورد هێندە ستەمکارن، ئەگەریان بۆ دروستکردنی دەسەڵاتێکی لۆکاڵی کوردیش بچوککردووەتەوە. گەورەترین کارەساتێک حزبە کوردییەکانی باشوور دروستیانکردوە ئەوەیە، ئەو هەستەیان لەمرۆڤی کورددا کوشت، لەنێوان دۆخی «داگیرکراوی» و دۆخی «ئازادی» دا جیاوازی بکات. وەک چۆن لەئاسیاو ئەفریقا دەوڵەتانی پۆست کۆلۆنیال، نمونەیەکی ناشیرین و ترسناکی وەهایان پێشکەشکرد، خەڵکێکی زۆر نۆستالیژیایان بۆ سەردەمی ئیمپریالیزم هەبێت، دەسەڵاتی کوردیش فۆرمێکی وەها خراپی پێشکەشکرد، مرۆڤی کورد نەتوانێت جیاوازییەکی بەرجەستە لەنێوان ژێردەستەیی و ئازادیدا بکات. کێشەکە ئێستا ئەوە نییە، لە لۆزان یان لە سایکس پیکۆدا چی هەیە، بەڵکو ئەوەیە مرۆڤی کورد لەڕووی رۆحییەوە خواستی ئازادبوونی تێدا کوژراوە. ترسناکترین دۆخێک مرۆڤی ژێردەستە تێی بکەوێت ئەوەیە، هەستبکات ژێردەستەبوون و ژێردەستەنەبوون یەک شتە. کاتێک مرۆڤ شەهییەتی ئازادی لەنێودا دەمرێت، چیتر هەست ناکات دۆخی ژێردەستەیی، دۆخی داگیرکراویی، دۆخێکی ناسروشتییە. تاکە ئەجندایەک بکرێت لەئێستادا سوودی هەبێت ئەوەیە، مرۆڤی ئێمە دووبارە هەستبکاتەوە کەدۆخی ژێردەستەیی دۆخێکی ناسروشتی و نامرۆڤانەیە، ئەوەش تەنیا بەوە دەبێت خواست و شەهییەتی بۆ ئازادی تیا زیندووبکرێتەوە، ئەرکێک لەتوانای ئەم هێزە سیاسیانەدا نییە پێی هەستن، چونکە ئەم هێزانە تەنیا بەوە دەژین و دەتواننبمێننەوە، ئارەزووی ئازادی لەمرۆڤدا بکوژن. هاوڵاتی: بەبڕوای ئێوە  کاتی ئەوە نەهاتووە چیتر خۆمان بەپارتی و یەکێتی و هێزه ئۆپۆزسێۆنەکانی هەرێمەوە سەرقاڵ نەکەین و بیر لەبەدیلێکی نوێ بکەینەوە؟ ئەگەر شتێکی وا شیاوە بەڕای ئێوە سیما دیارەکانی ئەو بەدیلە نوێیە دەبێت چۆن بێت؟ بەختیار عەلی: لەڕاستیدا سەردەمی هیوا بەیەکێتی و پارتی و ئەو پاشکۆیانەی دیکە لەمێژە بەسەرچووە، بۆیە کێشەکە لەبوونی دوودڵییەکدا نییە دەرهەق بەوان، کێشەکە لەوەڵامی پرسیاری دووەمدایە: بۆ  ئەلتەرناتیڤ نییە؟ دەتوانم بڵێم بەشێکی هەرە زۆری کاری من وەک نووسەر گەڕانێکی دوورودرێژە بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەدا. لەڕاستیدا وەڵامی سیاسی رووت لەم بەستێنەدا، وەک یەکێک بڵێت جوڵاندنەوەیەکی نوێی سیاسی دروستبکەین، حزبێکی تازە، سەرۆکێکی نوێ، ئەمە وەڵامێکی سەتحی و میکانیکی و بێدەرەنجامە... دەشێت ئەمە رێگایەک بێت هەندێک خەڵک هەڵیببژێرن و بەدروستی بزانن، بەڵام وەک دەبینن هەتا ئەو رێگایەش، کە خۆی لەبنەڕەتدا رێگایەکی داخراوەو نامانگەێنێتە هیچ، ئەویش گەیشتووەتە بەردەمی دیوارێکی بەرزو گەیشتووە بەکۆڵانێکی داخراو. لەم ساتەدا ئەگەرچی کەسانێکی زۆر هەن کاتێک دەم دەکەنەوە دەڵێن تەنیا بزوتنەوەیەکی سیاسی نوێ چارەسەرە، بەڵام خواستی کۆمەڵگا بۆ بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە هێزانەش، بێئەندازە لاواز بووە. بۆ ئەلتەرناتیڤ نییە؟ لەچەندەها  وێندا و بەچەندەها جۆری جیاواز وەڵامی ئەو پرسیارەم داوەتەوە، چونکە وەڵامی ئەم پرسیارە رستەیەک نییە، کورت نابێتەوە بۆ دەستنیشانکردنی کێشەیەک، بەڵکو وەڵامێکە لەهەر گۆشە نیگایەکەوە تەماشای کۆمەڵگای خۆمان و مرۆڤەکان بکەین، بەشێکی و هۆیەک و گۆشەیەکی دەبینین. نەبوونی ئەلتەرناتیڤ قووڵ پەیوەندی بەستراکتوری کۆمەڵگا، سایکۆلۆژیای مرۆڤی کۆلۆنیالیزەکراوو سروشتی بیرکردنەوەی خورافییەوە هەیە.  هەریەک لەم تەوەرانەش چەندین تەوەری گرنگی دیکەیان لێ دەبێتەوە. ئەگەر بۆ ئەلتەرناتیڤ دەگەڕێین، سەرەتا دەبێت دەست بۆ شیکاری خودی پرسیارەکە ببەین، ناتوانین کێشەیەک لەڕووی تیورییەوە شیکاری دروستمان بۆ نەکردبێت، لەڕووی پراکتیکەوە میتۆدی سەرکەوتووی کاری بۆ بدۆزینەوە. گەر لەهۆکانی نەبوونی ئەلتەرناتیڤ تێنەگەین، نابێت چاوەڕوان بین لەهەناوی تێنەگەیشتنمانەوە هیچ هێزێکی سیاسیی نوێ و رزگارکەر سەرهەڵبدات. بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە جگە لەوەی قووڵ دەست بۆ هەناوی کۆمەڵگا، بۆ مێژووەکەی، بۆ گرێ ناوەکییە سەختەکانی ببەین، هیچ ڕێگایەکی ترمان نییە. لەئێستادا هیچ ئەلتەرناتیڤێک لەسەر بنەمای ئەم بۆچوون و ئایدۆلۆژییانە دروست نابێت کەئەمڕۆ باڵادەستن. سەرەتای سەرهەڵدانی ئەلتەرناتیڤ بەڕەخنەیەکی قووڵی تەواوی ئەو سیستمە ئایدۆلۆژییانەدا دەڕوات کەئێستا بەری تێڕوانینی مرۆڤی ئێمەیان گرتووە، ناشێت تۆ لەبواری زانستدا لەسەردەمی پێش کۆپەرنیکۆسدا بژیت، بەڵام بتەوێت سیستمێکی سیاسی دیموکرات و دادپەروەر و مۆدێرنت هەبێت. هێزی پارتی و یەکێتی و حزبە دینییەکان و هێزەکانی دی، لەوەوە نەهاتووە هیچ هەنگاوێکی سیاسی راستیان ناوەو سۆزو خۆشەویستی خەڵکیان بردۆتەوە، تەنیا هۆکاری بەهێزی و مانەوەیان ئەوەیە، کۆمەڵگا ئەو زەمینە فیکری و ئەخلاقی و دەرونییەی تێنەپەڕاندوە كه‌ئەم هێزانە لەسەری دامەزراون، بگرە لەزۆر جێگادا بەجۆرێکی ترسناک کۆمەڵگا گەڕاوەتەوە بۆ دواوە. خەڵکی لەڕووی عاتیفییەوە پارتی و یەکێتییان تەڵاقداوە، بەڵام لەڕووی بیرکردنەوە و جیهانبینی و ئایدۆلۆژییەوە ئەو زەمینەیان بەجێنەهێشتووە كه‌ئەم جۆرە هێزانەی دروستکردووە، ئێستا هەموو دەخوازن لەسەر هەمان بونیادی عەقڵییەت و تێڕوانین هێزی رزگارکەر دروستبکەن... ئەوەش کارێکی مەحاڵە. هاوڵاتی: زۆرێک لە رۆشنبیرو ئەکادیمیستە کوردەکان  باس لەوە دەکەن گوایە کورد لەدەرەوەی مێژوودایە،  ئایا ئەم  روانین و تێگەیشتنە  لەجێی خۆیدایە؟ بەختیار عەلی: شتێک نییە ناوی دەرەوەی مێژوو بێت، ئێمە لەناو مێژووداین، بەڵام بەجۆرێک لەناو مێژووداین، جڵەوی جووڵەی ئەو مێژووە لەدەست ئێمەدا نییە. مێژوو ناوەستێت، ئەوەشی لەناو مێژوودایە هەر ناوەستێت، هەیە وەک هەڵۆیەک لەناو مێژوودایە و خۆی بڕیاری ئاڕاستە و خێرایی فڕینی خۆی دەدات، هەشە وەک پوشێک، وەک بوونەوەرێکی بێ کێش لەمێژوودایە و بادەیبات. ئێمە لەجۆری دووەمین، واتە لەشێوەی بوونەوەرێکی بێکێشی وەک جه‌مشیدخانین، بادەمان بات و با بڕیاردەدات بەرەو کوێ بمانبات. مێژوو لەگەڵ سەرهەڵدانی رۆژگارێ مۆدێرنەوە بەپلەی یەک گەشەی زانست و رەنگدانەوە کۆمەڵایەتییەکانی ئەو گەشەیە دەیجوڵێنێت، ئێمە وەک کۆمەڵگاو وەک نەتەوە بەر هەموو گورزە ترسناکەکانی مێژوو کەوتوین، بەڵام تێگەیشتنمان بۆ بزوێنە گەورەکانی مێژوو هێشتا لەسەرەتادایە. مێژوو ئامێرێک نییە شیرینی ببەخشێتەوە، ئەگەر لەڕیزی ئەوانەدا نەبوویت مێژوو دروستدەکەن و گەشەی پێدەدەن و ئاڕاستەی پێدەبەخشن، لەڕیزی ئەوانەدا دەبیت مێژوو دەیانپلیشێنێتەوە.  کارەساتە یەکێک بڵێت ئێمە لەدەرەوەی مێژووین، لەکاتێکدا مێژوو رۆژانە وەک بەرداشێکی گەورە بەسەر جەستەماندا دەڕوات.

