عێراق: هەرێم چەندین ترلیۆن دینار زیانی لە خەزێنەی دەوڵەت داوە

بەگوێرەی ڕاگەیەندراوێکی نووسینگەکەی، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ئێوارەى ئەمڕۆ پێنجشەممە بە تەلەفۆن لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا قسەی کردووە و باسیان لە کوشتنی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کردووە لە واشنتۆن. لە ڕاگەیەندراوەکەدا کە ئاژانسی ڕۆیتەرز گواستراوەتەوە، ئەوەشی خستۆتەڕوو، کە هەردوو سەرکردە باسیان لە شەڕی کەرتی غەززە کردووە، هەروەها ترەمپ پشتیوانی خۆی بۆ ئامانجەکانی نەتانیاهۆ دەربڕیوە، لەوانەش ئازادکردنی سەرجەم بارمتەکانی بزووتنەوەی حەماسی فەلەستینی. سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند کە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا دروستکردنی یەکەم ناوچەی دابەشکردنی یارمەتییە مرۆییەکان لە غەززە تەواو دەبێت. ئەمەش ڕۆژێک دوای ئەوە دێت کە ئیسرائیل ڕۆژی چوارشەممە ڕێگەی بە ١٠٠ بارهەڵگری بارهەڵگری خۆراکی منداڵان و کەرەستەی پزیشکی دا بۆ چوونە ناو غەززە. کارۆلین لیڤیت، وتەبێژی کۆشکی سپی ڕایگەیاند، ترەمپ لە کاتی پەیوەندییەکەدا بابەتی "رێکەوتنێکی ئەگەری لەگەڵ ئێران" وروژاندووە، ئاماژەی بەوەشکردووە، سەرۆک پێیوایە گفتوگۆکان "بە ئاراستەیەکی دروستدا دەڕۆن". وتەبێژەکەى کۆشکی سپی ئەوەشى خستوەتەڕوو گفتوگۆکانى ترەمپ لەگەڵ نەتانیاهۆ بەرهەمدار بووە، وتیشى: ئەم ڕێککەوتنە لەگەڵ ئێران دەتوانێت بە دوو شێوە کۆتایی پێبێت، دەکرێت بە چارەسەرێکی دیپلۆماسی زۆر ئەرێنی کۆتایی پێبێت، یان دەتوانێت بە دۆخێکی زۆر نەرێنی بۆ ئێران کۆتایی بێت. بۆیە هەر بۆیەشە ئەم گفتوگۆیانە لە کۆتایی ئەم هەفتەیەدا ئەنجام دەدرێن. لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کوژران بە گوێرەی میدیای ئەمریکا، کارمەندانی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە مۆزەخانەکەدا سەرقاڵی ئاهەنگگێڕان بوون. هەروەها، کوژراوەکان ژن و پیاوێکن.  سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە ئیلیاس رۆدریگێز کە تۆمەتباری کوشتنی دوو کارمەندەکەی ئیسرائیلە دوای گەیشتنی پۆلیس بۆ سەر شوێنی رووداوەکە 10 خولەک وەستاوە و دواتر خۆی بەدەستەوە داوە. سی ئێن ئێن ئاماژەى بەوەکردوە سەرەتا ئیلیاس رۆدریگێز لەنێو خەڵکدا وەک شایەتحاڵ مامەڵەی کردووە بەڵام دوای 10 خولەک هاواری کردووە و گوتوویەتی: من کردم، من ئەوانم  لەپێناو غەزە کوشت.

