ئەپیکور: ناڕازیین لەڕێکارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم

سیناتۆرێکی ئەمریکی: تەیف سامی مووچەی کوردانی عێراق نادات، ترەمپ ئەمە چارەسەر دەکات سیناتۆرێکی کۆماریی ئەمریکا دەڵێ تەیف سامی کوردانی عێراق برسی دەکات و مووچەکانیان نادات، بەڵام سەرۆکی ئەمریکا ئەمە چارەسەر دەکات.   جۆ وێڵسن، کۆنگرێسمانی کۆمارییەکانی ئەمریکا لە پەیامێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی ئێکس، داوا دەکات "گەنجینەی ئەمریکا چیدیکە سزادانی بانکی رافیدەین دوانەخات" کە بە گوتەی ئەو، "ملیاران دۆلار بۆ میلیشیا عێراقییەکان سپی دەکاتەوە."   کۆنگرێسمانە ئەمریکییەکە ناوی تەیف سامی، وەزیری دارایی عێراقیشی هێناوە و دەڵێ "تەیف سامی کوردانی عێراق برسی دەکات و مووچەکانیان نادات. ئەمە دەبێت کۆتایی پێبێت، ترەمپ ئەمە چارەسەر دەکات."   ئەمە لەکاتێکدایە، ئەمڕۆ 11ـی ئاداری 2025ـە و هێشتا عێراق مووچەی مانگی شوباتی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستانی نەناردووە.

لیژنەی نەوت و گاز لە پەرلەمانی عێراق دووپاتی کردەوە کە ناکۆکی لەسەر بەڕێوەبردنی سامانەکان هەیە، ئەمەش بووە هۆی ئاستەنگ لە دەرکردنی یاسای نەوت و گاز، و تێپەڕاندنی ڕەتکردەوە لە خولی هەڵبژاردنی ئێستادا. ئەمڕۆ هەینی باسم نەغمیش غەریباوی، ئەندامی لیژنەی نەوت و گاز لە پەرلەمان، ڕاگەیاند: “یاسای نەوت و گاز لە ساڵی 2007ەوە داواکارییەک بووە، بەڵام هەوڵەکان بۆ یاسادانانی بەهۆی ناکۆکی سیاسی و ڕێککەوتن نەبوون لەگەڵ هەرێمی کوردستان شکستی هێنا”. ئەو ڕوونیشیکردەوە، یاساکە بەشێک بووە لە بەرنامەی ئێستای وەزاری، و بڕیاربوو لەم خولەی پەرلەماندا یاسا دەربکرێت، بەو پێیەی لە ساڵی 2023ەوە لیژنەکان پێکهێنران بۆ گفتوگۆکردن لەسەری، هەروەها دوو ڕەشنووس خرانەڕوو کە یەکەمیان لە حکومەتی فیدراڵەوە و دووەمیان لە هەرێمەوە، هەروەها لیژنە هاوبەشەکان پێکهێنران بۆ ئەنجامدانی کۆبوونەوەی نێوان هەردوولا. ئەندامەکەى لیژنەى نەوت ئاماژەی بەوەشکرد، زۆربەی پرسە تەکنیکییەکان ڕێککەوتنیان لەسەر کراوە، بەڵام جیاوازییەکان لەسەر لایەنە کارگێڕییەکان و دەسەڵاتەکان و نوێنەرایەتیکردنی هەرێم و پارێزگاکان لە ئەنجومەنی نەوتی فیدراڵیدا بووە، جگە لە چۆنیەتی بەڕێوەبردن و دابەشکردنی سەرچاوەکان، هەروەها مافەکانی پێشوو و ئێستا. باسم نەغمیش غەریباوی، وتى: لیژنەی نەوتی پەرلەمان جموجۆڵی چڕوپڕی لەگەڵ سەرکردەکانی قەوارە سیاسییەکان ئەنجامدا بۆ ڕوونکردنەوەی گرنگی دەرکردنی یاساکە، بەو پێیەی ئەو سامانە نەوتییە ڕێکدەخات کە بەتەواوی دارایی دەوڵەت دابین دەکات، هاوکات بەشدارە لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێم، ئەمەش بەشدارە لە گەیشتن بە سەقامگیری سیاسی و ئابووری. ئاماژەی بەوەشکرد، دیارترین خاڵی ناکۆکی نێوان بەغدا و هەولێر پەیوەندی بە سامانی نەوت و پابەندبوونی هەرێم بەو بڕیارانەی دادگای فیدراڵی و دادگای نێودەوڵەتییەوە هەیە، ئاماژەی بەوەشکرد، "ئەم یاسایە یەکێکە لەو یاسایانەی کە تەواوکەری دەستوورە". سەرەڕای هەموو هەوڵەکان، غەریباوی پشتڕاستی کردەوە کە "ئەو لیژنانەی کە پێکهاتبوون نەیانتوانی بگەنە کۆدەنگییەکی سیاسی، ئەمەش وایکردووە دەرکردنی یاساکە لەم خولەی هەڵبژاردنەدا بابەتێکی چاوەڕواننەکراو بێت".