شەنای فاتیح ئاری هەرسین، کادری پێشکەوتووی پارتی دیموکراتی کوردستان و هاوکات ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان لەچاوپێکەوتنێکدا لەسەروبەندی ٧٧ەمین ساڵیادی دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دەڵێت، بارودۆخی ناوخۆی پارتی بەڕابەرایەتی مەسعود بارزانی زۆر باشە و «لەناو حزبی ئێمەدا بەرەڵایی، بێخاوەنی و بێسەروبەرەیی حوکم ناکات»، دەشڵێت، لەهەر کاتێکدا هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت پارتی ئامادەیەو لەگەڵ یەکێتیشدا پەیوەندیان وەک پێویست نییە و متمانەیان بەیەکتر نییە. لەوەڵامی ئەوەی ئاخۆ ترسیان لەوە هەیە نەوەی نوێ لەهەڵبژاردنی داهاتوودا دەنگی پارتی ببات، ئاری هەرسین باسی لەوە کرد، «هیچ کەس و لایەنێک دەنگی پارتی نابات، دەنگی پارتی بریتیە لە روئیایەکی دیراسەکراوی حوکمڕانی و پاراستنی ئەمنیەتی هاووڵاتیان و بەرنامەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان. لەسەر بۆردومانەکانی ئەم دواییەی تورکیاش بۆ سەر خاکی هەرێم و هێرشە درۆنییەکانی بۆ سەر سلێمانی، کادرەکەی پارتی حکومەتی عێراق تۆمەتبار دەکات و دەڵێت بێ مۆڵەتی حکومەتی عێراقی هیچ فرۆکەیەک ناتوانێت تاوەری چاودێری حکومەتی فیدڕاڵی لەسلێمانی و هەولیر بنیشێتەوە. دەقی چاوپێکەوتنەکەی ئاری هەرسین لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی.   هاوڵاتی: پارتی دیموکراتی کوردستان پاش ٧٧ ساڵ گەیشتووە بەو ئامانجەی کە بۆی دروستبوو؟ ئاری هەرسین: ئامانجەکانی پارتی، وەک هەموو حزبێکی دیکە، دوو بەشن: بەشێکیان ستراتیژین و نەگۆڕن، بەشێکیترشیان پێداویستی قۆناغێکی دیاریکراون، حزبی داهێنەر پێویستە لەگەڵ قۆناغە جیاوازەکاندا پڕۆژە و بەرنامەی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ئەو قۆناغە هەبێت و وەڵامدەرەوەی داخوازی و پێداویستیەکانی میللەت بێت، بەکورتی، پارتی بۆ خزمەتی گەل و پاراستنی سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان دروستبووە، ئەو ئامانجانەش وێستگەیەکی شەمەندەفەر نییە هەتا پێی بگەیت و دابەزیت، ئیشکردن بۆ ئامانجە نیشتیمانی و کۆمەڵایەتیەکان لەپڕۆژەدا جێبەجێ دەکرێن، بۆیە ئیشی پارتی تەواو نەبووە و هەر بەردەوامیش دەبێت : بارودۆخی ناوخۆیی پارتی لەئێستادا چۆنە؟ ئاری هەرسین: بارودۆخی ناوخۆی پارتی بەڕابەرایەتی سەرۆک مەسعود بارزانی زۆر باشەو بنەمای حزبی لەوپەڕی رێکوپێکیدایە، بێگومان کەمو کوڕیش هەر دەبێت، بەڵام ئێمە غافڵ نین لەو کەموکوڕیانە و بەبەردەوام هەوڵی چارەسەرکردنیان دەدەین، لەهەموو شتێک گرنگتر ئەوەیە کە لەناو حزبی ئێمەدا بەرەڵایی، بێخاوەنی و بێسەروبەرەیی حوکم ناکات. هاوڵاتی: دوایین کۆبوونەوەی مەکتبەی سیاسی پارتی کەی بووە؟ ئاری هەرسین: ئەگەر هەڵەنەبم پێم وایە دوا کۆبوونەوەی مەکتەبی سیاسی هەفتەی رابردوو بوو. هاوڵاتی: بارودۆخی کوردستان لەڕووی داراییەوە ناهەموارە، دەوترا پاش پەسەندکردنی بودجەی عێراق گرفتی دواکەوتنی مووچەو کێشە داراییەکان کۆتاییان دێت، بەڵام بەو شێوەیە نەبوو، هەوڵی ئێوە وەک پارتی سەبارەت بەم پرسە چییە چ لەگەڵ لایەنە کوردستانییەکان و چ لەگەڵ بەرپرس و لایەنە عێراقییەکان؟ ئاری هەرسین: بێگومان چارەسەری ئەم پرسە (وەک ئەرکێک) لەسەرشانی حکومەتە، نەک حزبەکان، هەروەک دەشزانن تیمی ئێمە لەناو حکومەت درێغیان نەکردووە، لیژنەکانی حکومەت بەردەوام لەگفتوگۆی جددیدان لە گەڵ حکومەتی فیدڕاڵ، لەڕاستیدا ئەو ئیشەش ئەرکی حکومەتە نەک حزبەکان، چونکە ئەگەر هەر حزبەو لەکەناڵێکەوە خۆی کردە دەمڕاستی هەموو خەڵکی کوردستان، ئەوا دەبێتە بەرەڵایی و فەوزاو هیچیشی لێ شین نابێت. هاوڵاتی: پەیوەندیتان لەگەڵ یەکێتی لەئێستادا لە چ ئاستێکدایە؟ ئاری هەرسین: پەیوەندیمان لەگەڵ یەکێتی وەک پێویست نیە، بەڵام بەتەواوەتیش لێک دانەبڕاوین. هاوڵاتی: لەسەر چ خاڵێک لەگەڵ یەکێتیدا ناکۆکن؟ ئاری هەرسین: مەسەلە ناکۆکی نیە لەسەر چەند خاڵێک، کێشەی ئێمەو یەکێتی ئەوەیە کەوەک پێویست متمانەمان بەیەکتر نیە، کە متمانەش لەرزۆک بوو، ئەوا قبوڵ کردنی یەکترو لێک تێگەیشتنیش لەرزۆک دەبێت. هاوڵاتی: ئایا کێشەو ناکۆکی نێوان پارتی و یەکێتی هێندە گەورەیە کە بەچەندین کۆبوونەوەش لەسەر ئاستی باڵا چارەسەرنەبێت؟ ئاری هەرسین: ئەگەر متمانە دروست ببێت، هەموو کێشەکانی نێوانمان لەیەک کۆبوونەوەدا چارەسەر دەکرێت. هاوڵاتی: مامەڵەتان لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی چۆنە؟ دادگای لێکۆڵینەوەی ئاسایشی هەولێر بەهاوسەرۆکی یەکێتی ناویدەبات، ئێوەش پێتانوایە هاوسەرۆکە؟ ئاری هەرسین: ئێمە رێگا بەخۆمان نادەین تەشکیلەی سەرکردایەتی بۆ یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بکەین، ئەوە ئیشی کادرو ئەندامانی یەکێتی خۆیەتی و دەستیش لەکاروباری هیچ حزبێکەوە وەرنادەین. هاوڵاتی: لەسەر کەیسی هاوکار جاف، یەکێتی و پارتی کێشەیان زۆرە لەئێستادا ئەو کێشانە بەکوێ گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: خۆی لەڕاستیدا ئەو کەیسە پەیوەندی بە لیژنەی لێکۆڵینەوەو دادگاوە هەیە، حەق وایە لێگەڕێین ئەوان یەکلایی بکەنەوە، ئێمەو یەکێتی دوو حزبی سیاسین، نابێت بمانەوێت رۆڵی دادگاو حکومەت ببینین، ئەی کەواتە دادگاو حکومەتمان بۆچیە؟ هاوڵاتی: پارتی ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن؟ ئاری هەسین: هەرکات پێویست بێت پارتی بەتەواوەتی ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن. هاوڵاتی: سەبارەت بەپرسی هەڵبژاردن لەگەڵ یەکێتیدا بە چ بڕیارێک گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: لەسەر ئەو پرسە گفتوگۆکان لەگەڵ یەکێتی بەردەوامن. هاوڵاتی: پارتی لەسلێمانی چیکردووەو چیدەکات بۆ زیادکردنی رێژەی دەنگەکانی؟ ئاری هەرسین: ئەوەیان بەرنامەی ناوخۆی حزبەو نامەوێت قسەی لەسەربکەم، ئیشەڵا لەکاتی خۆیدا بۆتان دەردەکەوێت. هاوڵاتی: لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی ساڵی ٢٠٢١ دەوترا «پارتی لەسنووری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە هێندەی ژمارەی مووچەخۆرەکانی دەنگی نەهێناوە»، ئەم قسەیە تاچەند راستە؟ ئاری هەرسین:بەشێکی ئەم قسەیە راستە و ئەمەش مانای ئەوەیە کە پێویستە ئێمە بەخۆماندا بچینەوە و خۆمان باشتر رێکبخەینەوە. ئێمە لەسلێمانی پێویستمان بە تەوژم و نەفەسێکی کاراو تازەیە. هاوڵاتی: سەبارەت بەکەرکووک و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان، هەوڵتان داوە کورد بەیەک لیست بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بکات؟ ئەگەرهەوڵدراوە هەوڵەکان بەکوێ گەیشتوون؟ ئاری هەرسین: دابەزین بەیەک لیست لەکەرکوک و ناوچە کانی تری دەرەوەی ئیدارەی هەرێم کاتێک دەکرێت کەئێمە لەناو هەرێمی کوردستان لێک تێگەیشتن لەنێوانماندا هەبێت، دواجارئەگەر هەموو لایەک بمانەوێت ئەوا یەک دەنگی و کۆدەنگی لەدوای هەڵبژاردنیش دەکرێت، بەڵام بەڵێ گفتوگۆیان لەسەرکراون. هاوڵاتی: بۆچی لەگەڵ نەوەی نوێ کۆنابنەوە؟ دەوترێت پارتی هێشتا نکوڵی لەبوونی ئەو جوڵانەوەیە دەکات و بەجوڵانەوەیەکی جددی نابینن، ئەمە راستە؟ یان ئەوان نایەنەوێ لەگەڵ ئێوەدا کۆببنەوە؟ ئاری هەرسین: ئێمە ڤیتۆمان لەسەر کەس نیە، بەڵام شەرتیش نیە ئینسان بەیەک مەسافە پەیوەندیەکانی خۆی لەگەڵ لایەنە سیاسیەکان رێکبخات، کۆنەبوونەوەش لەگەڵ لایەنێکی سیاسی بە مانای دوژمنایەتی نایەت. هاوڵاتی: پێتانوایە لەم هەڵبژاردنەدا نەوەی نوێ دەنگی پارتی ببات؟ ئاری هەرسین: هیچ کەس و لایەنێک دەنگی پارتی نابات، دەنگی پارتی بریتیە لەڕوئیایەکی دیراسەکراوی حوکمڕانی و پاراستنی ئەمنیەتی هاووڵاتیان و بەرنامەی ئاوەدانکردنەوەی کوردستان سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان. هاوڵاتی: پەیوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ حزبی پارچەکانی دیکەی کورستان لەچ ئاستێکدایە؟ ئاری هەرسین: بەداخەوە جیوپۆلیتیکی کوردستان یاریدەدەرێکی باش نیە بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام بەگشتی لەم بارە ئاڵۆزەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەگشتی پەوەندیەکانمان باشە. هاوڵاتی: سەبارەت بەبۆردومانەکانی سەرسنوورو دەستدرێژی بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان زیان گەیاندن بەخەڵکی سڤیل لەلایەن هەردوو وڵاتی تورکیاو ئێران قسەتان چییە؟ ئاری هەرسین: ئێمە دەوڵەتێکی سەربەخۆ نین و باسیشم کرد کەجیۆپۆلیتیکی کوردستان چەند ئاڵۆزە، ئاسمانی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدراڵیەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێت، تەنانەت هیچ فڕۆکەیەکی مەدەنیش ناتوانێت بێ ئیزنی تاوەری چاودێری حکومەتی فیدراڵی لەسلێمانی و هەولێر بنیشێتەوە، بۆیە حەق وایە ئەو پرسیارە ئاڕاستەی حکومەتی عێراق بکەن. هاوڵاتی: دەنگۆی ئەوە هەیە هاوپەیمانان بودجەی لیوا هاوبەشەکان ببڕن بەهۆی کێشەی یەکێتی و پارتی لەناو وەزارەتی پێشمەرگە، ئێوە وەک پارتی چیتان کردووە تاچاکسازی لەناو وەزارەتی پێشمەرگەدا بکرێت؟ ئاری هەرسین: ئێمە بەهەمو شێوەیەک پاڵپشتی چاکسازیەکانی ناو وەزارەتی پێشمەرگە بووین و ئیشمان بۆ کردووەو پاڵپشتیش دەبین. ئەو دەنگۆیانەشی باست لێکردن لەسەر بڕینی بودجەی لیواکان، هەتا ئێستا نە لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکاو نە پێنتاگۆن هیچ شتێکی فەرمی نەگوتراوە.

