مەحمود عوسمان: بڕگەیەكی دەستوری عێراق پێویستی بە چارە سەرە

هاوڵاتی -  داوای ئازادكرنی ئافرەتێک دەكرێت كه لە زانکۆیەکی ئێران خۆی رووتکردبۆوە و دەستگیرکرا. - خۆڕوتكردنەوەی ئەو ئافرەتە وەك كاردانەوەیەك بووە بەرامبەر بە یاساكانی لەچككردنى زۆرەملێ‌.   ئافرەتێک لە زانکۆیەکی ئێران خۆی رووتکردبۆوە و دەستگیرکرا، ئێستاش داوای ئازادکردنی دەکرێت. چەند چالاكوانێكی مافەكانی مرۆڤ داوایان لە دەسەڵاتدارانی ئێران كرد ئەو ئافرەتە ئازاد بكەن، كە دوای ئەوەی لە یەكێك لە زانكۆكانی تاران خۆی رووتكردەوە دەستبەسەركرا. چالاكوانەكان بڵاویانكردەوە، خۆڕوتكردنەوەی ئەو ئافرەتە وەك كاردانەوەیەك بووە بەرامبەر بە یاساكانی لەچككردنى زۆرەملێ‌. رۆژی شەممەی رابردوو لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكان ڤیدیۆی ئافرەتێك بڵاوبۆیەوە كە لە زانكۆی ئازادی ئیسلامی تاران تەنها بە جلوبەرگی ژێرەوە هاتووچۆی دەكرد، لەبەرامبەردا هاوڵاتیانی ئێران ئاشكرایانكرد كە كاردانەوەی ئەو ئافرەتە بەشێك بووە لە بزووتنەوەی (ئافرەت ژیان ئازادی) كە لەلایەن زۆرێك لە ئافرەتانەوە گیراوەتەبەر دژ بەو یاسایانەی ناچاریان دەكات بە داپۆشینی قژیان و پۆشینی جلوبەركی پانوپۆر و درێژ.

هاوڵاتی محەممەد جەواد لاریجانی: - توانا زانستییەکانمان زۆر بەرزن و دەکرێت لە مەودایەکی کورتدا چەکی ئەتۆمی دروست بكەین. - لە ئێستادا سیاسەتی کۆماری ئیسلامی ئێران بریتییە لە پێشخستنی زانستی ئەتۆمی.   محەممەد جەواد لاریجانی بەرپرسی ئینستیتیوتی توێژینەوەی زانستە بنەڕەتییەکانی سەر بە وەزارەتی زانستی ئێران رایگەیاند دەتوانین له مەودایەکی کورتدا چەکی ئەتۆمی دروست بكەین. لاریجانی بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند لە ئێستادا سیاسەتی کۆماری ئیسلامی ئێران بریتییە لە پێشخستنی زانستی ئەتۆمی بۆ مەبەستی مەدەنی و لەڕووی تەکنەلۆجیای ئەتۆمی وڵاتێکی زانستیین. پێشی وایە هەڕەشە ئەتۆمییەکانی ئەمریکا و ڕووسیا و تەنانەت ئیسرائیلیش بە ئاشکرا دیارە و کاتێک سەرکردەکانی ئیسرائیل باس لە شەڕی وجودی دەکەن، ئەم شەڕە پاساوێکە بۆ بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی. جەختیشی لەوە کردەوە کە توانا زانستییەکانمان زۆر بەرزن و ئەگەر ڕۆژێک پێویستییەکی لەو شێوەیە سەرهەڵبدات، دەکرێت لە مەودایەکی کورتدا چەکی ئەتۆمی دروست بكەین.