  سەرۆککۆماری ئێران و هەر چوار پارێزگارەکای پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە تاران  کۆبوونەوەو ڕایدەگەیەنێت دانیشتووانی هەردوو دیوی سنوورەکان پەیوەندییان بە یەکترەوە هەیە و خاوەن کەلتوور و مێژوویەکی هاوبەشن،  شەیتان هەوڵدەدات مرۆڤەکان جیا بکاتەوە ئەو شەیتانە گەورەیەش ئێستا ئەمریکایە. کۆبوونەوەی مەسعود پزیشکیان، سەرۆكکۆماری ئێران لە کۆشکی کۆماری لەگەڵ هەریەکە لە ئومێد خۆشناو، پارێزگاری هەولێر؛ د. عەلی تەتەر، پارێزگاری دهۆک؛ د. هەڤاڵ ئەبوبەکر، پارێزگاری سلێمانی و نوخشە ناسیح، پارێزگاری هەڵەبجە بووە بە یاوەریی ئارەشی زرێ تەنی لهۆنی، پارێزگاری سنە (کوردستان)؛ رەزا رەحمانى، پارێزگاری ورمێ (ئازربایجانی رۆژئاوا)؛ مەنوچەهر حەبیبی، پارێزگاری کرماشان و فەرامەرز ئەسەدی، سەرکۆنسووڵی گشتیی ئێران لە هەولێر بووە. سەرۆک کۆمار لەو دیدارەیدا جەختی لەوە کردەوە: ئەگەر بەڕاستی پەیڕەوی لە ئامۆژگارییەکانی ئیسلام بکەین و برای یەکتر بین، خۆمان لە دروستکردنی ناکۆکی بەدوور دەگرین و پایتەختی وڵاتانی ئیسلامی لە بەرامبەر چەکدا نادەین بە ئەمریکا. ناوبراو ئەوەشى خستەڕوو ئەگەر ئەو پارەیەی کە وڵاتانی ئیسلامی بۆ کڕینی چەکی سەربازی بۆ ئەمریکا دابینیان دەکرد، لە وڵاتانی ئیسلامیدا خەرج بکرایە، هەموو موسڵمانان لە خۆشگوزەرانی و ئاسوودەییدا دەبوون. پارێزگای سلێمانی لە راگەیێندراوێکدا کۆبوونەوەکەی بە "ئەرێنی" ناوبردووە و دەڵێت، د. هەڤاڵ ئەبوبەکر، پارێزگاری سلێمانی "جەختی لەسەر چارەسەرکردنی کێشەی کەمئاوی، وشکەساڵی، گەیاندنی هێڵی شەمەندەفەری کوردستان بە دەروازەی نێودەوڵەتیی باشماخ و بەخشینی تایبەتمەندیی بە دەروازەکان کردەوە."   پارێزگاری سلێمانی هیوای خواستووە، "پەیام و ئیرادە و بەرنامەی ئاشتی لەپێناوی سەقامگیریی ئاسایش و ئابووریی هەموو ناوچەکەدا؛ جێی هەر شەڕێکی نەخوازراو بگرێتەوە." پارێزگاری هەڵەبجە ئاماژەی بەوەش کرد، "یاداشتێکی تایبەتم پێشکێش بە جەنابی سەرۆککۆماری ئێران کرد، کە باسم لە کردنەوەی دەروازەی سنووریی سازان و منداڵە ونبووەکان و بریندارانی چەکی کیمیایی کرد، ئەمەش جگە لەو یاداشتانەی لە دوو رۆژی رابردوودا واژۆمان کرد." لەبارەی ئەو یاداشتەی پێشکێشی سەرۆککۆماری ئێرانی کردووە، نوخشە ناسیح ئەوەی خستەڕوو، "سەرۆککۆماری ئێران زۆر خۆشحاڵ بوو، زۆر پشتیوان و هاوکار بوو." ئومێد خۆشناو، پارێزگاری هەولێر لەبارەی کۆبوونەوەکە رایگەیاندووە، پزیشکیان خۆشحاڵیى خۆی به‌ "ئاستی پەیوەندیی باشی نێوان پارێزگا هاوسنوورەکانی هەرێمی کوردستان و ئێران نیشاندا. پشتیوانیی خۆی بۆ رێککەوتنەکانی نێوانیان دووپاتکردەوە." پارێزگاری هەولێر لە کۆبوونەوەکەدا تیشکی خستووەتەسەر ئەو رێوشوێن و ئامادەکارییانەی ساڵانە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە بۆ پێشوازیکردن لە زیارەتکارانی پەیڕەوی شیعەی ئێران و چوونیان بۆ شوێنە پیرۆزەکانی عێراق گیراوەتەبەر.