ئاژانسى ڕۆیتەرز بڵاویکردەوە دیپلۆماتکارێکی ئەمریکی بەشداری لە کۆبوونەوەی سێ قۆڵییەکەى بەغدا دەکات بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان. پێنج سەرچاوەی ئاگادار لەو بابەتە بە ئاژانسی ڕۆیتەرزیان ڕاگەیاندووە، ئەو کۆبوونەوەیە لەکاتێکدایە واشنتۆن بەردەوامە لە فشارەکانى بۆ دەستپێکردنەوەی نەوتى هەرێم. وەزارەتی نەوتی عێراق میوانداری دانوستانەکانی خێراکردنی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات. بەهۆی ناکۆکی لەسەر مەرجەکانی نێوان کۆمپانیاکانی نەوت و وەزارەتی نەوت تا ڕۆژی پێنجشەممە دواکەوتوون. یەکێک لە سەرچاوەکان کە بەرپرسێکی وەزارەتی نەوتی عێراقە و زانیاری ڕاستەوخۆی لەسەر کۆبوونەوەکە هەیە، وتی ئامادەبوونی پلان بۆ داڕێژراوی ئەو دیپلۆماتکارە کە بنکەکەی لە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغدایە، لە وەڵامی داواکارییەکی واشنتۆن بووە. ئەو بەرپرسەی وەزارەتی نەوتی عێراق وتی: ئامادەبوونی ئەو دیپلۆماتکارە ئەمریکییە ئامانجی یارمەتیدانی هاندانی دانوستانەکانە بۆ پێشەوە و گەیشتن بە چارەسەر بۆ ئەو پرسانەی کە ڕێگری لە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت دەکەن بە شێوەیەک کە هەموو لایەنەکان ڕازی بکات. ڕۆیتەرز مانگی ڕابردوو ئاشکرای کرد کە عێراق کەوتۆتە ژێر فشاری زیاتری ئەمریکاوە بۆ ئەوەی ڕێگە بدات بە هەناردەکردنی نەوتی کورد لە ڕێگەی تورکیاوە، بەمەش دابینکردنی نەوت بۆ بازاڕی جیهانی بەرز دەبێتەوە لە کاتێکدا واشنتۆن دەیەوێت هەناردەی نەوتی ئێران کەم بکاتەوە لە چوارچێوەی هەوڵەکانی بۆ سنووردارکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی تاران. ئێران عێراقی دراوسێ و هاوپەیمانی خۆی بە گرنگ دەزانێت بۆ هێشتنەوەی ئابوورییەکەی لەناو گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان. بەڵام سەرچاوەکان بە ئاژانسی ڕۆیتەرزیان ڕاگەیاندووە، بەڵام بەغدا کە هاوبەشی هەردوو وڵاتی ئەمریکا و ئێرانە، ئاگادارە لە گیرخواردن لە سزاى سیاسەتی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆک کۆماری ئەمریکا بۆ فشاری تاران. بەرپرسێکی حکومی نزیک لە دانوستانەکان وتی: پێداگرییەکی بەهێز لەلایەن لایەنی ئەمریکاوە هەیە لەسەر دەستەبەرکردنی سەرکەوتنی دانوستانەکان (لەبارەی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی کورد) بەهەر شێوەیەک بێت. "هیوادارین ڕۆڵی ئەمریکا یارمەتیدەر بێت بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی مەعقول و قبوڵکراو بۆ حکومەتی عێراق." بەگوێرەی راگەیێندراوێکی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەمڕۆ (پێنجشەممە، 06-03-2025) حەیان عەبدولغەنی لە بەغدا سەرۆکایەتیی کۆبوونەوەیەکی کردووە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر کارەکانی لیژنەی هاوبەشی عێراقی-تورکی، بە ئامادەبوونی ئەندامانی لیژنەکە لە وەزارەتەکانی عێراق. وەزیری نەوت جەختی لە گرنگیی ئەو دۆسیانە کردەوە، کە پەیوەندییان بە کارەکانی لیژنەکەوە هەیە، بەتایبەتی دۆسیەی ئاو و نەوت. وەزیری نەوتی عێراق رایدەگەیێنێت، بەم زیکانە دۆسیەی هەناردەکردنی نەوت لە رێگەی بەندەری جەیهانی تورکیا، کارا دەکەن.    

  کۆمپانیایەک لە باشماخ و پەروێزخان دادەنرێت هەر گەشتیارێک بچێتە ئێران 15 هەزار دیناری لێوەردەگیرێت بڕیارە کۆمپانیایەکی تایبەت لە هەر سێ دەروازەی سنووری باشماخ و پەروێزخان و کێلێ دابنرێت، کاری ئەو کۆمپانیایە وەرگرتنی بڕی 15 هەزار دینار دەبێت، لە هەر گەشتیارێک، کە سەردانی ئێران دەکات. بەپێى بەدواداچوون و زانیاریەکان لە هەرسێ دەروازەکە دەرکەوت کۆمپانیاکە کابینەی کارکردنی داناوە، بەڵام جارێ دەستبەکار نەبووە و چاوەڕێیە وەرزی گەشتیاری دەستپێبکات، واتە پێش پشووەکانی جەژنی نەورۆز کۆمپانیا دەستبەکاردەکات، چونکە چاوەڕیدەکرێت بۆ پشووەکانی نەورۆز و جەژنی رەمەزان گەشتیارێکی زۆر سەردانی ئێران بکات. دەروازەی سنووری حاجی ئۆمەران دەڵێن هیچ کۆمپانیایەک بۆ وەرگرتنی ئەوە پارەیە نەهاتووەتەوە دەروازەکەى ئێمە، تەنها لەو دەروازانە جێبەجێ دەکرێت، کە لەژێر دەسەڵاتى یەکێتیدان. سەرچاوەیەکى ئاگادار ڕاگەیاند، هەوڵێک هەیە ئەم پرۆژەیە فڕۆکەخانەکانیش بگرێتەوە، پێدەچێ عێراقیش هەمان هەنگاو بگرێتەبەر، بەڵام لەناوچەى ژێر دەسەڵاتى پارتى پرۆژەکە رەتکراوەتەوە، چونکە بە پرۆژەى یەکێتى دەزانن و نایانەوێ بچنە ژێر بارى کارێک کە یەکێتى پێی هەستاوە، ئەو کۆمپانیایەش کە پرۆژەکەى وەرگرتووە حزبییە.