ڤانە باهیر باوەڕ ئاگری، نووسەرو مامۆستای زمانی کوردی، کەخەڵکی باکوری کوردستانە، ماوەی دوو ساڵە لەتورکیا هەڵهاتووە بەهۆی ئەوەی لەلایەن حکومەتی تورکیاوە هەڕەشەی لێکراوە لەسەر ئەوەی وانەی کوردی وەکو زمانی دایک وتووەتەوە، بەڵام لەئێستادا لەهۆڵەندا درێژە بەکارەکەی دەدات و لەنێو خوێندکارەکانیشدا کەسانی تورکی و بیانی هەن کەدەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. باوەڕ ئاگری لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتی باسی ئەو گرفتانە دەکات لەتورکیا هاتوونەتە بەردەمی و دەڵێت، حکومەتی تورکیا لەڕێگەی هەڕەشەوە دەیەوێت کوردانی «هۆشیارو پێشەنگ بترسێنن و بێدەنگیان بکەن»، تەنانەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆش بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. هاوڵاتی: چۆن بڕیارتدا دەست بەوتنەی زمانی کوردی بکەیت لەتورکیا؟ باوەڕ ئاگری: لەساڵی ٢٠١٤ چوومە خولی زمانی کوردی لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ، پاشان لەساڵی ٢٠١٩ بڕوانامەی مامۆستاییم بەسەرکەوتوویی وەرگرت و دەستم کرد بەو کارە. هاوڵاتی: ئەزموونی ئێوە وەک مامۆستایەکی کورد لەتورکیا چییە؟ باوەڕ ئاگری: نزیکەی ماوەیەک لەپەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی زمانی کوردیم وتەوە. لەو کاتەدا ڤایرۆسی کۆرۆنا تازە دەرکەوتبوو. پێشتر رووبەڕوو وانەی کوردیمان دەوتەوە، دوای ئەوەی ڤایرۆسەکە لەهەموو شوێنێک بڵاوبووەوە، ناچار بووین وەک هەموو کەسێک ئەو کارە بکەین و بەئۆنلاین وانەی کوردیمان دەوتەوە. بەم شێوەیە بۆ ماوەیەک لە ژێر چەتری پەیمانگای کوردی ئەستەنبوڵ وانەی کوردیم بەئۆنلاین دەوتەوە. پاشان بەتەنیا وانەی تایبەتم دەدا. ئەمە نزیکەی ساڵێک بوو. لەو نێوەندەدا ڤیدیۆی وانەکانی کوردیشم دروستکردو لەکەناڵی کوردی تایبەت بەخۆم بڵاوم کردەوە کەبینەرەکانی زیاد لە «دە هەزار» کەسی تێپەڕاندووە لەماوەیەکی کورتدا. هەندێک جار ڤیدیۆ دروستدەکەم و لەکەناڵەکەم دایدەنێم. ئەوانەی دەیانەوێت دەتوانن لە یوتیوب کەناڵەکەم بدۆزنەوەو بینەری وانەی کوردی بن. هاوڵاتی: ئایا خوێندکارەکان تەنها کوردن؟ باوەڕ ئاگری: لەم دواییانەدا بەهۆی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە، زمانی کوردی سەرنجێکی زۆری بۆ دێت. هەردوو کورد و تورک دەیانەوێت فێری خوێندنەوە و نووسینی کوردی بن و بیانییەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی بن. کاتێک بە شێوەی ئۆنلاین وانەم دەگوتەوە، لەنێو خوێندکارەکانمدا خوێندکاری تورک و ئەوروپیم هەبوو. هەندێک لەتورکەکان لەیوتیوب فۆڵۆی کەناڵەکەم دەکەن . هەندێک جار پرسیار دەکەن و منیش وەڵامیان دەدەمەوە. بەکورتی دەکرێ بڵێین جگە لەکورد، بێگانەکان دەیانەوێت فێری زمانی کوردی ببن. هاوڵاتی: ئاستەنگەکانی حکومەتی تورکیا چین بۆ ئەوکەسانەی لەبواری زمان و کولتوری کوردی  کاردەکەن؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورکیا هەرگیز نەیهێشتووە کورد بەئاسانی فێری زمانی کوردی ببێت و لەژیان یان بڵاوکراوەی خۆیدا بەکاری بهێنێت. پێشتر فشار لەسەر کورد هەبووەو ئێستاش فشار لەسەر کورد هەیە. زۆرێک لەو دامودەزگایە کوردیانەی کەپۆلی کوردییان دەوتەوە لەسەردەمی ئەم حکومەتەی ئێستادا داخران یان قەدەغە کران. بۆ نموونە دەوڵەتی تورک گۆرانی کوردی قەدەغە دەکات، رێگە نادات ئەکتەرە کوردەکان شانۆگەری کوردی پێشکەش بکەن، رێگە نادات کتێبی کوردی چاپ بکرێت، رێگە نادات فیلمی کوردی فیلم بگیرێت، رێگە نادات کەناڵێکی تەلەفزیۆنی کوردی بکرێتەوە. رەنگە لەبیرتان بێت کە دەوڵەتی تورکیا چەند ساڵێک لەمەوبەر تەلەفزیۆنی زارۆکی قەدەغە کردو لەمانگی دەستکردی تورک-سات لایبرد. کەناڵی زارۆک، وەک لە ناوەکەیەوە دەردەکەوێت، تەنها کاریکاتێری بۆ منداڵان بەرهەم دەهێناو هیچ کارێکی سیاسی نەدەکرد بەڵام حکومەتی تورکیا قەدەغەی کرد. هاوڵاتی: چ ئەزموونێکی خۆتان هەیە کەحکومەتی تورکیا هێرشی کردبێتە سەر پەیمانگای کوردی لەئیستەنبوڵ بۆ  خوێندنی کوردی؟! باوەڕ ئاگری: ساڵی ٢٠١٧ لەپەیمانگای کوردی لەئەستەنبوڵ کە لەوکاتەدا خەریکی وانە خوێندنی کوردی بووین، رۆژێک وەک هەمیشە چوومە پۆل سەیرم کرد مامۆستا سامی تان و هاوڕێکانی تر لە دەرگاکەدان. لەو کاتەدا پۆلیسی تورکیا دەرگای پەیمانگاکەیان شکاند و کاغەزەکانیان لێسەندەوە و دەرگاکەیان مۆر کرد. ئەمەم بەچاوی خۆم بینی ئەمەش بەبێ هیچ روونکردنەوەیەک، بۆیە مرۆڤ ناتوانێت بڵێت حکومەتی ئاکەپە لەوانی تر باشترە. هاوڵاتی: بەبەراورد لەگەڵ ٢٠ ساڵی رابردوو بەربەستەکان کەم بوونەتەوە یان گۆڕانکاریان بەسەرهاتووە؟! باوەڕ ئاگری: وەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، دەوڵەتی تورک هەمیشە ئاستەنگی لەدژی کورد داناوە. بەڵام لەتۆڕه کۆمەڵایەتیەکاندا بەرپرسانی ئاکەپه دەڵێن ئێمه هیچ ئاستەنگێک له بەرامبەر کورد دروست ناکەین و کورد ئازاده بەڵام راست نیە. هاوڵاتی: لەئێستادا لەهۆڵەندا دەژیت، بۆچی تورکیات بەجێهێشت؟ باوەڕ ئاگری: دەوڵەتی تورک دەوڵەتێکی فاشیستە، جگە لەتورک و زمانی تورکی هیچ گەلێک و هیچ زمانێک ناناسێت. سەد ساڵە بەم شێوەیە بووە. بەتایبەت ئەگەر مرۆڤی کورد سەربەخۆ بێت، بێ ئەوەی سەر بەڕێکخراوێکی کوردی بێت و رەخنە لەدەوڵەت بگرێت، تووشی هێرش دەکرێت. لەئێستادا جگە لە کوردە سیاسییەکان، بەسەدان مامۆستا و ئەکادیمیست و پرۆفیسۆری کورد لەزیندانەکانی تورکیا زیندانی کراون، چونکە خەبات بۆ دۆزی کورد دەکەن. ئەمەش ئەوە دەردەخات کەکورد ناتوانێت لەتورکیا بژی. من یەکێکم لەو کەسانەی کە هێرشم کراوەتەسەرو هەڕەشەم لێکراوە. بۆیە، ناچار بووم بڕۆم. هاوڵاتی: چەند جار هەڕەشەتان لێکراوە و لەسەر چی بووە؟! باوەڕ ئاگری: لەژێر ماڵەکەماندا چایخانەیەک هەبوو. پۆلیس هەمیشە لەوێ بوو. ئەوان تەنها بۆ من نەبوون، بەڵکو زۆرجار لەڕێگامدا وەستابوون. رۆژێک تەلەفۆنیان بۆ کردم و داوایان لێکردم بچمە بنکەی پۆلیس و  پێیان نەگوتم بۆچی بانگم دەکەن، بەڵام چوومە بنکەی پۆلیسەکە، پێیان وتم گلەیی لەتۆ هەیە. پرسیم کێ گلەیی کردووەو هۆکارەکەی چییە؟ بەڵام وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، دواتر پرسیارێکی هاوشێوەم لێکرا، پێت وایە لەتورکیا مافی کورد رێزی لێدەگیرێت یان نا؟ پێکەنیم و پێم وتن ئەگەر رێز لەمافی کورد نەگیرێت، کەواتە بۆ پەیوەندیتان پێوەکردم و منتان هێناوەتە بنکەکە؟ بۆ ئەم پرسیارەش بەپێی بۆچوونی خۆم چەند وەڵامێکم دایەوەو  پێم وتن بۆچی ئەو کەسانە ناهێنن کە بەئینگلیزی و عەرەبی یان زمانێکی تر دەنووسن  و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناکەن؟ دیسان وەڵامێکی روونیان نەدایەوە، زۆر روونە کە ئەوان دەیانەوێت کوردانی ئاگادار یان پێشەنگ بترسێنن و بێلایەنیان بکەن. هەموو هەوڵەکانیان بۆ ئەمەیە.

ڤانە بەهیر بەهۆی چالاكیەكانی مرۆڤ و شۆڕشی پیشەسازی راستەوخۆ لەلایەن وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهانەوە، چەندین دامەزراوەی جیهانی بەتایبەت دەستیان بەپاراستن و كاركردن لەپێناو لەناونەچوونی جۆرە جیاوازەكانی زیندەوەران دەستپێكردووە، لەكوردستانیش  چەند رێكخراوێك كار بۆ ئەم مەبەستە دەكەن.  هانا ئەحمەد، سەرۆكی رێكخراوی پڵنگانی بێسنوور لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ رۆژنامەی هاوڵاتی باس لەكەمبوونەوەی ئاژەڵی كێوی و بەتایبەتیش گۆشتخۆر دەكات و دەڵێت ئەگەر سەرنج بدەین هەندێك گیانەوەری كێوی، بەتایبەتی گۆشتخۆرەكان  كەمیان كردووە لەوانەش  پڵنگ، كەوایكردووە بەراز رێژەكەی زۆر بەرزبۆتەوە و ئەمەش لەسەر بەرهەمی جوتیاران بەڕوونی هەستی پێدەكرێت. هاوڵاتی: كاری سەرەكی رێكخراوەكەتان چیەو ئامانجتان چییە؟ هانا ئەحمەد: ریكخراوی (پڵنگانی بێسنوور) لەساڵی ٢٠٢٢ دامەزراوەو مەبەست لەڕێكخراوەكەمان پاراستن و پەرەپێدانی ژیانیی ئاژەڵە كێویەكانە، لەڕێی دروستكردنی هەماهەنگی و كاری پێكەوەیی لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدارو هاووڵاتیان، لەڕێی دروستكردنی ناوچەی پارێزراوو چاودێری كردنی گیانەوەرە كێوییە دەگمەنەكان و كاریگەرییەكانیان لەسەر ژیانی هاووڵاتیان،  لەڕێگەی هەوڵەكانمانەوە دەمانەوێت كار لەسەر گەنجان بكەین و بیانهێنینە بوارەكەوە، چونكە ئەوەی پێی دەوترێت « پاراستنی ئاژەڵ گیانەوەرو ژیانی كێوی لەكوردستان بابەتێكە كە زۆر  پشتگوێخراوە، هیچ زانیاریەكیش لەبارەیەوە نیە. هاوڵاتی: چۆن ئەم كارە دەكەن؟ هانا ئەحمەد: بەڵێ ئەو كەسانەی خولیایان هەیە بەشداربن، ئێمە خولی تایبەتیان بۆ دەكەینەوە، ئاشنایان دەكەین بەو رێگایانەی پێویستە بیگرینە بەر لەپێناوی پاراستنی ئاژەڵی گیانەوەری كێوی. هاوڵاتی: بەگشتی كۆی پڕۆسەكە چۆن دەبینن لەهەرێمی كوردستان بەراورد بەوڵاتان؟ هانا ئەحمەد: وڵاتەكەمان تاڕادەیەك لەزۆر رووەوە دواكەوتووە، فریای هەموو شتێك ناكەوین، ئەمەش لەبەرئەوەی سەرقاڵكراوین بەبابەتی لاوەكی و هەندیك بابەتی سەرەتایی ژیانەوە. هاوڵاتی: تائێستا پەیوەندیتان چۆن بووە لەگەڵ لایەنی پەیوەندیدار لەسەر ئەم بابەتە؟ هانا ئەحمەد: بەدڵنیایی پەیوەندیمان هەیەو هەماهەنگیمان زۆر باشە لەگەڵ هەموو ئەو لایەنانەی پەیوەندیدارن بەبابەتی ژینگەو هەروەها لەسەر ئاستی سەرۆكایەتی حكومەتیش، بەڵام ئەوانیش خۆیان كێشەیان زۆرە، هەم لەڕووی پسپۆڕی، هەم لەڕووی بودجەش، كێشەیەك كە زۆر زیانی لەژینگەپارێزی داوە ئەوەیە كەوەزارەتی ژینگە بچووك كرایەوە بۆ دەستەی ژینگە، بەشێكی سەرەكی كارەكانیان بووە بەچاودێریكردنی كارگەكان و سزادانیان. هاوڵاتی: رۆڵی پۆلیسی دارستان چۆن دەبینیت لەپاراستنی ژینگە وئاژەڵی كێوی؟ هانا ئەحمەد: پۆلیسی دارستان لەكوردستان كۆمەڵێك ئەركی گەورەو گران خراوەتەسەریان كە بەهیچ جۆرێك فریای ناكەون، رۆڵەكان بەباشی دابەش نەكراون و پێداویستیەكانیان بۆ دابین نەكراوە، بەشێكیان یان خوێندەوارییان نیە یان لەئاستێكی نزمی خوێندەواریدان، هەندێكیشان توانای جەستەییسیان گونجاو نیە بۆ ئەم كارە، پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیش هەندیك هەندێك جار وادەكەن كەسی سەرپێچیكار سزا نەدرێت، ئەویش لەبەر  كەلتور و دابونەریت، بۆیە وا باشترە پۆلیسی دارستان لەنزیك ئەو ناوچانە جێگیرنەكرێن كە خۆیان خەڵكی ئەوێن. هاوڵاتی: گەورەترین مەترسی و كێشەی ئێوە چیە كە لەم بوارەدا رووبەڕووتان بووەتەوە؟ هانا ئەحمەد: گەورەترین كێشەی ئێمە «راوكردنە»، كۆمەڵگە وادەزانێت راوكردن كەمی كردووە بەڵام وانیە، بەشێك لەمیدیاكانیش رۆڵێكی خراپ دەگێڕن لەم بوارەدا و بەبێ هەبوونی زانیاری و بایەخدان بەخودی بابەتەكە، دەست دەدەنە بابەتێك. بۆ نموونە ئەوكاتەی پڵنگەكەی ناحیەی باتیڤا برینداربوو قاچی بوو بەتەڵەیەكی گورگەوە، زۆربەی میدیاكان هەمان سەردێڕیان بۆ هەواڵەكە داناو نوسیبوویان « پڵنگێك بوو بە تەڵەی گورگێكەوە»، ئەمە خۆی داپۆشینی راستیەكان بوو، چونكە گەرچی تەڵەكە بۆ گورگیش داندرابێت، بەڵام كڕین و هەبوونی ئەو جۆرە تەڵەیە خۆی بۆ خۆی نایاساییە، بەڵام هیچیان لەو بارەیەوە بەدواداچوونیان نەكرد. لەپاڵ ئەمانەشدا، بەكارهێنانی پێستی ئاژەڵانیش كەئێستا كۆمەڵێك خەریكی ئەو كارەن و مەترسییە لەسەر ئاژەڵە گیانەوەرە گەورە شیردەرەكان و  كەحكومەت گوێی پێ نادات پێویستە ڕێكاری پێویست لەبەرامبەریان بگرێتە بەر. هاوڵاتی: چ ئاژەڵێكی كێوی لەكوردستان لەلیستی سوردایەو مەترسی لەناوچوون و كەمبوونەوەی لەسەرە؟ هانا ئەحمەد: گیانەوەرمان زۆرە كە لەسەر هێڵی سوری  رێكخراوی « IUCN» پۆلینكراون، بۆ نموونە ئاژەڵەكانی وەك پڵنگ و كەمتیار و بزنی كێوی و ئاسك، لەسەر ئاستی جیهانی مەترسیان لەسەرەو لەسەر هێڵی سوورن، بەڵام لێرە مەترسیەكە لەسەریان زۆر گەورەترە، ئەگەر دۆخەكەش بەم جۆرە بەردەوام بێت بەرەو لەناوچوون دەچن. وەكچۆن زۆرێك لەگیانەوەرە كێویەكان كەساڵانێك لەوڵاتەكەماندا هەبوون ئێستا نەماون، بۆ نموونە جۆرە ئاسكێكمان هەبووە  بەناوی» فیلە گێژە» كە لەكوردستان لەناوچەی دەوروبەری دهۆك و ناوچە سنوریەكان هەبووە، سورە ئاسك و وێز نەماون و بە نەبوو هەژمار دەكرێن. هاوڵاتی: ئێوە كار لەسەر پڵنگ دەكەن، تائێستا چەند پڵنگ لەناوچوون؟ هانا ئەحمەد: لەماوەی ئەم سێ ساڵەی رابردودا واتە لە ٢٠٢١ بەدواوە ئەوەندەی كە تۆمار كراون و ئاگادارین سێ پڵنگ كوژراون كە دوانیان لە بەمۆ بووە و ئەوی دیكەشیان لەپیرەمەگرونە، لەكاتیكدا ژمارەی پڵنگ زۆر كەمە لەكوردستان، ئەو پڵنگەی  باتیڤاش كە قاچی بڕدرایەوە، دەكرێت هەر بەنەبوو دایبنێین، چونكە لە باخچەی ئاژەڵان دانراوەو بەهیچ جۆرێك نابرێتەوە ناو سروشت. هاوڵاتی: كەواتە بەپلەی یەكەم راوكردن گەورەترین مەترسییە لەسەر ئاژەڵانی كێوی؟ هانا ئەحمەدڕەزا: بەڵێ بەدڵنیاییەوە، بەتایبەت لەسەر ئاژەڵە گیانەوەرە شیردەرەكان، چونكە ژمارەیان كەمە، یەك دانەیان راوبكرێت یان بكوژرێت مەترسیە لەسەر هەموویان. هاوڵاتی: ئایا ئەو ئاژەڵە كێویانەی زیانیان پێدەگات، بەشێوەیەكی زانستی چارەسەر دەكرێن ؟ هانا ئەحمەد: بەداخەوە لەكوردستان پسپۆڕی چارەسەركردن و گەڕاندنەوەی ئاژەڵە گیانەوەرە كێویەكان  نییە، بۆیە هەر ناتوانین بەشێوازی زانستی فریای هەر گیانەوەرێك بكەوین تەنانەت ئەگەر لەمەترسیشدا بێت. هاوڵاتی: واتە ئەگەر ئاژەڵێكی كێوی وەك پڵنگ تووشی كێشەی دەروونی یان رووداوێكی نەخوازراو ببێتەوە، ناتوانێت زیاد بكات؟ هانا ئەحمەد: بەدڵنیایی كاریگەری گەورەی هەیە، چونكە گیانەوەری كێوی وەكو مرۆڤ ئاڵۆزە، ئەوانیش تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن، گیانەوەری كێوی تەنها بەو سروشتە ئاشنایە كە لێوەی هاتووە، بە بەندكردن و پەیوەست كردنی بەمرۆڤ و مامەڵەی ناتەندروست، بەدڵنیاییەوە تووشی چەندین نەخۆشی دەروونییان دەكات. هاوڵاتی: سەبارەت بەو ئاژەڵانەی لەناو باخچەكانی ئاژەڵاندان چی دەڵێیت؟ هانا ئەحمەد: لەهەموو عێراقدا هیچ كام لەباخچەكانی ئاژەڵان پسپۆڕیان نیە لەچاودێری ئاژەڵەكان، زۆربەیان دەستیان تێكەڵە لە بازرگانی نایاسایی بەئاژەڵە كێویەكان وهانی راوكردنیش دەدەن. ئەو راوچیانە كە ئاژەڵیكی دەگمەنیان دەستدەكەوێت دەیدەن بەم باخچانە كە نە خواردن و نە شوێنی مانەوەشیان گونجاو نیە، جگە لەوەش كەشارەزایی تەواو نیە بۆ چاودێری كردنیان، ئەگەر كەسی شارەزاش هەبێت كەرەستە و دەرمانی پێویست لەبەردەستدا نییە. هاوڵاتی: كاریگەری كەمبوونەوەی ئاژەڵی كێوی و راوكردنی لەسەر كارو ژیانی مرۆڤ چییە؟ هانا ئەحمەد: جووتیارەكانمان هاواریان لێ هەستاوە لەزیادبوونی لەڕادەبەدەری بەراز، لەساڵانی رابردوو بەهۆی ئاژەڵە كێوییە گۆشتخۆرەكانەوە ژمارەیان سنوورداربوو، بەڵام كاتێك ئاژەڵە كێویەكان لەڕادەبەدەر راوبكرێن، ئەوا ژمارەی ئاژەڵانی دیكە زیاد دەكات و ئەمەش هاوسەنگی ژینگەو گیانەوەران تێكدەدەن و كاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر ژیانی هەریەكەمان، بۆیە  دەبێت چاودێری توند بخرێتەسەر راوكردن و چەكهەڵگرتن قەدەغە بكرێت، هاوكات دەبێت سەرچاوە سروشتیەكان بپارێزین و ناوچەی پارێزراویش بۆ ئاژەڵان دروستبكرێت.

سازدانی: هاوڵاتی وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەبارەی تێپەربوونی 100 ساڵ بەسەر لۆزاندا دەڵێت: توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت، ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد، نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات». زاگرۆس هیوا، وتەبێژی كۆماجڤاكێن كوردستان(كەجەكە) لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»  لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیمۆگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن». هەروەها ئاماژە بەوەش دەدات كە» ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە، ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كەبەشداری پەیمانی لۆزانیان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاو بوو گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لە دژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو بووە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن».   هاوڵاتی: بەشێك لەتوێژەران دەڵێین كورد لەدەرەوەی مێژووە، ئایا لۆژیكی سیاسی و فكری ئەمە دەسەلمێنێت؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر لە روانگەی سیاسی و فكری  دەسەڵاتدارانەوە، لە روانگەی ئیمپراتۆرو پادشاو سەرۆك دەوڵەتانەوە، سەیری مێژوو بكەین، وایە كورد لەدەرەوەی مێژووە. باشتر كە وایە. چۆنكە ئەم مێژووە پڕە لەداگیركاری، جینۆساید، كۆمەڵكوژی، وێرانكاری، دەستدرێژی و تاڵان. لەهەمان كاتدا پڕە لە درۆ. دەسەڵاتداران هەمیشە هەوڵدەدەن كەمێژوو بەگوێرەی خۆیان بنووسن. ئەمە مێژووی فەرمییە. ئەم مێژووە تەنیا بەشان و باڵی ‌هێزەكانی دەسەڵاتدا دێتەوە، چەند فتووحاتیان كردووە، لەكوێ چەن كەسیان كۆمەڵكوژ كردووە، چەن شاریان وێران كردووەو هتد. ئەم مێژووە هەموو راستییەكان ناخاتەڕوو. هەوڵدەدات پاكانە بۆ هێزەكانی دەسەڵات بكات و نكۆڵی لە رۆڵی هەموو فاكتەرەكانی دی بكات. لەم مێژووەدا ژن نییە، گەلان ونن، رەنجدەران و زەحمەتكێشان هەر دیار نیین. واتە لەسەدا ٩٩ی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەم مێژووەدا جێگای نییە. سێگوچكە گەورەكانی فیرعەون و ناوی فیرعەون دیارە، بەڵام ئەو سێگوچكانە كێ دروستیانی كرد دیار نیین. ئەوانەی كەمێژووی فەرمیدا دیار نیین، پێكهێنەری مێژووی راستەقینەی مرۆڤایەتین، داینامۆی سەرەكی گەڕاندنی رەوڕەوەی میژوو ئەم هێزانەن. دەتوانین بەم مێژووە بڵێن مێژووی ئازادی. مێژووی ئازادی گەلان، مێژووی ئازادی ژنان و مێژووی ئازادی رەنجدەران. مودێرنیتەی ‌‌هێزەكانی دەرەوەی دەسەڵات كە رێبەر ئاپۆ وەكو مۆدێرنیتەی دیمۆكراتی فۆرمیلەی دەكات. ئەم مێژووە پڕە لەبەرهەم و سەرچاوەی مەعنەوی بۆ مرۆڤایەتی. ئەم مێژووەیە كە كەلتوور پێكدێنێت، كە كۆمەڵایەتی بوون پێكدێنێت. ئەم مێژووە پڕە لەخۆڕاگری، لەهێز و ورە، لە رەنج و ئەمەك، لەداهێنان. لەم واتایەدا، كورد لەسەرەتای مێژووە هەبوونی هەیە. ژن هەر لەسەرەتای مێژووە هەیە مۆركی خۆی لەزۆر پێشكەوتن داوە. یەكەم شۆڕشی مرۆڤایەتی كە بوو بەهۆی پێشكەوتنی هزرو ژیانی مرۆڤ شۆڕشی نیۆلیتیكە، یان شۆڕشی كشتوكاڵی . یەكەم داهێنانەكانی مرۆڤ لەم شۆڕشەدا پێشكەوتن. یەكەم گوند، یەكەم ماڵ، یەكەم ئاواز، یەكەم گۆرانی، یەكەم نان، یەكەم كەوچك و یەكەم دەفر بەرهەمی ئەم شۆڕشەن. كوردو ژن لەناوەندی ئەم شۆڕشەدان و بەڕەنج و زەحمەتی خۆیان مێژوویان خۆڵقاندووە.  