هاوڵاتی سيستانى: - دەبێت عێراقییەکان کار بکەن بۆ هێنانەکایەی داهاتوویەکی باشتر بۆ عێراق. - دەبێت رێگری بكرێت لە دەستوەردانی دەرەکی بە سەرجەم شێوازەکانی و چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا و سنووردارکردنی چەک لە دەستی دەوڵەت.     عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەی عێراق رایگەیاند دەبێت عێراقییەکان، بەتایبەت دەستەبژێری هۆشیار، پەند لەو ئەزموونانە وەربگرن کە پێیدا تێپەڕبوون و کار بکەن بۆ هێنانەکایەی داهاتوویەکی باشتر بۆ عێراق. بەگوێرەی راگەیێندراوێکی نووسینگەکەی، عەلی سیستانی لەکاتی پێشوازیکردن لە محەممەد حەسسان، نوێنەری سکرتێری گشتیی نەتەوەیەکگرتووکان لە عێراق رایگەیاند، پێویستە عێراقییەکان پەند لەو ئەزموونانە وەربگرن کە پێیدا تێپەڕبوون و کار بکەن بۆ هێنانەکایەی داهاتوویەکی باشتر، بەڵام ئەوە نایەتەدی بەبێ رێگری لە دەستوەردانی دەرەکی بە سەرجەم شێوازەکانی و چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا و سنووردارکردنی چەک لە دەستی دەوڵەت.  سیستانی رونیكردەوە، دەبێت عێراقییەکان، بەتایبەت دەستەبژێری هۆشیار، پەند لەو ئەزموونانە وەربگرن کە پێیدا تێپەڕبوون و کار بکەن بۆ هێنانەکایەی داهاتوویەکی باشتر بۆ عێراق، کە هەمووان تیایدا بە ئاسایش و سەقامگیری و گەشەسەندوویی بژین، بەڵام ئەوە نایەتەدی بەبێ دانانی پلانێکی زانستی و کرداری بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەسەر بنەمای دەستپاکی و رێگری لە دەستوەردانی دەرەکی بە سەرجەم  شێوازەکانی، چەسپاندنی دەسەڵاتی یاسا، سنووردارکردنی چەک لە دەستی دەوڵەت و بنەبڕکردنی گەندەڵی لە سەرجەم ئاستەکان.  لەو کۆبوونەوەیەدا سیستانی باسی لەو ئاڵنگارییە گەورانە کردووە کە ئێستا عێراق رووبەڕووی دەبێتەوە. ئەوە یەکەم کۆبوونەوەی محەممەد حەسسان بوو لەگەڵ عەلی سیستانی لەدوای ئەوەی 15ی تەممووز بە فەرمی وەکو نوێنەری سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق دەستنیشان کرا.

هاوڵاتی - ئیسرائیل هۆشداری داوە بە بەغدا كە پێویستە كۆنتڕۆڵی میلیشیاكان بكات. - ئیسرائیل چەند ئامانجێكی عێراقی دەستنیشان دەكات. - ئێران سەرقاڵی گواستنەوەی مووشەكی بالستیە بۆ عێراق.   چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلی ئاشكرایانكرد ئێران سەرقاڵی گواستنەوەی مووشەكی بالستیە بۆ عێراق. رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل لە زاری چەند بەرپرسێكی ئیسرائیلیەوە بڵاویكردەوە مانگە دەستكردەكان چاودێری تارانیان كردوە كە خەریكی گواستنەوەی مووشەكی بالستین بۆ ناو خاكی عێراق، بەمەبەستی بەكارهێنانیان بۆ هێرشكردنە سەر ئیسرائیل. رۆژنامەكە رونیكردەوە ئیسرائیل چاودێری بارودۆخەكە دەكات و ئەو ئامانجانە دەستنیشان دەكات كە پەیوەندیان بەو میلیشیانەوە هەیە كە ئێران پاڵپشتیان لێدەكات، سەرەڕای دەستنیشان كردنی چەند ئامانجێكی عێراقی. بەپێی رۆژنامەكە ئیسرائیل هۆشداری داوە بە بەغدا كە پێویستە كۆنتڕۆڵی میلیشیاكان بكات و رێگایان نەدات خاكی عێراق بۆ هێرشكردن بەكار بهێنن.

هاوڵاتی - سودانی داوا دەكات بەهانای ئەو كەسانەوە بچن كە بەهۆی لافاو و بارانەوە زیانیان بەركەوتووە. - داواش دەكات بەزووترین کات هەموو هاوکاری و یارمەتییەکی پێویست پێشکەش بە هاوڵاتیان بکەن.   محەمەد شەیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق داوایكرد بەهانای ئەو كەسانەوە بچن كە بەهۆی لافاو و بارانەوە زیانیان بەركەوتووە. بەپێی بەیاننامەیەكی نووسینگەكەی، سودانی ناوەندی نیشتمانی بۆ بەڕێوەبردنی قەیران و کارەساتەکانی لە وەزارەتی ناوخۆ ڕاسپارد، کە دەستبەجێ دەست بکەن به بەهاناوەچوونی ئەو کەسانەی بەهۆی لافاو و بارانەوە زیانیان بەرکەوتووە لە پارێزگاکانی باکوور و ڕۆژئاوای عێراق. داوای هەماهەنگیکردنيشى كردوه بۆ کۆکردنەوەی هەوڵەکانی پێکهاتە سەربازی و مەدەنی و توانا ئەندازیاریيەکان، بۆ ئەوەی بەزووترین کات هەموو هاوکاری و یارمەتییەکی پێویست پێشکەش بە هاوڵاتیان بکەن. لە دوێنێ‌ شەممەوە بارانێكی بەخوڕ هەرێمی كوردستان و عێراقی گرتوەتەوە و بەو هۆیەوە ئەمڕۆ لە زۆربەی قوتابخانەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان پشووی فەرمی بوو، كەشناسیش پێشبینیكردوە بارانی بەخوڕ بەردەوام بێت.