وەزارەتی دارایی کوردستان و ئەو تیمە تەکنیکییەی بۆ مووچەی مانگی دوو لە بەغدان، دەڵێن ئەگەری زۆر هەیە سبەی پێنجشەممە پارە بنێردرێت، لەگەڵ گەیشتنی پارەکەش سەرەتای هەفتەی داهاتوو دەست بە دابەشکردنی دەکرێت. ئەمڕۆش مووچەی مانگی دوو لەلایەن بەغدا نەنێردرا، ئەمە لەکاتێدایە کە هەشت ڕۆژە تیمی تەکنیکی وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان لە بەغدایە و لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق کار لەسەر وردبینیکردن لە لیستی مووچەی مانگی دوو دەکەن. وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان و ئەو تیمە تەکنیکییەی لە بەغدایە بە ئاڤا میدیایان ڕاگەیاند، ئەگەری زۆر هەیە سبەی پێنجشەممە بەغدا پارەی مووچەی مانگی دووی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بنێرێت، بە پێچەوانەوە  ئەگەر نەنێردرا، دەکەوێتە هەفتەی داهاتوو. لەبارەی ڕاگەیاندنی لیستی مووچە و دابەشکردنی، وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێمی کوردستان دەڵێت: ئامادەکردن و ڕاگەیاندنی لیست کاتێکی کەمی دەوێت، ئەگەر سبەی پارەکە لە لقی هەولێری بانکی ناوەندی بخرێتە سەر هەژماری هەرێمی کوردستان، ڕاستەوخۆ  لیستی مووچە ڕادەگەیێنرێ و شەممە دەست بە دابەشکردنی دەکرێت، بەڵام ئەگەر سبەش پارە نەنێردرێت، ناردنی دەکەوێتە ڕۆژی یەکشەممە، واتە 9ی مانگ. لەبارەی درەنگ ناردنی مووچەی مانگی دووش کە پێچەوانەی ڕێککەوتنی هەولێر و بەغدایە، ڕێککەوتنەکە وایە ئەبێ مووچەی مانگی دوو لە مانگی دوو بنێردرێت، واتا نابێت مووچەی مانگێک بکەوێتە مانگێکی تر. لەمبارەیەوە سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دارایی عێراق وتى: هۆکارەکەی لە ئەستۆی وەزارەتی دارایی کوردستان بوو، درەنگ لیستی مووچەی مانگی دوویان بۆ ناردین، ڕۆژی 26ی مانگ لیست نێردراوە، ئەمە لەکاتێکدایە ئەم مانگە 28 ڕۆژ بوو، واتە تەنیا دوو ڕۆژ پێش ئەوەی مانگ تەواو بێت، چونکە ڕێککارەکانی وردبینیکردن لە لیستی مووچە وەکو خۆیان ماون، هەمان ئەو ڕێکارانەی پێشتر دەکران هەر ماون.

ئەندامێکی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، هیچ بەربەستێك نییە و هەموو شتێك بەرەوپێش چووە و مووچەی مانگی شوبات بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت. سیپان شێروانی، ئه‌ندامی لێژنەی دارایی و ئابووریی په‌رله‌مانی عێراق، رایگەیاند: "مووچەی مانگی شوبات هیچ بەربەستێكی لەپێشدا نییە و لە زووترین كاتدا بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت، هەموو شتێك وەكوو پێویست بەرەوپێش چووە و وردبینیی لیستی مووچە گەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، چاوەڕوان دەكرێت تەمویل بنێردرێت و دەست بە دابەشكردنی مووچە دەكرێت. سیپان شێروانی جەختی كردەوە، لیستی مووچە بە سیستەمی (پەیرۆڵ) بۆ بەغدا نێردراوە و هیچ گرفتێكی نەبووە. ئەندامەکەی لێژنەی ئابووریی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی بەوەش دا، وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان، کاری زۆر باشی بۆ پرسی لیستی مووچه کردووە، وتیشی: "لیستەكە بەو شێوەیە ئامادە كراوە، كە دارایی فیدراڵ خوازیاری بووە." ڕۆژی 26/2/2025، لیستی مووچە کە لە ڕێگەی سیستەمی (پەیرۆڵ) ئامادە کراوە، ڕەوانەی بەغدا کرا و ڕۆژی 27ی شوبات لیستەکە ڕادەستی وەزارەتی دارایی فیدراڵ کرا. هاوکات شاندی تەکنیکی وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێمی کوردستان چەند ڕۆژە لە بەغدایە و هێشتا نەگەڕاونەتەوە. کاریان تەواوکردنی ڕێکارەکانی ناردنی مووچەی مانگی دوو و وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی وەزارەتی دارایی عێراقە لەبارەی لیستی مووچە. یەكێک لە ئەندامانی ئەو شاندەی لە بەغدایە ڕایگەیاند "چاوەڕوان دەکرێت لە چەند ڕۆژی ئایندەدا لەم هەفتەیە دەست بە ناردنی پارەی مووچەی مانگی دوو بکرێت، کەوتووەتە سەر ئەوەی وردبینی و ڕێکارە ئیدارییەکان کەی تەواو دەبن".  سەرچاوەکەی وەزارەتی دارایی گوتیشی،  ئەگەر هیچ نەیەتە پێشەوە ئەم هەفتەیە پارە دەگات. لەگەڵ ئەوەی پارە خرایە سەر هەژماری هەرێمی کوردستان لە لقی هەولێری بانکی ناوەندی، لە هەرێمی کوردستان دەستبەجێ لیستی مووچەی مانگی دوو ڕادەگەیێنرێت و دەست بە دابەشکردنی دەکرێت.