شوێنەوارەكانی «خرابە رەشك» لە ئۆرفای باكووری كوردستان ئەم راستییە دەسەلمێنن. لێكۆڵینەوە ئەنترۆپۆلیجییەكان لێكچوونی شێوازی ژیان و جلوبەرگی مرۆڤی ئەو سەردەمەو مرۆڤی ئێستای كورد دەسەلمێنن.  بۆ نموونە جلوبەرگی كوردانی ئێزیدی یان لۆڕەكان سەلمێنەری ئەم راستییەن. ئەگەر كەلتووری گوندنشینی لەكوردستاندا لەهەموو شوێنێكی دونیا بەهێزترە، لەبەر ئەم هۆكارە مێژووییەیە.  بەدرێژایی ١٢٠٠٠ ساڵ كورد یەكێكە لەداینامووە سەرەكییەكانی مێژوو. هەر ئەم فاكتەرەیە كە زمان و كەلتووری كوردی، وێڕای هەموو نكۆڵی لێكردن و كۆمەڵكوژییەكان زیندوو راگرتووە. كاریگەری زمانی كوردی لەسەر هەموو زمانی هیندوئەوروپییەكان دیارە. لێكۆڵینەوە ئێتیمۆلۆژییەكان ئەم راستییە دەردەخەن. ئەگەر كورد نەبووە بەدەوڵەت نایەتە ئەو واتایەی كە كورد خاوەنی مێژوو نییە. دەوڵەت دامەزراوەی چینی سەردەستە. دەوڵەت نوێنەری گەل نییە. ئەوەی كە دەڵێین دەولەت نوێنەری گەلە درۆیەكی مەزنە.  دەوڵەت واتە داگیركاری و كۆمەڵكوژی. دەوڵەتی ئەمریكا لەسەر بنەمای كۆمەڵكوژكردنی بەملیۆنان لە خەڵكە رەسەنەكەی ئەمریكا (چەرمسوورەكان) دامەزرێنراوە، چەن ئەمریكی رەسەن لەدەوڵەتی ئەمریكادا هەنە؟  دەوڵەتانی ئەمەریكای لاتین لەلایەن ئیسپانیاوە لە سەر گۆڕی بە دەیان ملیۆن خەڵكی رەسەنی ئەمریكای لاتین دامەزرێنراون كە ئێستا هەر ئاسەواریشیان نەماوە. دەوڵەتی توركیا لەسەر مەزاری دوو ملیۆن ئەرمەن، یەك ملیۆن كورد، نیو ملیۆن پونتۆس و چەركەس و بەسەدان هەزار لەئاسوری و كریستیان و رۆم دامەزرێنراوە.  دامەزرێنەرانی دەوڵەتی توركیا بو خۆیان تورك نیین. توركبوونی ئەتاتورك جێ مشتومڕە، لەیۆنان لەدایكبووەو جولەكەی هەڵگەڕاوە(sebataist). دەوڵەتانی دیش بەم شێوەیەن. هەر بۆیە پێویستە لەمێژوو بكۆڵینەوەو مێژووی خۆمان بەدەستی خۆمان بنووسینەوە. شەرم لەمێژووی خۆمان نەكەین، مێژووی ئێمە جێی شانازییە. مێژووی كۆمەڵگاو كەلتووری خۆمان بنووسینەوە، لەدەرەوەی چەمكی دەڵەت. لەهەمان كاتدا ئەگەر دەمانەوێت لەسەر شاشەی مێژوو بمێنینەوە، پێویست دەكات كۆمەڵگاو كەلتوور و ئابووری رەسەنی خۆمان لەسەر بنەمای ئازادی و دیموكراسی و ژینگەپارێزی بونیاد بنێین.    هاوڵاتی: لەدوای لۆزان و كوشتارەكانی دژی گەلی كورد، ئێمە هەندێ چەمكی خۆ نەفرەتی و خۆلاواندنەوە هاتۆتە ئاراوە، نمونەی كورد خیانەتی وەك سیفەت هەیە، خێڵەكین، سادەین و زوو ئەخڵەتێین. رەخنەی ئەم باسە چۆن دەكەن؟ زاگرۆس هیوا: راستە، ئەم چەمكانە دەگوترێن، چونكە داگیركاری سەر كوردستان بەر لەهەموو شتێك داگیركارییەكی زیهنییەتییە، داگیركاری چەمك و پێوانە. ئەم داگیركارییە توانای بیركردنەوەو دانانی چەمك و پێوانی بۆ هەموو رەهەندەكانی ژیانی لەكورد گرتۆتەوە. ئەمە وادەكات كە زۆربەی كەسەكان  بەگوێرەی ئەو زیهنییەتەی كە داگیركەران بۆیان چاندووە، پێوانێك بۆ خۆی دانێت و بەسەر خەڵكدا بیسەپێنێت.  ئەم زیهنییەتانەش فرەرەنگن، چۆنكە داگیركاری سەر كوردستان فرەڕەهەندە.  زۆر هێز لەمێژوودا كوردستانیان داگیركردووە و  هەریەكەو زیهنییەتێكیان و شوێنپەنجەیەكیان لەكەسایەتی كورددا دروستكردووە.  ئەمە وادەكات كەكورد ئێدی توانای بیركردنەوەی وەك كورد نەمێنێت. سیاسەتی كورد، شەڕی كورد، ئابووری كورد، كۆمەڵگای كورد، هونەری كوردو هتد پێویستە چۆن بێت؟ هەموو ئەمانە وەڵامیان دەوەێت.  بەتایبەت لەم سەردەمە كە كۆنترۆڵی تەكنەلۆژیای زانیاری و گەیاندن لەدەستی داگیركەراندایە زۆر ئاسانتر دەتوانن فۆرمی زیهنییەتی كورد بگۆڕن. هێزی شۆڕشگێڕی كورد پێویستە وەڵامی بۆ ئەمە هەبێت. پێویستە بتوانێت چەمك و زیهنییەت و پێوان دیاربكات. ئەوەی رێبەر ئۆجەلان و پەكەكە دەیكەن ئەمەیە. زیهنییەتی نوێ و پێوانی نوێ  دادەهێنن و خۆیان بەگوێرەی ئەو چەمك و پێوانانە ژیان دەكەن.  هەموو دەۆڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوین و  ئەوروپا و ئەمریكا گەلەكۆمەیان لێكرد، وەكو تیرۆریست نیشانیان دا، گرتیان و  ئەوە ٢٥ ساڵە لەزیندانەو زیاتر لە ٢٨ مانگە هیچ كەس نەیدیتووەو نەیبیستووە، بەڵام ئەو هەر كاریگەری خۆی لە سیاسەتی دۆنیادا هەیە. بۆ؟! چۆنكە بە بیرو كردەوەو ژیانی خۆی پێوانی بۆ رێبەرایەتی داناوە. هەموو هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان هەوڵدەدەن لەبیری خەڵكی ببەنەوە، لەبەرچاوی خەڵكی رەش بكەن. ناوەكەی و وێنەكەی لە راگەیاندنەكان، لەسەر شەقامەكان، لەكۆڕو كۆبوونەوەكان، لەتەلەفیزیۆن و رۆژنامە و  هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە فەیسبووكەوە بگرە تا ینستاگرام قەدەخەیەو دەبێتە هۆكاری سزا،  بەڵام خەڵك هەر رێگایەك دەبینێتەوە ناوی دەهێنێتە سەر زمان. لەئەڵمانیا هەركەسێك وێنەیەكی ئەو لەسەر لاپەڕەی فەیسبووكی خۆی بڵاوبكاتەوە سزای ساڵێك زیندانی هەیە، هەڵگرتنی وێنەی ئەو سزای زیندانی هەیە.  بەڵام خەڵك هەر كۆڵ نادات و ئەو بەڕێبەری خۆی دەزانێت. خۆی لە زیندانە بەڵام ئەو پێوانەی كە ئەو دیاری كردووە، «ژن، ژیان، ئازادی» بووەتە دروشمێك و هەموو دونیای تەنیوە.  كەسیش هەیە هەموو دونیای لێ كۆبووەتەوە كە بیكەنە رێبەر یان سەركردەی كورد، وەكو سەركردەیەك بەسەر كورددا بیسەپێنن و بەو ئامانجەش چی ئیمكانی ئابووری و سیاسی و راگەیاندنی ئەم دونیایە هەیە خستوویانە  بەردەستی، بەڵام ناتوانێت رێبەرایەتی بكات. جارێك پاپا دێنن بۆ لای، جارێك دەعوەتی دەكەن بۆ كۆشكی سپی، هەموو مانگێك سەرۆكێك، سەرۆك وەزیرانێك، وەزیرێك، باڵیۆزێك دیداری لەگەڵ دەكات و ٢٤ سەعاتە لەسەر شاشەكانە، بەڵام بەدەر لەیەك دوو شار، ئەویش بەترساندن و برساندن نەبێت، كەس دانی پێدانانێت.  گەریلا هەیە سێ ساڵە لەئەشكەوتێكدایە، سوپای توركیا چواردەوری داوە، سێ ساڵە خۆری نەدیتووە، بەڵام ئەو هەر كۆڵنادات و خۆڕاگری دەكات. بۆچی؟ بۆ ئەوەی پێوانی جەنگاوەری بۆ كوردو بۆ هەر ئازادیخوازێك دیاری بكات. هەمان گەریلا لەشەنگال و لەكۆبانێ و لەمەخموور پێوانی بۆ شەڕی دژی داعش دانا. ئەگەر ئەو گەریلایە نەبایا، پێوانی شەڕو خۆڕاگری ئەو كەسانە دیارییان دەكرد كە لەبەر داعش هەڵاتن و بوونە هۆكاری كۆمەڵكوژی.  بۆ زیندانیش هەروایە، سەكینە جانسز و كەمال پیر پێوانن بۆ خۆڕاگری زیندان. لەوان نزمتر ناتوانێت ببێتە پێوان.  با بگەڕێمەوە بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان؛ راستە، پەیمانی لۆزان وایكردووە كە هەموو ئەو چەمكانە ببنە جێگای باس. لەخۆیدا، ئارمانجی سەرەكی پەیمانی لۆزانیش ئەوەیە كە كورد وەكو گەلێكی دواكەوتوو، نەزان، خائینی خۆ، دوور لەسیاسەت و هتد پێشان بدات. كوردیش پێویستە ئەمە پەسند نەكات و بۆ دانانی پێوان و چەمك لەسەر بنەمای وڵاتپارێزی، ئازادی و دیموكراسی تێكۆشان بكات. ئەوەی پەكەكە و رێبەر ئاپۆ دەیكەن هەر ئەمەیە. دانانی چەمك و پێوانی نوێ بۆ كورد. ئەگینا نە ئارمانجی دەسەڵات هەیە و نە پارە. هاوڵاتی: سەد ساڵی رابردوو لەمێژووی گەلی ئێمەدا چۆن دەبینن. بێگومان باری ئەرێنی و نەرێنی تێدایە. هەردوو بارەكە چۆن هەڵدەسەنگێنن؟   زاگرۆس هیوا: لۆزان بڕیاری سڕینەوەو جینۆسایدی كورد بوو. كوردیش سەد ساڵە لەدژی سڕینەوەی ناسنامەی خۆی خۆڕاگری دەكات. لەم خۆڕاگرییەدا بە ملیۆنان كورد شەهید و بریندار بوون، ئاوارە بوون، تووشی ئەشكەنجە و زیندان و ئیعدام و ئەنفال و كیمیاباران بوون. واتە، كورد ئەو چارەنووسەی كەبۆیان دیاری كردبوو رەتی كردەوە. لەپەنجا ساڵی یەكەمی ئەم خۆڕاگرییەدا كەسایەتی وەكو شێخ سەعید، سەید رەزا، ئیحسان نوری پاشا، سمكۆی شكاك، قازی محەمەد، عبدالرحمن قاسملو، شێخ مەحموود، مەلا مستەفا، ئیبراهیم ئەحمەد، مام جەلال و عوسمان سەبری و  هتد دەركەوتنە پێش. لەپەنجا ساڵی دووەمدا لەگەڵ ئەوەی كە  كاریگەرییەكانی ئەم رێباز و كەسایەتییانە بەردەوام بوون، رێبازێكی نوێی تێكۆشان دەركەوت كە لەگەڵ ئەوانی پێشوو جیاوازی هەبوو. لەپەنجا ساڵی یەكەمدا زۆربەی سەرهەڵدانەكان وەكو كاردانەوەبوون لەدژی لۆزان، بەڵام لە زیهنییەت و چەمكدا لۆزانیان تێپەڕ نەكردبوو. ئەگەر بیرێكی  واش هەبووبێت، كە هەبووە، نەكراوە بەگوتار و كردارێكی درێژخایەن. زیاتر لەجوارچێوەی یەك  بەشی كوردستاندا سنووردار ماونەتەوە. لە پەنجا ساڵی دووەمدا ئەو رێبازەی كەدەركەوت، زیاتر لەوەی كەتەنیا كاردانەوەیەك بێت، بەتیۆر و پرۆگرام و كردار زیهنییەتی لۆزانی تێپەڕاند و كاریگەری لەسەر هەر چواربەشی كوردستان دانا. هەربۆیە لەپەنجا ساڵی دووەمدا هەر دوو رێبازەكە لەگەڵ ئەوەی كە لەدژی پەیمانی لۆزان تێكۆشانیان دەكرد، لەناو خۆیانیشدا لەسەر تێپەڕبوون یان تێپەڕنەبوون لە لۆزان لەناو شەڕو ناكۆكیدا بوون. خەندەقەكانی سەر سنووری رۆژئاوای كوردستان نیشانەیەكی ئەم ناكۆكیانەن. سنووری نێوان دوو بەشی كوردستان وەكو فیزیكی نەماوە، بەڵام سنووری لۆزان لەمێشكدا هەر ماوە و لەلۆزان لۆزانترە. لەئاستی گەل و لەناو جەماوەردا سنوورەكانی لۆزان كەمڕەنگتر بوونەتەوە. واتە گەل  بەگشتی سنووری لۆزانی تێپەڕاندووە. كاردانەوەی گەل لەهەر چوار بەشی كوردستان لەكاتی گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئاپۆو خاوەن دەركەوتنی گەلی هەر چوارپارجە لەخۆڕاگری كۆبانێ سەلمێنەری ئەم راستییەن. خەم و شادی گەل بووەتە یەك. واتە لەناو گەلدا یەكێتی نەتەوەیی هاتووتە ئاراوە، ئەوەی كە ئاستەنگە پێكدادانی بەرژەوەندی «سەرچاوە-لۆزانە» كە هێشتا لەناو هێزە سیاسیەكانی كورددا ماوە.   