هاوڵاتی - ئەمریكا رایگەیاند فڕۆكە جەنگیەكانی گەیشتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست - لە بنكەی ئاسمانی مینۆت بەڕێكەوتوونە و گەیشتوونەتە ناوچەكە.   سەركردایەتی ناوەندی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ رایگەیاند فڕۆكە جەنگیە ستراتیژیەكان لە جۆری "بی-52" گەیشتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. سەركردایەتیەكە لە ئەكاونتی فەرمی خۆی لە ئێكس بڵاویكردوەتەوە ئەو فڕۆكە جەنگیە ستراتیژیانە لە بنكەی ئاسمانی مینۆت بەڕێكەوتوونە و گەیشتوونەتە ناوچەكە. وه‌زاره‌تی‌ به‌رگری‌ ئه‌مریكا "پنتاگۆن" دوێنێ‌ شەممە رایگەیاند لوید ئۆستن وەزیری بەرگری فەرمانی كردووە بە ناردنی هێزی زیاتر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. باتریك رایدەر وتەبێژی پنتاگۆن لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند ئەو هێزانە لە ماوەی مانگەكانی داهاتوودا دەگەنە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاكو جێگەی كەشتیگەلی ئەبراهام لینكۆڵن بگرنەوە كە ئامادەن بۆ رۆشتن.

هاوڵاتی - ئەمریكا رایگەیاند فڕۆكە جەنگیەكانی گەیشتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست - لە بنكەی ئاسمانی مینۆت بەڕێكەوتوونە و گەیشتوونەتە ناوچەكە.   سەركردایەتی ناوەندی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ رایگەیاند فڕۆكە جەنگیە ستراتیژیەكان لە جۆری "بی-52" گەیشتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. سەركردایەتیەكە لە ئەكاونتی فەرمی خۆی لە ئێكس بڵاویكردوەتەوە ئەو فڕۆكە جەنگیە ستراتیژیانە لە بنكەی ئاسمانی مینۆت بەڕێكەوتوونە و گەیشتوونەتە ناوچەكە. وه‌زاره‌تی‌ به‌رگری‌ ئه‌مریكا "پنتاگۆن" دوێنێ‌ شەممە رایگەیاند لوید ئۆستن وەزیری بەرگری فەرمانی كردووە بە ناردنی هێزی زیاتر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. باتریك رایدەر وتەبێژی پنتاگۆن لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند ئەو هێزانە لە ماوەی مانگەكانی داهاتوودا دەگەنە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاكو جێگەی كەشتیگەلی ئەبراهام لینكۆڵن بگرنەوە كە ئامادەن بۆ رۆشتن.