  نوێنەرانی مەجلیسی شورای ئیسلامی ئێران متمانەیان  لە وەزیرى ئابورى ئەو وڵاتە سەندەوەو لە پۆستەکەى دوورخرایەوە. لە دانیشتنی ئەمڕۆ یەکشەممە  دادگای کراوەی مەجلیسی شۆرای ئیسلامی، پەرلەمانتاران ڕاسپێردراون کە پێداچوونەوە بە پێشنیاری لێپرسینەوە لە وەزیری ئابووری و دارایی بکەن لەم دانیشتنەدا، نوێنەرانی لایەنگری لێپێچینەوە لە پۆستەکەی سەرەتا بۆچوونی خۆیان دەربڕی، پاشان سەرۆک کۆمار بەرگری لە وەزیر کرد. لەودانیشتنەى پەرلەماندا، عەبدولناسر هێممەتی وەزیری کاروباری ئابووری و دارایی ڕایگەیاند کە ئێران توانایەکی گەورەی هەیە و وتی: لە ساڵی ٢٠١٨دا بارودۆخی ئابووری وڵات زۆر سەختتر بوو لە ئێستا، بەڵام ئێمە بە توندی ڕاوەستاین و بەرگەی ئەوپەڕی گوشارەمان گرت، ئێستاش لە شەڕی ئابووریدا سەردەکەوین. دوای وتاری وەزیری ئابووری و دارایی لە دانیشتنی نیوەڕۆ، پرۆسەی دەنگدان دەستیپێکرد، بە 182 دەنگی بەڵێ، 89 دەنگی نەخێر، و 1 دەنگی بێ لایەن، کە دەنگێکی پووچە لە کۆی گشتی 273 دەنگی دراو، و ناوبراو لە وەزارەتی ئابووری دوورخرایەوە. هاوکات مەسعود پزیشکیان، سەرۆککۆماری ئێران ئەمڕۆ یەکشەمە چوتە ناو پەرلەمانی وڵاتەکەی و بە توڕەییەوە لەناو هۆڵی پەرلەمان قسەی کرد و زۆربەی کات  هاواری دەکرد. وتی: کێشە ئابوورییەکانی ئەمڕۆی کۆمەڵگا پەیوەندییان بە یەک کەسەوە نییە، و ناتوانین هەموو تاوانەکە بخەینە ئەستۆی یەک کەس. لەبەشێکی قسەکانیدا وتی: دوژمن دەیەوێت حکومەت و پەرلەمانمان نەمێنێت، پارەکانمان لە قەتەر، عێراق و تورکیا بلۆککراوە و ناماندەنەوە. پزیشکیان وتیشی: ئێمە لە شەڕێکی ئابووریداین، ئەم شەڕە زۆر خراپتر و توندوتیژترە لە شەڕی سەپێنراوی 8 ساڵە لەگەڵ سەدام، دوژمن دەیەوێت ناکۆکی و دووبەرەکی لە نێوانماندا دروست بکات، با ڕێگە نەدەین ئامانجی دوژمن بە ناکۆکی و شەڕ و دووبەرەکی بەدیبهێنرێت.  ئەو جەختیشی لەوە کردەوە کە تاوانبارکردنی یەکتر لەکاتێکدا لە حاڵەتی شەڕی ئابووریداین، کێشەکە چارەسەر ناکات. ئاماژەی بەوەشکرد:  داوای لێبوردن لە خەڵک دەکەم، ناچار بووین لە وەرزی زستاندا غازی خەڵک ببڕین. ناچار بووین کارێک بکەین کە نەماندەویست بیکەین. سەرۆک کۆماری ئێران درێژەی قسەکانیدا وتی: من باوەڕم وابوو کە دیالۆگمان هەبێت باشترە، ڕێبەری شۆڕش وتی کە ئێمە دیالۆگمان لەگەڵ ئەمریکادا نابێت، هەروەها ڕامگەیاند کە دیالۆگمان لەگەڵ ئەمریکادا نابێت. بەڵام دەبێت ڕێگای گونجاو بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بدۆزینەوە.