هاوڵاتی: باسی دەوڵەت لەلایەن پسپۆڕ و رۆشنبیرانەوە زۆر دەكرێت كە لەئەو پەیماننامانەدا بەدینەهاتووە بۆ كورد. ئایا ئەڵتەرناتیفی خۆبەڕێوەبردن و فیدراڵی ئەتوانن كورد بگەیەننە ئەو خواستەی كە لەپەیماننامەكەدا بەدیهاتووە؟ لەبەری یاسای نێودەوڵەتییەوە ئەو دوو ئەڵتەرناتیفە چۆن تەماشا دەكرێ؟ زاگرۆس هیوا: ئەگەر بەشێوەیەكی درێژخایەن لە راستی كوردو راستی دەوڵەت بڕوانین، بۆمان دەردەكەوێت كە نەبوونی دەوڵەت بۆ كورد شانسێكە. كورد بەدەوڵەتەوە نەبووە بەكورد، نەبوونی دەوڵەتیش كورد لەناو نابات، ئەگەر خۆی خۆی بەڕێوەببات. تەمەنی دەوڵەت ٢% مێژووی مرۆڤایەتی پێكدێنێت. هەمووی چوارسەد ساڵە.  لە ٩٨%ی دی مێژوودا مرۆڤ بەبێ دەوڵەت ژیاوە. ئەو كارەساتە مرۆڤی و ژینگەییانەی كە لەم ماوەی ٢%ی مێژووی مرۆڤایەتییەدا بەهۆی چەمكی دەوڵەتەوە هاتوونەتە ئاراوە لەگەڵ ئەو ٩٨%ی دی هەر بەراورد ناكرێ. كورد لە ٩٨%ی مێژوودا هەیە، رۆڵی هەیە بەڵام لەم ٢%ی دواییدا غایبە. دەوڵەت سەرچاوەی ستەم و كۆمەڵكوژی و داگیركاری قۆڕخكردنی دەسەڵاتە لە دەستی كەمینەیەكدا. لەگەوهەری خۆیدا دژی دیموكراسییە. دیمۆكراسی تەنیا وەكو رووكەشێك بۆ رەوایەتیدان بە خۆی بەكاردەهێیت. رێكخراوێكە كە لەبڵندترین ئاستدا گوزارشت لەبەرژوەندی چینی باڵادەست دەكات. ئەم چینە باڵادەستە بۆی گرنگ نییە چ ناسنامەیەكی هەبێت. بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی دەتوانێت ببێتە تورك، كورد، فارس یان عەرەب. لە سەردەمی عوسمانیدا چینە باڵادەستەكانی كورد هەموو بەدوای شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بوون بۆ خۆیان!! وەك چۆن ئێستا بەدوای پاسپۆرت و ئیقامەی ئەوروپی و ئەمریكین.  چینی دەسەڵاتدارانی تورك و فارسیش هەر بەهەمان شێوە بوون. پەلەیان بوو شەجەرەنامەیەكی عەرەبی بۆ خۆیان دەرخەن.  كورد بەم هەموو تایبەتمەندییە ئەرێنییەی كە لەمێژوودا هەیەتی بۆ دەبێت خۆی رادەستی دێوزمەیەكی وەك دەوڵەت بكات؟ كورد قوربانی دەستی دەوڵەتانە، بۆ دەبێت عاشقی دەوڵەت بێت؟ كارەساتی پەیمانی لۆزان ئەوە نییە كە كوردی نەكردە خاوەن دەوڵەت. كارەساتەكە ئەوەیە كە نكۆڵی لە هەبوونی كورد كرد و رێگەی لەبەردەم جینۆسایدی كورد كردەوە. كوردی وەكو كۆمەڵگا، وەكو كەلتوور، وەكو ئابووری نكۆڵی لێكردو فەرمانی سڕینەوەی دا. ئەمە لەكاتێكدایە كە مافی زۆر كەمە نەتەوەو ئایینی دی گەرەنتی كرد. بەڵام بۆ زۆرینەیەكی وەكو كورد ئەمەی نەكرد.  بەڵام كورد لەگەڵ ئەوەی كە چەمكی دەوڵەت رەتدەكاتەوە، پێویستە جێگرەوەی بۆ دەوڵەت هەبێت بۆ ئەوەی لەناو نەچێت. ئەم جێگرەوەش خۆبەڕێكخستنكردن و خۆبەڕێوەبردنی كۆمەڵگایە لەدەرەوی چەمكی دەوڵەت. مەرج نییە خۆبەڕێوەبردن ئیللا بەشێوەی دەوڵەت بێت. كورد بەدرێژایی مێژوو بەشێوەكانی وەك كلان، ئێل، خێڵ، عەشیرەو تیرە و هتد خۆی بەڕێوەبردووە. لێرەدا گرنگ ئەوەیە كە ئەم شێوازانەی بەڕێوەبەرایەتی لەسەر بنەمای ئازادی ژن، دیمۆكراسی و پاراستنی ژینگە نۆژەن بكرێنەوە. رێبەر ئاپۆ پێناسەیەكی نوێ بۆ ئەم جۆرە كۆمەڵگایە داڕشتووە: “كۆمەڵگای ئەخلاقی و پۆلیتیك» یان «كۆمەڵگای رەوشتی و رامیاری»  واتە كۆمەڵگایەك كە، لەیەكینەی هەری بچووكییەوە تادەگاتە گەورەترین ئاست، بتوانێت بۆ خۆی بڕیار بدات و شێوازی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دیاری بكات. واتە هەر كۆمەڵگایەك كە نەتوانێت سەبارەت بە خۆی بڕیار بگرێت، بێ ئەخلاق و رەوشتە. ئەگەر نەتوانێت بڕیارەكانی خۆی بخاتە واری كردارییەوە،  بێ سیاسەت و رامیارییە. واتە رەوشت و رامیاری دوو دیاردەن كە پێویستە هەموو ئان و سات لەژیانی كۆمەڵگادا بەرجەستە بكرێن. ئەم دوو میكانیزمە پێویستە رادەستی دەوڵەت نەكرێن. ئەگینا دەوڵەت هەم كۆمەڵگا بێئەخلاق دەكات و هەم لەسیاسەت دایدەبڕێ. سروشتی دەوڵەت ئەمەیە، سروشتی كۆمەڵگاش ئەوەیە كە لەبەرامبەر ئەم تایبەتمەندییە گەوهەرییەی دەوڵەت خۆڕاگری بكات و خۆی خۆی بەڕێوەببات. لۆزان دەیەوێت ئەم سروشتەی كۆمەڵگای كوردستان بشێوێنێت و تەسلیمی چینی سەردەستی دەوڵەتانی دی بكات. لێرەدا رێبەر ئاپۆو كەجەكە بەدانانی پێنج پێوان بۆ پەیوەندی ناوخۆیی و دەرەكی كۆمەڵگای كوردستان جێگرەوەیەك بۆ لۆزان پێشنیار دەكات، كەئەمە خۆی لە سیستەمی كۆنفیدراڵی دیمۆكراتی كۆمەڵگای كوردستاندا دەبینێتەوەو وەكو هاوپەیمانی كۆمەڵایەتی نوێیە. پێوانی یەكەم، پێوانی شەڕ و ئاشتییە. كورد پێویستە بڕیار بدات لەگەڵ كێ شەڕ بكات و لەگەڵ كێ ئاشتی بكات. پێوانی دووەم: پێوانی یەكێتی نەتەوەیی، بەشێوەیەك كە كورد هەم لەناو ئەو بەشەی كە تیایدا ژیان دەكات یەكبگرن كێشەی خۆیان لەچوارچێوەی دەوڵەتی پەیوەندیداردا چارەسەر بكەن و هەم لەگەڵ كوردانی بەشەكانی دی بۆ رێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ئابووری و پەروەردەیی یەكبگرن. پێوانی سێیەم: پێوانی دیموكراسییە بەو شیوەیەی كە دەوڵەتانی دەسەڵاتداری سەر كوردستان ئەو ماددە یاسایی و دەستوورییانەی كە لەدژی كوردن لایانبەرن و دان بە مافی دیموكراتی گەلی كوردد بنێن. هەروەها كورد پێویستە دیموكراسی ناوخۆیی خۆیان بەهێز بكەن و هاوپەیمانێكی نوێ كۆمەڵایەتی بۆ خۆیان دابڕژێنن.  پێوانی چوارەم: پێوانی سیاسەتی دیموكراتییە. واتە كورد بتوانێت وەك هەبوونێكی سیاسی لەسەر بنەمای هێڵی سێیەم ببێتە خاوەنی بڕیاری خۆی و لەم بوارەدا لەناو پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی وڵاتانی پەیوەندیدار وەك فاكتەری دیموكراتی دەربكەوێت و گەشەبكات. پێوانی پێنجەم: پێوانی خۆپاراستنە. رێبەر ئاپۆ دەڵێیت: «ئەگەر هێزی ئەوەمان هەبێت كە هەموو دونیا شكست بدەین، هێرش ناكەین. ئەگەر هەموو دونیا یەكبگرن و هێرشمان بكەنەسەر خۆمان دەپارێزین.” لەم چوارچێوەیەدا «تیۆری گوڵ» پێشنیار دەكات. واتە گوڵ چەندە هەبوونێكی جوان و ناسكە، بەڵام دڕكیشی هەیە و ئەم دڕكانە بۆ پاراستنی خۆی بەكاردەهێنێت.   هاوڵاتی: كەجەكە لە باری كردارییەوەو ئاراستەیەك كەیاسا نێودەوڵەتییەكان قبووڵی بكات لەسەر پەیمانی لۆزان چۆن كاردەكات؟ زاگرۆس هیوا: لەم بوارەدا، رێبەر ئاپۆ لەساڵی ٢٠١٣دا پێشنیاری چوار كۆنفرانسی كردو كەجەكەش خستیە واری كردارییەوە.  كۆنفرانسێك لەئامەد، یەك لەهەولێر، یەك لەئەنكارا، و یەك لەئەوروپا (لۆزان). كۆنفرانسی ئامەد «كۆنگرەی جڤاكی دیمۆكراتیDTK» ی لێ بەرهەمهات، واتە رێكخستنەوەی ژیانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، كەلتووری و پەروەردەیی و خۆپاراستنی و هتد… گەلی كورد. كۆنفرانسی هەولێر لەپێناو یەكێتی نەتەوەیی لەنێوان كوردانی هەر چوار بەشی كوردستاندا بوو. كە ئەمە لەساڵی ٢٠١٣دا تائاستێك هات، بەڵام پەدەكە بە فەرمانی دەرەكی لێی پاشگەز بووەوە. كۆنفرانسی ئەنكارا بۆ ر‌ێكخستنەوەی پەیوەندی نێوان كوردو تورك لەسەر بنەمایەكی دیموكراتی بوو كە ئەم كۆنفرانسەش هەوێنی «كۆنگری دیموكراتی گەلان HDK” و  «پارتی دیموكراتی گەلان» HDPیە. كۆنفرانسی ئەوروپاش لەهەمان ساڵدا بەستراو وەكو زنجیرە كۆنفرانسێك تا لووتكەی كۆنفرانسی ئەمساڵ بەردەوام بوو. ئامانج لەم كۆنفرانسە پێكهێنانی یەكێتی لەنێوان گەلی كورد و هەموو گەلانی دونیاو گەیاندنی ئەو پەیامە بەهێزە نێودەوڵەتییەكان كەپێویستە دەست لەسیاسەتی سڕینەوەی كورد هەڵبگرن، وەك ئاكتەرێكی سیاسی مامەڵە لەگەڵ كوردی هەر چوارپەش بكەن و بۆ چارەسەری سیاسی كێشەی كورد رۆڵ بگێڕن.  لەپاڵ ئەم كۆنفرانسەدا بەدەیان كۆنفرانس تا ئێستا لەپەرلەمانی ئەوروپا و وڵاتانی جۆراوجۆر ئەنجام دراوە و لەگەڵ رۆشنبیران و كەسایەتییەكان و  هێزە دیموكراسیخوازەكانی دونیا پەیوەندییەكی باش هەیە.   هاوڵاتی: كۆنگرەی ئەمساڵی لۆزان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟ ئایا تاچەندە كاریگەر دەبێت لەڕەواندنەوەی مەترسیەكانی پەیمانی لۆزان؟ زاگرۆس هیوا: ئەو كۆنگرەیەی لۆزان كە لەسویسرا بەسرا، خاوەن گرنگییەكی مێژووییە. لەچواربەشی كوردستان و لەسەرانسەری دونیاوە كورد لە لۆزان كۆبوونەوە و گوتیان راستە كە سەد ساڵ لەمەوبەر لێرەدا بڕیارە جینوسایدی ئێمە درا، بەڵام ئێمە هێشتا هەر زیندووین و لەدژی ئەم بڕیارەی ئێوە تێكۆشان دەكەین. پێویستە مرۆڤ دەستخۆشی لە رێكخەران و بەشداربووانی ئەم كۆنگرەیە بكات و پیرۆزباییان لێبكات. بەڵام هێشتا زۆر كار ماوە بكرێت. پێویستە مرۆڤ ئەم كۆنگرەیە بەس نەبینێت. راستە كۆنگرەكە پەیامێكی بەهەموو لایەنی پەیوەندیداردا بەڵام ئەنیا ئەم پەیامە بەس نییە. لۆزان لەفۆرمی نوێدا هێشتا هەر بەردەوام دەكات و بڕیارەكانی لۆزان هێشتا كاری پێدەكرێن. كاریگەرییەكانی لۆزان لەسەر تاكی كورد و لەسەر سیاسەتی كورد هێشتا هەر بەردەوامە. لۆزان تەنیا لەسنوورێكی دیاریكراودا رێگە بەكورد دەدات كە بیربكاتەوەو سیاسەت بكات. ئەم كاریگەرییەی لۆزان لەكۆنگرەكەشدا دەكەوتە بەرچاو. لەگەڵ ئەوەی كە زۆر گفتۆگۆی هێژاش هەبوون، بەڵام زۆرێك لە گفتۆگۆكان هێشتا كاریگەری لۆزانیان لەسەر بوو. بۆ نموونە، باسی چەكی ژەنگاوی كرا. گوایە ئیدی سەردەمی بەسەر چووە. بەڵام بیری مێژوویی هەندێك برادەر هێندە كورتبینە كە ناتوانێت ببینێت كەكورد، وێڕای هەموو كەموكورتییەكان كە رەنگە ئێستا جێگەی باسی نەبێت،  لەسایەی ئەو چەكە ژەنگاوییەوە ئەم هەموو دەستكەوتەی بەدەست خستووە. فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ هیچ كاتێك ناتوانێت جێگای چەكی ژەنگاوی بگرێتەوە. چۆنكە پلەپیتكەی چەكە ژەنگاوییەكە لەدەستی خۆماندایە، بەڵام هەوساری فەیسبووك و تویتەرو ئابووری لیبراڵ لەدەست خاوەنەكانی لۆزاندایە. خاوەنەكانی لۆزانیش وەك فریشتە نیین كە بەفەیسبووك و تویتەر لەگەڵ كورد قسە بكەن، بەڵكو بەپێشكەوتووترن تەكنۆلۆژیای سەربازی هێرشمان دەكەنە سەرو وەك لەنموونەی هەڵەبجە و سەرێكانی و ئێستاش لەئاڤاشین و زاپ و مەتینا دەبینرێت بەچەكی كیمیایی و چەكی فۆسفۆڕ و چەكی بۆشایی و چەكی ناووكی تاكتیكی كورد كۆمەڵكوژ دەكەن. هەربۆیە ئەگەر چەكە ژەنگاوییەكەی شانی چەند فەرەنجی پۆشێكی وەك مامە ریشە و مەعسوم قورقماز نەبوواییە، كورد نەیدەتوانی بەچەند پۆست و شەیرێكی فەیسبووك و تویتەرو ئینستاگرام لەشاری لۆزان كۆنگرەیەك دروستبكات كە تەنانەت هەندێك دەوڵەتیش ناتوانن شتێكی وەها رێكبخەن. پێویستە لەجیاتی ئەوەی تەشیر بەچەكی ژەنگاوی پێبكرێت، وەكو ئامرازێكی گرنگی تێكۆشانی مان و نەمان رێزی لێبگیرێت و  پیرۆز بكرێت. هەروەها باس لەوە كرا كەئیدی كاتی خەباتی چەكداری نەماوەو كورد پێویستە بە فەیسبووك خەبات بكات. وەك بڵێ كە ئیدی داگیركاری لەسەر كوردستان نەماوەو دەوڵەتانی داگیركەر لەبەرامبەر كورد زمانی ئاشتی و دیموكراسی بەكاردهێنن!! بەپێچەوانەوە، داگیركەرانی كوردستان هێشتاش هەر بەزمانی چەك لەگەڵ كورد قسە دەكەن لەدەرەوەی زمانی چەك هیچ زمانێكی دی نازانن. لەجیاتی ئەوەی پرۆژەی چەككردنی كورد گەڵاڵە بكرێت، پێویستە ئەم پەیامە بەداگیركەران بگەیەنرێت ئێدی بەزمانی چەك لەگەڵ ئێمە قسە نەكەن. هەربۆیە لەجیاتی ئەوەی كە دەست لەچەكی ژەنگاوی  هەڵبگرین پێویستە دەست لەو زیهنییەتە ژەنگاوییە هەڵبگرین كە لۆزان لەمێشكماندا چاندوویەتی.  هەروەها هەندێك برادەر دەڵێین كە پێویستە واقیعی چوارپارچە بوونی كوردستان پەسند بكەین، هەر كوردێك تەنیا لەبەشەكەی خۆیدا خەبات بكات و كاری بەسەر بەشەكانی دیەوە نەبێت. ئەمەش تێڕوانینێكە كەپەیمانی لۆزان لەمێشكی كورددا چاندوویەتی  هەمان زیهنییەتی لۆزانە، بیركردنەوەیە تەنیا لەو چوارچێوەی كە لۆزان بۆ كورد دیاری كردووە. ئەی بۆ توركیا مافی هەیە رادیۆی كوردی قاهیرە دابخات، مافی هەیە دەستتێوەردان لە رێككەوتنی كوردو بەغدا بكات، باشورو رۆژئاڤا داگیر بكات و داواكارییە دژ-كوردەكانی خۆی بەسەر ناتۆدا بسەپێنێت؟ مێژووو دیالێكتیكی تێكۆشانی ئازادی كوردستان ئەوەی سەلماندووە كەپاڵپشتی راستەقینە كورد لەبەشێكی كوردستان، ئەو كوردانەن كە لەبەشەكانی دی كوردستان ژیان دەكەن. خەبات لەبەشێكی كوردستان كاریگەری لەسەر خەبات لەبەشەكانی دی كوردستانیش دادەنێت.   هاوڵاتی: هەندێك باس هەیە پەیمانی لۆزان تەمەنی تەنیا سەدساڵەو ئێدی رەوایەتی نامێنێت. هەندێك كەسیش دەڵێن كە پەیمانی نوێ لۆزان بەسەر كورددا دەسەپێنرێت. ئەم قسانە تاچەند راستن؟ رەهەندو كاریگەرییەكانی لۆزانی نوێ چین؟ زاگرۆس هیوا: تەنیا كورد نییە كەپەیمانی لۆزان پەسند ناكات، زیهنییەتی داگیركاری توركیاش پەیمانی لۆزان پەسند ناكات. بەڵام چۆن؟ ئەو پێی وایە كە ویلایەتەكانی موسڵ و كەركووك و حەلەب و حەسەكە بەشێكن لەخاكی توركیا. پێی ‌وایە كەسوریا و عێراق تائێستا نەیانتوانیوە وەك ئەوەی توركیا دەیەوێت كورد لەناوبەرن و جینۆسایدی فیزیكی و كەلتووری بكەن. هەربۆیە پێویستە خۆی داگیریان بكات و جینۆسایدی كورد تەواو بكات. داگیركردنی باشورو رۆژئاوا بۆ ئەم ئارمانجەیە. ئێستا لەعەفرین و سەرێكانی و گرێ سپی كەس بۆی نییە بەكوردی قسە بكات، بەكوردی پەروەردە بەمنداڵی خۆی بدات. توركیا هێشتا دانی بەكیانی باشوری كوردستاندا نەناوە، هەر دەڵێ «باكووری عێراق”. هەموو دونیا دانی بەستاتۆی باشوردا ناوە، بەڵام توركیا هەر نكۆڵی لێدەكات. عەرەبێك، فارسێك، ئەڵمانێك و هتد.. بۆی هەیە بڵێ رۆیشتم بۆ كوردستان، بەڵام توركێك یان كوردێكی باكور بۆی نییە بڵی رۆیشتم بۆ كوردستانی عێراق!! چونكە ئەمە پشتیگیرییە لەتیرۆر!!! كوردێكی باشور بۆی نییە لە توركیا بڵێ كە من خەڵكی كوردستانم! ئەگەریش گوتی، بەشی لێدان و لوت شكانەو هیچی تر. خۆ بڵێ حكومەتی كوردستانی عێراق زاوری ئەوەی هەبێت بچووكترین كاردانەوەی هەبێت؟!! دەمەوێت ئەوە بڵێیم كە توركیا دەیەوێت لۆزانێكی نوێ بەسەر كورددا بسەپێنێت. ئەردۆغان لەساڵی ٢٠١٩دا لەبەرچاوی هەموو جیهانەوە ئەم لۆزانەی ئاشكراكرد. نەخشەیەكی نیشانی هەموو جیهاندا. قەبارەی ئەم پلانە سەد ئەنفال تێپەڕ دەكات. لەلۆزانی نوێدا كورد تەنیا لە رووی جوگرافییەوە دابەش ناكرێن، بەڵكو لەڕووی دیموگرافییەوە دابەش دەبن. دانیشتووانی كورد بەزەبری هێز ناچار دەبن نیشتمانی باب و باپیرانیان بۆ داعش و نوسرەو ئەلقاعیدە جێبهێڵن. كۆبانێ و شەنگالمان لەبیرنەچووە.  پێشتر پانتایی سنووری نێوان بەشەكانی كوردستان بەپانتایی كێلی سەر سنوورەكان بوو. بەڵام لە لۆزانی نوێدا  پانتایی ئەم سنوورە ٤٠ بۆ ٥٠ كیلۆمەترەیە.  واتە، كاتێك كەكوردێك بیەوێت لەباشور، رۆژئاوا، یان رۆژهەڵاتی كوردستانەوە بچێتە باكووری كوردستان، ئەگەر سنووری تێپەڕاند و ویستی لەقاوەخانەیەك چای یان قاوەیەك بخواتەوە، شارێكی كوردی نابینێت، شارێك دەبینێت كە یان پڕە لەعەرەبی جیهادی یان شیشان و ئەفغانی هاوردە. واتە كەمەرێكی جیهادی لەنێوان بەشەكانی كوردستان دروستدەكرێت. ئەم كەمەرە لەعەفرین و سرێكانی دروستكراو و لەسایەی سەری سیاسەتی حەكیمانەی هەندێك حزبی كوردی ئەوەتا لەباشوریش دروستدەكرێت، هەم بەهێزی چەك چیاكان داگیردەكرێن و هەمیش بە هێزی دۆلار و دراما شارەكان داگیردەكرێن. گەنجی كوردی داماویش با بۆ خۆی بڕوات لەدەریای ئیجە بخنكێت. كۆدی مانەوەی ئەردۆغان لەدەسەڵاتدا بۆ ماوەی زیاتر لە ٢٠ ساڵ هەر ئەم سیاسەتەیە، واتە سووربوونی دەوڵەتی قووڵی توركیایە لەجێبەجێكردنی ئەم پلانەدا. ئەگینا ئەردۆغان لەمێژە لەسەر دەسەڵات نەمابوو.  ئەردۆغان هەبوون و نەبوونی خۆی بە نەبوون و هەبوونی كوردەوە گرێدراوە. هەربۆیە هەموو پلاتفۆرمێكی نێودەوڵەتی بۆ سڕینەوەی كورد بەكاردەهێنێت. كۆبوونەوەكانی ناتۆ، G20، ئاستانا، جنێڤ، UN و شانگهای و هتد بەئاشكرا بڕیاری جینۆسایدی كورد دەگرن، لەژێر ناوی تێكۆشان لەدژی تیرۆریزمدا. هەر كەسێك بەكردەوە داوای مافی كورد بكات بەتیرۆریست لەقەڵەمدەدرێت. بەتایبەت لەكۆبوونەوەكانی سەبارەت بە بەئەندامبوونی سویدو فینلاند لەناتۆدا هەموو ماددەكانی رێككەوتنەكان لەدژی كوردن. واتە ناتۆ ئێدی بووەتە جێگرەوەی لۆزان. رەهەندی هەرە گرنگی لۆزانی نوێ ئەو سیاسەتەیە كە لەدوورگەی ئیمرالی بەڕێوەدەچێت. ئیمرالی لۆزانی سەدەی بیست و یەكەمە. ئەوانەی كە بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی رێبەر ئۆجەلانیان رفاندو گۆشەگیرییەكی دژواریان بەسەریدا سەپاند، هەمان ئەو هێزانەن كە بەشداری پەیمانی لۆزانییان كردووە.  گەلەكۆمەی لۆزان چەندە گڵاوو بێئەخلاقانەیە، گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی لەدژی رێبەر ئۆجەلان سەد هێندە گڵاو و بێ ئەخلاقانەیە. هەم پەیمانی لۆزان و هەم گەلەكۆمەی نێودەوڵەتی پلانی جینۆسایدی كوردن. ئەو هێزانە ئەو راستییەیان بینی كە رێبەر ئۆجەلان لەهەموو بوارەكانی تێكۆشانی ئازادیدا، بەتایبەت لەبواری فەلسەفی و سیاسیدا پەیمانی لۆزانی تێپەڕاندووەو هەر دەچێت ئەم پەیمانە پووچەڵ دەكاتەوە. هەر بۆیە بەدانانی بەرفرەترەن تۆڕی سیخوڕی و  هەواڵگری لەهەموو دونیادا بە بارمتەیان گرت تاكۆ بتوانن درێژە بەپەیمانی لۆزان بدەن.  تەنیا بەبارمتەگرتن بەس نەبوو، بۆ ئەوەی نەتوانێت بەهیچ شێوەیەك بیرو هزری خۆی بگەیەنێتە كۆمەڵگا، ئەمە زیاتر لە ٢٨ مانگە نەیانهێشتووە هیچ كەسێك بیبینێت.  سیاسەتی گۆشەگیركردن و ئەشكەنجەی ئیمرالی تەنیا سیاسەتی توركیا نییە، سیاسەتی ناتۆیە، سیاسەتی ئەوروپاو ئەمریكاو ئیسرائیلە. هزر و فەلسەفەو سیاسەتی رێبەر ئۆجەلان هەم لۆزانی سەدەی بیستەم پووچەڵدەكاتەوە و هەم رێگری لەسەپاندنی لۆزانی نوێ بەسەر كورددا دەكات. هەر بۆیە هەم هێزی نێودەوڵەتی و هەم توركیا دەستیان داوەتە دەستی یەك كەنەهێڵن یەك وشەی رێبەر ئۆجەلان لەئیمرالییەوە بێتە دەرەوە و بگات بەكۆمەڵگا. گەورەترین شەڕ لەدژی لۆزان، بەڤێرژنە كۆن و نوێیەكەیەوە، لەئیمرالی بەڕێوەدەچێت. خۆڕاگری واتاداری ئیمرالی بڵندترین پێوانی  تێكۆشانە لەدژی لۆزانە. شكاندنی گۆشەگیری لەسەر ئیمرالی پووچەڵكردنەوەی لۆزانە. هەربۆیە هەركەسێك كە لەدڵ و لەمێشكدا لەدژی پەیمانی لۆزانە، پێویستە لەدژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان تێكۆشان بكات و هەوڵ بۆ مسۆگەركردنی ئازادی ئەو بدات.  ئەو كۆنگرەیەی لەم رۆژانەی دواییدا لە لۆزان بەسترا كاتێك ئەنجامگیر دەبێت كەهەموو بەشداربووانی كۆنگرە خەبات بۆ ئازادی رێبەر ئۆجەلان بكەن. نابێت تۆ لەدژی لۆزانی كۆن رێپێوان بكەیت و ئیدانەی بكەیت و لەسەری وتار بدەیت، بەڵام لە دژی گۆشەگیری لەسەر رێبەر ئۆجەلان بێدەنگ بیت. بێدەنگی و بێهەڵوێستی لەبەرامبەر ئەشكەنجەی ئیمرالی قبووڵكردنی لۆزان و ئەرێكردنی جینۆسایدی كوردە.