ھاوڵاتی چەند بەرپرسێکی ئەمریکی بە ئاژانسی ھەواڵی ئەسۆشییەتد پرێسیان راگەیاندووە ئەگەر ھێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ملیشیاکانی ھاوپەیمانی ئێران بۆسەری بەردەوامبێت،ئەگەری ئەوە ھەیە ئیسرائیل ھێرش بۆ سەر عێراق ئەنجام بدات. ئەمڕۆ شەممە ئاژانسەکە لەزاری چەند بەرپرسێکی ئەمریکییەوە بڵاویانکردۆتەوە میلیشیاکانی سەر بە ئێران لە ناوخۆی عێراقەوە و لەڕێگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ھێرشبەرەوە، یەکلایەنە ھێرش بۆ سەر ئیسرائیل ئەنجامدەدەن، ویلایەتە یەکگرتوەکان و ھاوپەیمانەکانیان  ناچاربون دەستوەردان بکەن بۆ بەردانەوەی ئەو فرۆکە بێفرۆکەوانانەی کە میلیشیا پاڵپشتیکراوەکان لەلایەن ئێرانەوە بە ئاڕاستەی ئیسرائیل ھەڵیدەدەن.  بەرپرسێکی بەرگری ئەمریکا و بەرپرسێکی ئاسایشی ناوچەکە بە ئاژامسەکەیان وتوە، "ھێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان لە دوای ھێرشەکەی حەماس لە ٧ی (تشرینی یەکەم/١٠)ی ساڵی ڕابردوەوە بۆ سەر ئیسرائیل، بوەتە پرسێکی گرنگ و پەیوەندی بە  تۆڵەسەندنەوەی ئێرانەوە نیە، لە بارامبەر ھێرشەکانی ھەفتەی ڕابردوی ئیسرائیلدا".  ئەو بەرپرسە ئاماژەی بەوەشکردوە، "پرۆسەی ھەڵدانی بەردەوامی فرۆکەی بێفرۆکەوان لەناو عێراقەوە بە ئاڕاستەی ئیسرائیل، ئەگەری وەڵامدانەوەی راستەوخۆی ئیسرائیلی بۆ ئەو ھێرشانە زیاتر کردوە".  دو بەرپرسی ئەمریکی جەختیانکردوەتەوە، ویلایەتە یەکگرتوەکان و ھاوپەیمانەکانیان ناچاربون دەستوەردان بکەن بۆ بەردانەوەی ئەو فرۆکە بێفرۆکەوانانەی کە میلیشیا پاڵپشتیکراوەکان لەلایەن ئێرانەوە بە ئاڕاستەی ئیسرائیل ھەڵیدەدەن.  ھاوکات بەرپرسێکی ئەمنیی ناوچەکەش رایگەیاندوە، میلیشیاکانی ھاوپەیمانی ئێران رۆژانە بە تێکڕا پێنج ھێرش لەناو عێراقەوە بۆسەر ئیسرائیل ئەنجامدەدەن، لە ھەفتەی رابردودا، ھەشت فرۆکەی بێفرۆکەوان لە (٢٤) کاتژمێردا بە ئاڕاستەی ئیسرائیل ھەڵدراوە.

هاوڵاتی - ئەمریكا هۆشداری دەداتە ئێران - ئەمریكا هێزی زیاتر رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات - ئەمریكا پابەندبونی خۆی دووپات دەكاتەوە بە بەرگریكردن لە ئیسرائیل   وه‌زاره‌تی‌ به‌رگری‌ ئه‌مریكا "پنتاگۆن" رایگەیاند لوید ئۆستن وەزیری بەرگری فەرمانی كردووە بە ناردنی هێزی زیاتر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. باتریك رایدەر وتەبێژی پنتاگۆن لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند ئەو هێزانە لە ماوەی مانگەكانی داهاتوودا دەگەنە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاكو جێگەی كەشتیگەلی ئەبراهام لینكۆڵن بگرنەوە كە ئامادەن بۆ رۆشتن. رونیشیكردەوە بڕیارەكە هاوهەڵوێستە لەگەڵ پابەندبوونی ئەمریكا بە پاراستنی هاوڵاتیانی وەڵاتەكەیی و هێزەكانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بۆ بەرگریكردنیشە لە ئیسرائیل و كەمكردنەوەی گرژیەكان لە ریگای بەرپەچدانەوە و دیبلۆماسیەوە. وتیشی: ئەم جموجۆڵانە دەرخەری توانای ئەمریكایە بۆ بڵاوبوونەوە بە هەموو جیهاندا لەماوەیەكی كورتدا، بۆ رووبەڕووبونەوەی هەڕەشە ئەمنیەكان. ئاشكراشیكرد، وەزیری بەرگری ئەمریكا دڵنیاییداوە ئەگەر ئێران و هاوبەشەكانی، ئەمریكیەكان و بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە بكەنە ئامانج، ئەوا ئەمریكا هەموو رێوشوێنێكی پێویست دەگرێتەبەر بۆ داكۆكیكردن لە گەلەكەی.