  بانکی ناوەندی عێراق دراوێکی ئەلیکترۆنی تایبەتی خۆی دەخاتە بازاڕی مامەڵەکانەوە، راوێژکارێکی سەرۆک وەزیرانیش ئەوە بە بازدانێکی گەورە لە سیستمی مامەڵە و شەفافیەت و رێگریی کردن لە سپیکردنەوەی پارە ناودەبات. مەزهەر محەمەد ساڵح، راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە لێدوانێکیدا بۆ ئاژانسی هەواڵی فەرمی عێراق (واع) رایگەیاند: بانکی ناوەندی دراوێکی ئەلیکترۆنی تایبەتی خۆی دروست دەکات و هەنگاو بە هەنگاو دەبێتە جێگرەوەی دراوی کاغەزی، ئەو هەنگاوە بازدانێکی گەورە و جۆرییە لە سیستمی مامەڵە و پارەدانی ئەلیکترۆنی نیشتیمانی. ئاماژەی بەوەکردووە؛ ئەو هەنگاوە چەندین سودی هەیە لەوانە کەمکردنەوەی دزەکردن و تێچووی چاپ بکرن و دانانی سنورێک بۆ ئاڵوگۆڕی دراو لە دەرەوەی سیستمی بانکی، سەرەڕای کەمبونەوەی پێویستی بۆ چاپکردنی پارە بە بەردەوامی و بەرهەمهێنان و دابەشکردنی دراوی کاغەزی. راوێژکاری سەرۆک وەزیران پێیوایە؛ دراوی ئەلیکترۆنی شەفافیەت دەستبەر دەکات  دەتوانرێت کۆنتڕۆڵی مامەڵەی دراو بکرێت، لەگەڵ چاودێریی نەختینەی ژمارەیی و ئاڕاستەی مامەڵەکان، سەرەڕای ئەوەی بەکارهێنانی ئاسانە و وەبەرهێنانیش تێیدا ئاسانە، بە ئاسانی چاودێریی سەرمایە و ئاڵوگۆڕ لەگەڵ دەرەوەی وڵات دەکرێت و پاڵپشتییەکی بەهێزی روبەڕوبونەوەی سپیکردنەوەی پارەشە. مەزهەر محەمەد ساڵح راوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند: دراوی ئەلیکترۆنی پارێزگاریی لە ئەرکە نەریتی و کلاسیکییەکانش دەکات وەک یەکەیەکی ژمێریاری، لەگەڵئەوەی لە رێگەی ئینتەرنێت و مۆبایلی زیرەکیشەوە مامەڵەی پێوەدەکرێت، ئەوەش هاوبەشییەکی باشە بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی دارایی زیاتر سەقامگیر و پێشکەوتوو.

  وەزارەتی نەوتی عێراق، پابەندیی خۆی بە ڕێککەوتنی ئۆپیک پڵەس بۆ کەمکردنەوەی هەناردەی نەوت و پاراستنی نرخی وزە لەگەڵ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان دووپات کردەوە. بەپێى راگەیەندراوێکى وەزارەتی نەوتی عێراق، کە ئەمڕۆ دووشەممە بڵاویکردەوە، رایگەیاند: سەرەڕای زیادبوونی بەرهەمی نەوت بەهۆی وەرگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستانەوە، پابەندن بە کەمکردنەوەی ئاستی بەرهەم و هەناردەکردنی نەوت بەپێی رێککەوتنی وڵاتانی ئەندامی ئۆپیک. لەلایەکى دیکەوە، باسم محەمەد خەزەیر بریکاری وەزارەتی نەوت بۆ کارووباری هەناردەکردن لەلێدوانێکدا دەڵێت، لە قۆناغی یەکەمدا 185 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە لە هەرێمی کوردستانەوە وەردەگرێت، بەرهەمهێنان بەرەبەرە زیاد دەکرێت تا دەگاتە 400 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا. بریکارى وەزیر، ئەوەشى خستەڕوو، لیژنەی هاوبەش پێکهێنراوە بۆ چاودێریکردنی دووبارە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت. هەروەها وتیشى: تیمە تەکنیکییەکان خەریکی پشکنینی بۆڕییەکانن بۆ دڵنیابوون لە یٔامادەباشییان، چاوەڕێی وەڵامی تورکیاین  لە 24 کاتژمێری داهاتوودا سەبارەت بە یٔامادەباشی بۆڕییەکانی بەندەری جەیهان. حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق لە پەیوەندییەکی تەلەفۆنیدا لەگەڵ وەزیرانی وزەی سعودیە و روسیا و ئەمینداری گشتی رێکخراوی ئۆپیک، رایگەیاند: ئاستی بەرهەمی نەوتی عێراق لە مانگی کانوونی دووەمی 2025 گەیشتوەتە 3.999 ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەوەش ئاماژەیەکی باشە بە پابەندیی عێراق بە ئاستی ئەو بەرهەمەی کە رێککەوتنی لەسەر کراوە. مانگی كانونی دووه‌می ساڵی 2014 بۆ یه‌كه‌مین جار نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له‌ ڕێگه‌ی بۆرییه‌وه‌ هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ كرا. نه‌وته‌كه‌ بۆ ماوه‌ی نۆ ساڵ و سێ مانگ ده‌گه‌یه‌ندرایه‌ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیا و له‌وێوه‌ ڕه‌وانه‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرا كه‌ له‌ ساڵانی كۆتایی پرۆسه‌كه‌دا، ئه‌و نه‌وته‌ی هه‌نارده‌ ده‌كرا بڕه‌كه‌ی 400 هه‌زار به‌رمیلی ڕۆژانه‌ بوو، به‌ڵام سكاڵایه‌كی حكومه‌تی عێراق، كۆتایی پێهێنا.