سازدانی: هاوڵاتی نوسەرو مێژوونوسێكی كورد رەشبینە بەرامبەر دۆزی گەلی كورد كە بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێت و بەشێكی زۆر لەهۆكارەكەی بۆ حزبە سیاسییەكانی هەر چوار پارچەی كوردستان دەگەڕێنێتەوە. دكتۆر صەباحی غالیب، نوسەرو مێژوو نوسی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد». دەشڵێت:» ئەگەر حزب لەكوردستان واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین». ناوبراو ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە» سەركردایەتی هەموو حزبەكان لە كوردستان لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمنیشدا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یادەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن».   هاوڵاتی: سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەی لۆزان تێدەپەڕێت، بەڵام كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان پەرتەوازەیە، دەتوانرێت چی بكرێت بۆ رێكخستەوەیان؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكان بدەمەوە، دەمەوێ سەرنجی خوێنەران و هەموو باسكاران و حزبەكانی كوردستان رابكێشم بۆ ئەو راستییەی كە ئەمساڵ واتا 2023، نەوەت و نۆ ساڵ بەسەر پەیمانی لۆزاندا تێدەپەڕێ نەك 100 ساڵ، بۆ ساڵی ئایندە 2024 كە دەبێتە ساڵیادی 100هەمین، حەق وایە مێژوونووسان، مامۆستایان و رووناكبیرانی كورد لەئێستاوە هیممەتی ئەوە بكەن كە ئامادەكاری بۆ كۆنفرانسێكی شایان بۆ ئەو مەبەستە بكرێ، ئەمەش دەبێ بەڕووانگەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی و زانایانە كاری بۆ بكرێ، دوور بێ لەكاریگەری  حزب. یەكێك لەگەورەترین كۆسپ لەبەردەم دۆزی كورد لەمێژوودا، هەڵنەكەوتنی پێشەوا، نەبوونی حزب و رێكخستنێكی نەتەوەیی سەرانسەری تۆكمە و بەبەرنامەییە، حزب بەمانا زانستییە سیاسییەكە نەك بە تێگەیشتنی كۆكردنەوەی ژمارە. سیاسەت تێگەیشتنە لەواقیع بەناوخۆیی و بەهەلومەرجی دەرەكییەوە، هونەری مامەڵەكردنە لەگەڵ هێزی بەرامبەردا، لەحاڵەتی كورددا مامەڵەیە لەگەڵ ناوخۆو لەگەڵ داگیركەرو دوژمندا، بۆ بەڕێوەبردنی سیاسەت بەسەركەوتوویی، حیكمەت، دڵسۆزی، شارەزایی و ئازایەتی باڵای دەوێ‌، كە لەكاتی تایبەتدا بڕیاری گەورە بدا، هەڵبەت لەگەڵ ئەوانەدا مەرجە مەیدانسازی بۆ زۆرترین كۆمەڵانی نەتەوەكە بكرێ‌ و بە ئاراستەیەك كە لەسەر ئامانج و دواڕۆژ یەكگرن، ئەوەش بەو سیاسەتمەدارانە دەكرێ‌ كە سیاسەت بۆ بەرژەوەندی خۆیان ناكەن، هەموو خولیا و پەرۆشییەكیان بۆ خەڵك بێ‌، ئەگەر سیاسەتمەداری وامان تێدا هەڵبكەوێ‌، خەڵكی گشتی كوردستان بەهەموو مانایەكی قوربانیدان، لەدەوری كۆدەبنەوە، رێككەوتنی سەرداران و كەسایەتییە دیارەكان بۆ پشتگیری پێشەواكە مەرجی زۆر گەورەیە، لەگەڵ ئەوانەدا بۆ نەتەوەیەكی ژێردەستەو دواكەوتووی كورد كە بگاتە ئازادی و سەربە خۆیی، جگە لەداڕشتنی بەرنامەیەكی نەتەوەیی، پێویستی بە فەلسەفە جیاوازەكانی ئەم سەر و ئەوسەری جیهان نییە كە لەئەمڕۆدا، ئەو حزبگەلەی هەن پەیڕەوی لێدەكەن. لەسەر پرسیاری یەكەم دەتوانرێ‌ زۆر بنووسرێ‌، بەڵام بەكوردی و بەكورتی، ئاسان نییە شتێك بكرێ‌ بۆ چارەسەری پەرتەوازەیی كورد، چونكە ئەگەرچی كورد دۆزێكی هەیە، بەڵام حزب لەكوردستان نەیتوانیوە ببێتە خاوەنی ئەو دۆزە، ئەگەر حزب لەكوردستان، واز لە کەڵەگایی و خۆسەپاندنی چەك و پارە بهێنێ‌، رەنگە بتوانین بەرەوپێشەوە هەنگاو بنێین، بەقەناعەتی من، ئەوەش لەولای خەیاڵەوەیە.   هاوڵاتی: بۆ بەشداری كردن لەكۆنفرانسی سەد ساڵەی لۆزان دەیان هەزار كورد لەتەواوی جیهانـەوە چوونەتە لۆزان بۆ ئەوەی بە زلهێزانی جیهان بڵێن، پێش سەد ساڵ بۆ رازیكردنی دەوڵەتی توركیا چاوتان داخست لەئاست مافی یەكێك لەگەلە رەسەنـەكانی ناوچـەكە كاتی ئەوە هاتـووە هەڵەی سەد ساڵەتان راست بكـەنەوە، ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر دۆزی كورد؟ دكتۆر صەباحی غالیب:دەڵێن گوایە (پێ‌ كە كە) دەیەوێ‌ خۆپیشاندانێكی سەد هەزار كەسی لەشاری لۆزان سازبكا، من پێموایە ئەوە نەك بەو حزبە ناكرێ‌ بەڵكو بەهەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن ناچێتەسەر، مانگ سەر لەئێوارە دیارە، ئەوانە با خۆیان و ئێمە و دۆستانی جیهانی دۆزی كورد نەخەڵتێنن، چونكە ئەو كۆنفرانس و بەرزكردنەوەی ئاڵاو رەسمی ئەم ئەو، خراپترین شێوەی ناتەبایی و دووبەرەكی ریزەكانی كورد بۆ جیهان زیاتر دەسەلمێنێ‌، نەكردنی یەكجار بەكەڵكترە، ناتوانن هیچ كاریگەرییەك نە لەسەر ئاستی ناوخۆی كورد و نە لەسەر ئاستی جیهان بۆ پێشەوەچوونی دۆزی كورد بكەن.   هاوڵاتی: پەیماننامەی لۆزان چیمان پێدەڵێت لەئێستادا؟ دكتۆر صەباحی غالیب: پەیمانی لۆزان پێمان دەڵێ‌ (دوای كڵاوی بابردوو مەكەون)، بڕۆن تێبگەن.   هاوڵاتی: كورد لەدوای پەیماننامەی لۆزان دەرفەتی هاتۆتە پێش ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەتایبەت لەباشوری كوردستان دوای ساڵی 2003 بۆ نەتوانرا بكرێت كەعێراق هیچ شتێكی لەجێی خۆی نەمابوو؟ دكتۆر صەباحی غالیب: سەركردایەتی هەموو حزبەكان كە لەكوردستان هەن، لەگەڵ خۆیان و لەگەڵ خەڵك و دۆست و دوژمندا، راستگۆ نین، لە ئێستادا هەرگیز خاوەنی بیرۆكەی ئازادی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی یا دەوڵەتی كوردستانی نیین، بۆیە هەزار دەرفەت دێن و دەڕۆن.   هاوڵاتی: بەڕێزتان لەبارەی مێژووی كوردو پەیماننامەی لۆزان چەندین كتێب و نووسینتان هەیە؟ پێتانوایە كورد دەرسی لەهەڵەكانی رابردوو وەرگرتووە؟ دكتۆر صەباحی غالیب: ئەگەر بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بەوشەیەك بێ‌، نەخێر.   هاوڵاتی: بەبڕوای بەڕێزتان كورد خۆ خۆری خۆیەتی یان وڵاتانی ئقلیمی بوونەتە هۆكار بۆ ئەوەی كورد یەكدەنگ و یەكهەڵوێست نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: وەڵامی ئەم پرسیارە لەوەڵامەكانی سەرەوەدا هەیە، دەشتوانم بڵێم، وەڵامەكە لەتەماشاكردنی واقیعی مێژوویی و ئێستای كوردستاندا دەخوێنرێتەوە.   هاوڵاتی: ئەگەر چاوێك بەسەر رووداوەكانی شۆڕشەكانی رابردووی كورد ببینیت، كورد پێش بێگانە و تەدەخولی وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی هۆكار بوون بۆ ئەوەی كورد كیانێكی سەربەخۆی خۆی نەبێت؟ دكتۆر صەباحی غالیب: كاكی رۆژنامەنووس، ئەتۆش و خەڵكی كوردیش دەبێ‌ زۆر چاك بزانن، كە لەمێژووی كورددا كەم  بزووتنەوە  هەبووە كە بەشۆڕش تاریف بكرێ‌، زۆربەی هەرە زۆریان بزووتنەوەی چەكداری بوون، بزووتنەوەی چەكداریش نە كورد دەگەیەنێتە ئامانج نە نەتەوەیەكیش توانیوێتی بەوە سەربەخۆ بێ‌، بزووتنەوەی چەكداری جیایە و شۆڕشیش جیایە.   هاوڵاتی: كورد لەئێستادا لەباشورو رۆژئاڤا سیستمێكی خۆبەڕێوبەری هەیە، بەڵام ناكۆكی هەیە لەنێوان پارتی و یەكێتی لەباشورو لەڕۆژئاڤاش مەترسی بەردەوامی تورك هەیە، چۆن بتوانین لەئاستی نێودەوڵەتی و هەروەها ناوخۆیی پتەوو بەهێزی بكەین؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  ناوەرۆك و واقیعی رۆژئاواش هەمان واقیعی باشوورە، من جەوهەر نابینم، ئەوانە توێكڵن.   هاوڵاتی: پێتانوایە ئەگەر كورد خۆی یەك دەست و یەك دەنگ بێت، وڵاتانی نێودەوڵەتی و هەرێمی ناچار ئەمری واقع قبوڵ دەكەن؟ دكتۆر صەباحی غالیب:  من یەكێكم، ئینسان بەبزوێنەری ژیان و مێژوو، هەروەها هەموو گۆڕانكارییەكان دەزانم. كێ‌ ئەو یەك دەستی و یەك دەنگییە دێنێتە مەیدانی كارەوە؟ چۆن و كەی و لە كوێ‌؟؟