ئەحمەد ئیبراهیم سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی گۆڕینی شێوازی دەوڵەت لە عێراق لەدەوڵەتی سادەوە بۆ دەوڵەتی ئاوێتە بە دوو قۆناغدا تێپەڕبووە: قۆناغی یەکەم: گۆڕینی نافەرمی یاخود کردارییە لە وڵاتێکیسادەوە بۆ ئاوێتە؛ لە ساڵی (١٩٩١)دا، کە دەبێت بە یەکەیەکیسیاسی نیمچە سەربەخۆ و دابڕاو لە دامەزراوەکانی حکومەتیعێراقی ئەو کاتە، پاشان لە ساڵی (١٩٩٢)دا، بەشێوەیەکی کرداریهەرێمی کوردستان دروست دەبێت، هەر لە هەمان ساڵداهەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجام دەدرێت لە بەرواری (١٩/٥/١٩٩٢)داکە پێی دەوترا ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان. ئەم قەوارە نوێیەلە بەرواری (٤/١١/١٩٩٢) بڕیاریدا پشت بە فیدڕاڵییەت ببەستێتبۆ چارەسەری ئاشتیانە و دیموکراسی دۆزی کورد لە عێراق. بۆ ئەممەبەستەش چەندەها کۆنگرە بەسترا لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەکانی ئەوکاتەی عێراقەوە بۆ پەیڕەوکردنی سیستمی فیدراڵی لە عێراق، لەدوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس، گرنگترین ئەو کۆنگرانەش کە بۆ ئەممەبەستە بەستران (کۆنگرەی لەندەن) بوو لەلایەن ئۆپۆزسیۆنیعێراقییەوە لە ساڵی (٢٠٠٢)دا، کە لایەنە سیاسییە کوردییەکان و شیعییەکان بەشداربوون تێیدا،  لەگەڵ گەورە دروستکەرانی بڕیارو ناوەندی توێژینەوە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و نوێنەریویلایەتە یەکگرتووەکان(زاڵمای خەلیل زادە)، هەموو لایەنەبەشداربووەکان کۆکبوون لەسەر پەیڕەوکردنی فیدڕاڵیزم لە عێراقدوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسدا. قۆنا‌‌غی دووەم: بریتییە لە قۆناغی گۆڕینی فەرمی و دەستوریی، ئەمەش لە یاسای بەرێوبردنی دەوڵەتی عێراقیدا بۆ قۆناغیڕاگواستنی ساڵی (٢٠٠٤)دا بەرجەستە بوو. دواتریش لە دەستوریعێراقی بۆ ساڵی (٢٠٠٥)دا جێگیر کرا، کە جەختیان لەسەرپەیڕەوکردنی فیدڕاڵیەت دەکردەوە وەکو شێوازی حکومڕانی لەعێراق. فیدڕاڵیزم چییە؟ فیدڕاڵیزم جۆرێکە لە سیستمی سیاسی کە ڕێگە بە فرەییکۆمەڵایەتی لە دەوڵەتەکاندا دەدات و دەتوانن گوزارشت لەتایبەتمەندییەکانی خۆیان بکەن لەگەڵ مانەوەی یەکێتییەکی توند لەژێر سایەیی یەکگرتنە فیدڕاڵیەکەدا، هەروەها یەکێکە لە گرنگترینئامرازە دیموکراسییەکان و چارەسەرێکی دادپەروەرانەیە بۆئیدارەدانی فرە کلتوریی و هەمەچەشنییەکان. لە نێوان هەر یەک لەحکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمەکاندا لە ڕێگەی دەستورەوەدەسەڵاتەکان دابەش دەکرێت، لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە کەدەوڵەتی فیدڕاڵی لە دەرئەنجامی کۆمەڵێک دەوڵەت یاخود یەکەوەدروست دەبێت بە مەبەستی دەوڵەتێکی یەکگرتووی ناوەندی بەهێزلەسەرئاستی ناوخۆیی و دەرەکی. لە جیهاندا بە نزیکەیی (٢٨) دەوڵەت پەیڕەوی سیستمی فیدڕاڵی دەکەن. دەسەڵاتەکان لە دەوڵەتی فیدڕاڵیدا چۆن دابەشدەبن ؟ دەوڵەتی عێراق بە نمونە: لە عێراقدا دەسەڵاتی یاسادانان دابەش دەبێت بۆ دوو ئەنجومەن: یەکێکیان پێی دەوترێت ئەنجومەنی نوێنەران ئەوەی دیکەیان پێیدەوترێت ئەنجومەنی ئیتحاد، لێرەوە دەتوانین بڵێین دەسەڵاتەکانلەنێوان ئەم دوو ئەنجومەنەدا بەم شێوەی خوارەوە دابەش دەبن: هەندێک بابەتی دیاریکراو بە تەواوی دەسپێردرێت بە ئاستێکیحکومەت، بەڵام ئەو دەسەڵات و بابەتانەی دیکە کە دەمێنێتەوە بەهاوبەشی لە نێوان هەردوو ئاستەکەی حکومەت (حکومەتی فیدڕاڵیو حکومەتە هەرێمیەکان)دا بەڕێوە دەچێت، کە هەریەک لەم دووحکومەتە دەتوانن یاسا بۆ ئەو بابەتە هاوبەشانە دەربکەن، بەڵام بەمەرجێک ئەو یاسایانەی کە یەکە هەرێمیەکان دەریدەکەن بۆ ئەومەبەستە پێچەوانەی دەستوری فیدڕاڵی نەبێت، بە مانایەکی دیکەحکومەتی هەرێمیەکان دەتوانن کۆمەڵێک یاسا دەربکەنلەبەرژەوەندی خۆیاندا بەڵام پێچەوانەی دەستورە فیدڕاڵیەکە نەبێت، کە ئەمە لە ئێستادا مۆدێلێکی نوێی دەوڵەتە فیدڕاڵییەکانە و زۆرێک لە دەوڵەتە فیدڕاڵییەکان جێبەجێی دەکەن.  لە ماددەی (٦٥)ی دەستوری عێراقی ساڵی (٢٠٠٥)دا، باس لەپێکهێنانی ئەنجومەنێک کراوە بە ناوی ئەنجومەنی ئیتیحاد، ئەمئەنجومەنە نوێنەرایەتی هەرێمەکان دەکات لەناو دەسەڵاتییاساداناندا، کە دەبێت بەشێک بێت لەو دەسەڵاتە و بەشداربێت لەدەرکردنی یاساکاندا بە تایبەت لەو یاسانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان ناڕاستەوخۆیان بە هەرێمەکانەوە هەیە، پێکنەهێنانی ئەمئەنجومەنە یاخود لە کارخستنی؛ واتا کەم وکورتی لە بونیادیدەستوری و یاسایی دەوڵەتی ئیتیحادیدا، چونکە دەستور ئاماژەیبۆ کردووە. هۆکاری لە کارخستنی ئەم ئەنجومەنەش دەتوانین بیگەڕێنینەوە بۆلاوازی ئیرادەی لایەنەسیاسیەکان، کە پێیانوایە دروستبوونی ئەمئەنجومەنە دەبێتە هۆی دابەشکردنی عێراق و زیاتر لە یەکەیەکیهەرێمی دروست بێت، یاخود دەتوانین بڵێین وشیاریی دیموکراسیفیدڕاڵییان نییە، واتە سەرکردەکان پێیانوایە جێبەجێکردنیفیدڕاڵی دەبێتە هۆی دابەشبوونی عێراق  و پتەوبوونی هەرێمیکوردستان، کە لە داهاتوودا مەترسی گەورە بۆ سەر عێراق دروستدەکات.             