هاوڵاتى لیژنەی باڵای جێبەجێکردنی چاکسازی بۆ باج لە عێراق، ئاشکرایدەکات لەساڵى ڕابردوودا، کۆى داهاتی باج بەڕێژەی 22% بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە چوار تریلیۆن دینار. خالید جابری یٔەندامی لیژنەی باڵای چاکسازی باج، لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا، دەڵێت: داهاتی باج لە ساڵی 2024 گەیشتووەتە 3.755 تریلیۆن دیناری عێراقی، یٔەمەش یٔاماژەیەکی ڕوونە لەسەر باشتربوونی سیاسەتەکانی باج و بەرزکردنەوەی یٔاستی کۆکردنەوەی باج. لەبەشێکى دیکەى قسەکانیدا جابری یٔاماژەی بەوەشداوە لە داهاتوودا سێ کێشەی سەرەکی چارەسەر دەکرێن لەوانە: کۆتاییهێنان بە کێشەی لێکچوونی ناوەکان، دانانی سیستەمێکی ژمارەیی بۆ پرسیارکردن لەبارەی باج، هەروەها بەردەستکردنی زانیارییەکانی کۆمپانیاکان بە شێوەی یٔەلیکترۆنی بۆ فەرمانگە حکومییەکان. یٔەندامەکەی لیژنەی باڵای چاکسازی باجى عێراق، ئەوەشى ڕونکردەوە یٔەم چاکسازییانە هەنگاوێکی گرنگن بۆ دروستکردنی سیستەمێکی دارایی کاراتر و دادپەروەرانەتر، وتیشى: متمانە لە نێوان دەوڵەت و باجدەران بەهێز دەکات و زەمینە بۆ چاکسازی گەورەتر لە سیستەمی یٔابووری خۆش دەکات. بەپێى ئامارە بڵاوکراوەکان، لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باجى حکومەتى هەرێم و عێراقیش پێکەوە بڕی (4 ترلیۆن و 823 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (912 ملیار و 558 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (81%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 911 ملیار و 397 ملیۆن) دینار بووە. بەڵام لە ساڵی (2023) تەنها داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستە و بڕەکەی (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار بووە. بەشێوەیەکی گشتی (باج) بەشدارییەكی دارایی ناچارییە، حكوومەتە  ناوچەیی، هەرێمییەكان دەیسەپێنێت  بە سەر كەس و كۆمپانیاكاندا، ئامانجەکەشی پاەدارکردنی حکومەتە بۆ ڕاییکردنی چالاكییە داراییەکانی. لە پێناسەیەکی کورتیشدا دەکرێت ئاماژە بەوە بدەین کە باج؛ بڕێكی نەختینەیە حكومەت بە مەبەستی دابینكردنی پارە بۆ خەرجییه‌كانی دەوڵەت لە دامەزراوەو كەسەكانی وەردەگرێت، وەک داهات لە كەرتە گشتییەکانی؛ وەك کشتوکاڵ، پەروەردە، پیشەسازی، ڕێگاوبان، وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییە گشیییەکان و ژێرخانی دەوڵەتدا خەرجی دەکات.

  هەردوو وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، رێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بەپێی بڕی بەردەست. لەبارەی ناوەڕۆکی رێککەوتنەکەوە، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان بڵاوی کردەوە؛ ئەمڕۆ یەکشەممە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوتی کوردستان رێککەوتن، ئەوەش دوای پەیوەندی و هەماهەنگی نێوان هەردو وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕێککەوتین لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بەپێی بڕی بەردەست. ئاماژەی بەوەشکردووە؛ بۆ ئەم مەبەستە تیمێکی تەکنیکیی هاوبەش بەمەبەستی پشکنینی بۆرییەکانی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان لەنێوان هەردوولادا پێکهێنراوە. وەزارەتی سامانە سروشتییەکان جەختی کردوەتەوە، کە پابەندبوونی خۆیان بە جێبەجێکردنی بڕگەکانی یاسای بودجەی گشتیی فیدراڵی دووپات دەکەنەوە. لەلایەکى دیکەوە ئەمڕۆ یەکشەممە 23ـی شوباتی 2025 کۆمەڵەی پێشەسازیی نەوتی کوردستان (ئەپیکۆر) کە ئەندامانی ئەو کۆمپانیا نێودەوڵەتیانەن و وەبەرهێنان لە بواری نەوتی گازی هەرێمی کوردستاندا دەکەن، لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی ئێکس لەبارەی گفتوگۆکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق،  پەیامێکیان بڵاوکردەوە. ئەپیکۆر رایگەیاند "هەروەکو هەمیشە دووپاتمانکردووەتەوە، ئەندامانمان ئامادەن بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت لە رێگەی بۆریی عێراق - تورکیا، لەدوای گەیشتنە رێککەوتنێک کە مەرجەکانی ئابووری و بازرگانی و گرێبەستی کۆمپانیاکانی ئەندام لە کۆمەڵەکەمان لەبەرچاو بگرێت."     لەو پەیامەیدا، ئەپیکور ئاماژە بەوە دەکات ئەوان "بەدوای رێککەوتنێکی نووسراوی تایبەت بە فرۆشتندا دەگەڕێین، لەگەڵ حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە شەفاف بێت و گەرەنتی پارەدان بکات، بەبێ دەستوەردانی سیاسی."  هاوکات وەزارەتی نەوتی عێراق دوێنێ شەممە تەواوبوونی ڕێكارەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستانی راگەیاند و شاندی دانوستانكاری هەرێمی کوردستانیش وەڵامی بەغدادی دایەوە و رایگەیاند: پێویستە پێش دەستپێكردنەوەی هەناردەكردن، رێككەوتنێك لەسەر دیاریكردنی بڕێك بۆ مەبەستی بەكارهێنانی ناوخۆیی بەپێی پێویستییەكانی هەرێم و پابەندبوونەكانی، هاوشێوەی بەشەكانی دیكەی عێراق بكرێت. رۆژی سێی ئەم مانگە حكومەتی عێراق رێكارەكانی تایبەت بە دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی دەستپێكرد و  نوسراوێكی ئاڕاستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد بۆ رادەستكردنی 300 هەزار بەرمیلی رۆژانە بە كۆمپانیای سۆمۆ بەمەبەستی هەناردەكردنی، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمیش وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی راسپارد لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای سۆمۆ و كۆمپانیا نەوتییەكان، لە پەیوەندیدابن تا بەزووترین كات هەناردەی نەوت دەستپێبكاتەوە. 