هاوڵاتی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ منداڵان (یونیسێف) رایگەیاند بەلای كەمەوە رۆژانه منداڵێك لە لوبنان دەكوژرێت. یونسێف لە بەیاننامەیەكدا بڵاویكردەوە لە رۆژی چواری ئەم مانگەوە بەهۆی بەردەوامی جەنگی نێوان حزب ولڵاَ و ئیسرائیل، رۆژی منداڵێك بەلای كەمەوە لە لوبنان دەكوژرێت و دەبێتە قوربانی. رونیشیكردەوە لە چواری تشرینی یەكەمی ئەم ساڵەوە رۆژی منداڵێك لە لوبنان دەكوژرێت و دەی دیكەش بریندار دەبن و بە دەیان هەزار منداڵی دیكەش كە لە بۆردومانەكان رزگاریان بووە، دووچاری تەنگە نەفەسیەكی توند بوونە، بەهۆی بەرزبوونەوەی توندوتیژی و پشێویەوە. فڕۆكە جەنگیەكانی ئیسرائیل لە 23ی ئەیلولی رابردوو بۆردومانی باشوری لوبنان و بەیروتی پایتەخت دەكەن و لە یەكی ئكتۆبەری ئەم مانگەشەوە سوپای ئیسرائیل لەشكركێشیەكی چڕی بۆ سەر باشوری لوبنان دەستپێكردوە.

هاوڵاتی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان بۆ منداڵان (یونیسێف) رایگەیاند بەلای كەمەوە رۆژی منداڵێك لە لوبنان دەكوژرێت. یونسێف لە بەیاننامەیەكدا بڵاویكردەوە لە رۆژی چواری ئەم مانگەوە بەهۆی بەردەوامی جەنگی نێوان حزب ولڵاَ و ئیسرائیل، رۆژی منداڵێك بەلای كەمەوە لە لوبنان دەكوژرێت و دەبێتە قوربانی. رونیشیكردەوە لە چواری تشرینی یەكەمی ئەم ساڵەوە رۆژی منداڵێك لە لوبنان دەكوژرێت و دەی دیكەش بریندار دەبن و بە دەیان هەزار منداڵی دیكەش كە لە بۆردومانەكان رزگاریان بووە، دووچاری تەنگە نەفەسیەكی توند بوونە، بەهۆی بەرزبوونەوەی توندوتیژی و پشێویەوە. فڕۆكە جەنگیەكانی ئیسرائیل لە 23ی ئەیلولی رابردوو بۆردومانی باشوری لوبنان و بەیروتی پایتەخت دەكەن و لە یەكی ئكتۆبەری ئەم مانگەشەوە سوپای ئیسرائیل لەشكركێشیەكی چڕی بۆ سەر باشوری لوبنان دەستپێكردوە.

هاوڵاتی دەسەڵاتی خۆجێی لە حەسەكەی ڕۆژئاوای کوردستان لەبەیاننامەیەکدا ڕەخنەی لە بێدەنگیی نێودەوڵەتی گرت لە بەرامبەر ئەو تاوانانەی کە هێزەکانی تورکیا ئەنجامیان داوە، بەپێی ئامارێکیش تورکیا ۱۰۳۱ هێرشی ئەنجامداوە، كە لە ئەنجامدا ۱۷ شەهیدی لێكەوتۆتەوە و ٦٥ كەسیش برینداربوونە. كە ۱۱۸ هێرشی بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بووە و ۲۰ هێرشی فڕۆکەی جەنگی و ۸۹۳ هێرشیش لە رێگای تۆپخانەكانەوە ئەنجامدراوە. لەبەیاننامەکەدا ئاماژەی بەوەشکراوە، بۆردوومانەکە بووەتە هۆی نەگەیشتنی سووتەمەنی بۆ ناوەندە خزمەتگوزارییەکان، ئەمە جگە لەوەی كە سووتەمەنی بەڕێژەیەكی "بەرچاو" کەم بووەتەوە. هەروەها لە ڕاگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوەش کراوە، نانەواخانەکان و كۆگاكانی ئارد بۆردوومان كران کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ئابووری ناوچەكە كردووە و بووە هۆی کۆچ کردنی خەڵكی ناوچەكە. پێشوتریش بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ڕۆژئاوای کوردستان وتبوى هێرشەکانی تورکیا سەقامگیری ناوچەكە تێکدەدات و هەڕەشە لە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر دەکات کە لەلایەن هێزە ئەمنییەکانە و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ئەنجامدەدرێن. هاوکات داواشی لە هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و رووسیا و هەموو دەزگاكانی مافی مرۆڤ كرا کە درک بە کاردانەوەکانی ئەم دەستدرێژییە بکەن، و هەنگاویش بنێن بۆ ڕاگرتنی و دروستكردنی لێژنەیەكی لێکۆڵینەوە بۆ لێپرسینەوە لە تاوانباران. ئەوەشخراوەتە ڕوو تورکیا ۱۰۳۱ هێرشی ئەنجامداوە، كە لە ئەنجامدا ۱۷ شەهیدی لێكەوتۆتەوە و 65 كەسیش برینداربوونە. كە ۱۱۸ هێرشی بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بووە و ۲۰ هێرشی فڕۆکەی جەنگی و ۸۹۳ هێرشیش لە رێگای تۆپخانەكانەوە ئەنجامدراوە. بۆردوومانەکەی تورکیا وێستگەکانی کارەبای ناوچەکانی قامشلۆ، كۆبانێ، عامودێ، و ترپە سپی، لەكارخست و بوە هۆی پچڕانی كارەبا لە زیاتر لە ۱۵۰ هەزار خێزان، ئەمەش جگە لەوەی كە ئەو ناوچانە بێ ئاو دەبن.