  وەزیری نەوتی عێراق ڕایگەیاند هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەفتەی داهاتوو دەستپێدەکاتەوە، ئەمەش دوابەدوای چارەسەرکردنی ناکۆکییەکی دوو ساڵەییەکەی نێوان هەولێر و بەغداد. لە مانگی 3 ی ساڵی 2023 دا تورکیا هەناردەکردنی نەوتەکەی هەرێمی کوردستانی ڕاگرت، ئەوەش دوای ئەوەی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی فەرمانی بە تورکیا کرد بڕی 1.5 ملیار دۆلار وەکو قەرەبوو بدات بە بەغداد لەسەر هەناردەکردنی نەوت لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە لە ڕێی تورکیاوە بەبێ مۆڵەت لە ساڵانی نێوان 2014 و 2018 دا. ئەمڕۆ دووشەممە، هەیان عەبدلغەنی وەزیری نەوتی عێراق بە ڕۆژنامەنووسانی وت: سبەینێ شاندێکی وەزارەتی نەوت سەردانی هەرێمی کوردستان دەکەن بە مەبەستی گفتوگۆکردن لەسەر میکانیزمێک بۆ وەرگرتنی نەوتی هەرێمەکە و هەناردەکردنی بۆ دەرەوە. پڕۆسەی هەناردەکردنەکە لە ماوەی هەفتەیەکدا دەستپێدەکاتەوە." وەزیرى نەوتى عێراق، ئەوەشى وت: بەغداد ڕۆژانە 300,000 بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانەوە وەردەگرێت. پێشبینی دەکرێت دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت فشارە ئابوورییەکەی سەر هەرێمی کوردستان کەم بکاتەوە، کە لەوێ موچەی کارمەندانی کەرتی گشتی دوادەکەوێت و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیش کەم دەکرێنەوە.

  دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەکانی عێراق ڕایگەیاند، چوارشەممەی داهاتوو دوا مۆڵەتە بۆ کۆمپانیای کۆڕەک تاوەکو قەرزەکانی بداتەوە،  ڕێکاری یاسایی بەرامبەر کۆمپانیای کۆرەک دەگرێتەبەر. ئەمڕۆ دووشەممە، دەستەی کۆمیسیۆنی پەیوەندییەکان و ڕاگەیاندن دانیشتنی ئاسایی خۆی بە سەرۆکایەتی حمود الروبەیعی و بە ئامادەبوونی ئەندامانی دەستەی کۆمیساران ئەنجامداوە بۆ تاوتوێکردنی کۆمەڵێک دۆسیە، دیارترینیان ڕێکارە یاساییەکانی پەیوەست بە کۆمپانیای کۆرەک تیلیکۆم بوو. لەڕاگەیاندراوێکیدا دەستەی راگەیاندنەکەى عێراق، ئاماژە بۆ ئەوەدەکات ڕێکارە یاساییەکان بەردەوامن بۆ ئەوەى دڵنیابن لەوەی کۆمپانیاى کۆرەک قەرزەکانی عێراق دەداتەوە، بە هەماهەنگی لەگەڵ دەسەڵاتە ڕێکخەرییە پەیوەندیدارەکان، ڕۆژی چوارشەممەی داهاتوو وەک دوا وادەی چارەسەرکردنی ئەم پرسە دیاریکراوە. هەروەها دەشڵێن: ئەم وادەیە دوا وادەیە و درێژ ناکرێتەوە، چونکە کۆمپانیای کۆڕەک هیچ چارەسەرێکی بەرچاوی بۆ دانەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکانی نەکردووە. حکومەتی عێراق پێشتر رایگەیاندووە، باجی سەر کۆمپانیاکە گەیشتووەتە ملیارێک دۆلار، بەڵام کۆڕەک رێکارەکانی حکومەتی عێراق بە فشاری سیاسی دەزانێت. چەند رۆژێک لەمەوبەر سەرچاوەیەکى ئاگادار ڕایگەیاند بەغداد بەنیازە ئینتەرنێتی کۆڕەک ببرێت و کۆمپانیاکەش تیمێکی نارد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە.