ئامادەكردنی هاوڵاتی: - بڕیارە ئەمڕۆ سەرۆكێكی نوێ‌ بۆ پەرلەمانى عێراق هەڵيژێردرێت - تائێستا فڕاكسیۆنە سیاسیەكان نەگەیشتونەتە هیچ رێكەوتنێك سەبارەت به هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ‌ بۆ پەرلەمانی عێراق - هەوڵێك هەیە بۆ یەكلایی كردنەوەی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی عێراق بە دوو رێگا - هەڵنەبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێشێلكاری دەستور و یاسای ئەنجومەنی نوێنەرانه   دوای نزیكەی ساڵێك لە مشتومڕ و چاوەڕوانی، بڕیارە ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەرۆكێكی نوێ‌ بۆ پەرلەمان هەڵبژێرێت. زیا هیندی پەرلەمانتاری عێراق لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند لە دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانی عێراقدا سەرۆكێكی نوێ‌ بۆ پەرلەمان هەڵدەیژێردرێت. لەلایان خۆیەوە عارف حەمامی پەرلەمانتاری عێراق دووپاتیكردەوە، هەڵبژاردنی سەرۆكێكی نوێ‌ بۆ پەرلەمانی عێراق زۆر گرنگە كە ماوەیەكی زۆرە ئەم بابەتە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە، چونكە ناكرێت پەرلەمان بەبێ‌ سەرۆك بەردەوام بێت، بەڵام تائێستا فڕاكسیۆنە سیاسیەكان نەگەیشتونەتە هیچ رێكەوتنێك سەبارەت بەم بابەتە. عەدنان جحێشی ئەندامی فڕاكسیۆنی موبادەرە ئاشكرای كرد هەوڵێك هەیە بۆ یەكلایی كردنەوەی پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی عێراق بە دوو رێگا، یەكەمیان سالم عیساوی و مەحمود مەشهەدانی دەچنە گێبڕكیەوە و كامیان زۆرترین دەنگیان بە دەستهێنا پۆستەكە وەردەگرێت، رێگاكەی تریش ئەوەیە عیساوی و مەشهەدانی بكشێنەوە و كاندیدی یەكلاكەرەوە دەستنیشان دەكەن یان پڕۆگرامی ناوخۆی پەرلەمان هەموار دەكەنەوە. تاڵب معماری ئەندامی فڕاكسیۆنی تەقەدوم  وتی: ئێمە وەك فڕاكسیۆنی تەقەدوم بە 55 پەرلەمانتارەوە رێكەوتووین لەسەر یەك كەسایەتی بۆ پۆستی سەرۆكی پەرلەمان و چوارچێوەی هەماهەنگیش پاڵپشتمانە. ئەحمەد روبەیعی سەرۆكی فڕاكسیۆنی نەهجی وەتەنی رایگەیاند تاكو ئێستا گفتوگۆكان لە نێوان فڕاكسیۆنە سیاسیەكان بەردەوامن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكێك بۆ پەرلەمانی عێراق و هیوادارین لە دانیشتنەكەی ئەمڕۆدا ئەم بابەتە یەكلایی بكەینەوە. محەمەد مەجید ساعدی پارێزەر و پسپۆڕی یاسایی دەڵێت: هەڵنەبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێشێلكاری دەستور و یاسای ئەنجومەنی نوێنەران و پڕۆگرامی ناوخۆی ئەنجومەنەكەیە و دەبوو لە دوای ئەوەی بە رەسمی ئەنجومەنی نوێنەران لە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی ئاگادار كرایەوە بە كۆتایی پێهێنانی ئەندامێتی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێشوو، راستەوخۆ لەیەكەم دانیشتندا سەرۆكێكی بۆ پەرلەمانی عێراق هەڵبژاردایە.

هاوڵاتی    سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کارنامەی دانیشتنی سبەینێ پێنجشەممەی بڵاوکردەوە کارنامەکە تەنیا یەک بڕگە لەخۆ دەگرێت کە ئەویش هەڵبژاردنی سەرۆکی پەرلەمانە. پێشوتر ڕۆژی دوو شەممەی ڕابووردوو چوارچێوەی هەمئاهەنگی شیعەکان ڕایگەیاندبوو پێنجشەممە دوایین وادەیە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی پەرلەمان. لایەنە سوونییەکان هێشتا ناکۆکی خۆیان لەسەر ئەو پۆستە بەلادا نەخستووە. پێشووتر 6 لایەنی سوونە بەسەرۆکایەتی حزبەکەی محەممەد حەلبووسی سەرۆکی لەکارلادراوی پەرلەمان ڕایانگەیاندبوو یان دەبێت هەموو لایەنەکانی تر کاندیدەکانیان بکشێننەوەو مەحمود مەشهەدانی بکەنە سەرۆک، یاخود هەر لایەنەو کاندیدی خۆی پێشکەشبکات و بڕواتە دەنگدانەوە.  سەرۆکی پەرلەمانی عێراق پشکی سوونەکانە، پێشتر محەممەد حەلبووسی سەرۆک بوو، بەڵام بەبڕیارێکی دادگای فیدڕاڵی لە ڕۆژی 14 تشرینی دووەمی 2023 لەکارلادرا.