هاوڵاتى فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق رایدەگەیەنێت، هەولێر و بەغداد کار بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکەن و بۆ ئەم مەبەستەش، هەفتەی داهاتوو هەردوولا کۆدەبنەوە. وەزیری دەرەوەی عێراق لە کۆنفرانسی میونشن-دا رایگەیاند، لەگەڵ هەرێمی کوردستان کاردەکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشە تەکنیکییەکان، بەمەبەستی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم. دەشڵێت، وەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم، 19 ملیار دینار زیانی بە عێراق گەیاندووە. فوئاد حسێن وتیشی، هەفتەی داهاتوو گفتوگۆکان لەسەر ئەو پرسە تەکنیکییانە دەستپێدەکەن و بە چەند رۆژێک، رێککەوتنیان لەسەر دەکرێت. رۆژی 2ـی شوباتی ئەمساڵ، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەمواری یاسای بودجەی پەسەندکرد و بەمپێیەش، لە رێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە، جارێكی دیكە هەناردەی نەوتی هەرێم دەستپێدەكاتەوە. پەرلەمانی عێراق هەموارکردنەوەی یاسای بودجەی پەسەندکرد، کە ئامانج لێی پاڵپشتیکردنی تێچووی بەرهەمهێنانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییە نەوتییەکانە لە هەرێمی کوردستان. پەسەندکردنی پلانی زیادکردنی پارە بە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت کە لە ناوچەکەدا کاردەکەن، لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە، هەنگاوێکی گرنگە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت بۆ تورکیا، لەو چوارچێوەیەدا تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت لە هەرێم بە ١٦ دۆلار دیاریکرا.

هاوڵاتى ئەنجومەنى مامۆستایان و فەرمانبەرانى ناڕازى، جەخت لەسەر ئەوەدەکەنەوە بەردەوامدەبن لەسەر بایکۆتى هۆڵەکانى خوێندن و ئامادەنین سبەینێ یەکشەممە دەوام دەستپێبکەنەوە. هەرچەندە بەڕیوەبەرایەتى پەروەردەى سلێمانى ئاماژە بۆ ئەوەدەکات هەموو ئامادەکاریەک کراوە بۆ ئەوەى بایکۆت کۆتایی بێت و لەرۆژى یەکشەممەوە دەوام دەستپێبکاتەوە، بەڵام مامۆستایانى ناڕازى دەڵێن بایکۆت ناشکێنین. اکاتەوە. نەجمەدین محەمەد لە دەستەى ئەنجومەنى مامۆستایان و فەرمانبەرانى ناڕازى، لەسەر شکاندنى بایکۆت وتی، ئەوان وەک ئەنجومەنى مامۆستایانى ناڕازى بەردەوام دەبن لە بایکۆت. دەشڵێن، بایکۆت بڕیارێکى خۆڕسکى خودى مامۆستایانە. ئەو مامۆستایە ئەوەشى خستەڕوو، ئەمرۆ لە کۆنگرەیەکى رۆژنامەوانیدا جارێکى دیکە بەفەرمى سوربوونى خۆیان لەسەر بڕیارى نەشکاندنى بایکۆت دووپاتدەکەنەوە. دەشڵێت، تاوەکو حکومەتى هەرێم مووچەى مانگى 12 و تەوتین و مووچە فەوتاوەکان و پلە بەرزکردنەوەیان دەستپێنەکاتەوە بایکۆت ناشکێنن. هەروەها ئەوەشى وت: لە چەند رۆژى داهاتوودا چالاکییان دەبێت و بەردەوام دەبن لە خۆپیشاندان و ناڕەزایى. نزیکەى مانگێکە، بایکۆت لە سەرجەم قوتابخانە و خوێندنگاکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و راپەڕین و گەرمیان و شارەزوور بەردەوامە. پێنج شەممەى ڕابردوو ئەنجومەنی سەرتاسەریی مامۆستایان و فەرمانبەرانی ناڕازیی، ڕایانگەیاند، چاوەڕوانین هاوڕێ مانگرتووەکانمان دوای (48) کاتژمێر لە نەخۆشخانە بە تەندروستییەکی باشەوە بگەڕێنەوە ناومان؛ ئەم ماوەش وەک مۆڵەتێک دەدەین بە دەسەڵاتی زۆنی سەوز؛ تا خۆی یەکلابکاتەوە لەنێوان (تەوتین) و (هەژماری من)؛ ئەگەرنا دوای ئەو ماوەیە سەرچاوەی داهاتەکانیان پەکدەخەین. لە بەیاننامەیەکدا، ئەو ئەنجومەنە دەڵێن: بایکۆتی دەوام لە ڕابردوو و ئێستا و داهاتووشدا؛ بڕیارێکی خۆڕسکانەی خودی مامۆستایانە.سەرلەبەری چەواشەکاری و تۆمەتەکانی پارتی دەسەڵاتداری هەولێر؛ لە ڕێی وەزارەتی ناوخۆ و پەیجە فەیک و سێبەر و ڕاوێژکارە دابەستە و نووسەرە دەربارەکانیان؛ ڕەتدەکەینەوە.