  سەنتەری میترۆ داوا لە دەزگا ئەمنییەكانی شاری هەولێر دەكات، پێشكەشكاری كەناڵی ئەلبەغدادیە رادەستی دەزگا ئەمنییەكانی بەغدا نەكات و بە پێی شوێنی دانیشتنی كەیسەكەی بگوزرێتنەوە بۆ هەرێمی كوردستان و بە پێی یاسای ژمارە 35ی ساڵی 2007 یاسای رۆژنامەگەری هەرێمی كوردستان مامەڵە لەگەڵ كەیسەكەیدا بكرێت نەك یاسای سزادانی عێراقی.  ئەمڕۆ پێنج شەممە 22ی ئایاری 2025 ، كەناڵی ئەلبەغدادییە راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە تیایدا هاتووە كە پێشكەشكارێكیان بەناوی (عەلی ئەلخەیال) لە هۆڵێكی وەرزشی شاری هەولێر ڕفێندراوەو تاكو ئێستا بێسەروشوێنە، سەلامەتی گیانی ئەو میدیاكارەش دەخەنە ئەستۆی محەمەد تەمیم، وەزیری پلاندانانی عێراق. بەپێی ڕاگەیەنراوەكە، پێشتر لەڕێی پەیوەندی تەلەفۆنییەوە ئەو وەزیرە هەڕەشەی لە پێشكەشكارەكە كردوە، هەروەها سكاڵای یاساییشی لەدژی تۆماركردبوو. عەلی ئەلخەیال، بڕوانامەی بەكالۆریۆس لە ڕۆژنامەگەری، زانكۆی بەغداو بڕوانامەی ماستەر لە ڕۆژنامەگەری لێكۆڵینەوە لە زانكۆی بەغدا بەدەستهێناوە، ساڵانێك لە كۆمەڵگەی مەدەنیدا كاری كردووە، ئێستا بەرنامەی "ئێمە دەسەڵاتین" لەو كەناڵەدا پێشكەش دەكات، كە بەرنامەیەكی سیاسی رەخنەگرە. سەنتەری میترۆ داوا لە حكەمەتی عێراق دەكات دەكات یاسا نەكەنە ئامرازێك بۆ تۆڵەسەندنەوە لە رەخنەگران و رۆژنامەنووسان و رێز لە ئازادی رادەربڕین و رۆژنامەگەری بگرن. سەنتەری میترۆ نیگەرانە لە هەواڵی رادەستكردنی بە هێزە ئەمنییەكانی بەغدا، داوا لە دەزگا ئەمنییەكانی شاری هەولێر دەكات، وەك دۆسیەیەكی هەستیار تەماشای ئەو داوا یاساییە بكات كە رووبەڕووی پێشكەشكاری كەناڵی ئەلبەغدادیە (عەلی ئەلخەیال)كراوە، بە پێی شوێنی دانیشتنی رۆژنامەنووسەكە كە شاری هەولێرە  كەیسەكەی بگوازرێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان و بە پێی یاسای ژمارە 35ی ساڵی 2007 یاسای رۆژنامەگەری هەرێمی كوردستان مامەڵە لەگەڵ كەیسەكەیدا بكرێت نەك یاسای سزادانی عێراقی.

  سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان ڕاگەیاند،  گوێمان لە ئیدارەی سەرۆك ترامپ بوو ئەوان ئامادەبوون پشتیوانی لەم گرێبەستانەو درێژە پێدانی پەیوەندییەكانمان بدەن، ئێمە وەكو هاوپەیمانێكی ستراتیژی لەگەڵ ئەمریكا رێزمان لێدەگیرێت. دوای کۆتاییهاتنی پانێڵەکەی، مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان قسەی بۆ رۆژنامەڤانان کرد لەبارەی سەردانەکەی، کۆبوونەوەکانی و ئەو گرێبەستانەی واژۆکراون.    لە وەڵامی پرسیارێکدا لەبارەی کۆبوونەوەی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان و وەزیری وزەی ئەمریکا، مەسرور بارزانی رایگەیاند، "کۆبوونەوەیەکی زۆر باشمان هەبوو، قسەی زۆر باشیش کرا، گوێمان لە پشتیوانیی ئیدارەی سەرۆک ترەمپ بوو کە ئەوان ئامادەن پشتگیری هەم لەم گرێبەستانە بکەن، هەم لە درێژەپێدانی پەیوەندییەکان بکەن لە هەموو ئاستێکدا."   مەسرور بارزانی، وتیشى: ئێمە هاوپەیمانێكی راستەقینەی ئەمریكا بووین،  دوپاتمانكردووەو كە هاوپەیمانی جێی متمانەی ئەمریكا بین، ئەو گرێبەستانەی لە ئەمریكا كردومانە لەبەرژەوەندی هەموو عێراق و هەرێمی كوردستانە، بۆیە پێویست ناكات كەس نیگەران بێت. کریس رایت، وەزیری وزەی ئەمریکا دوای کۆبوونەوەکەی لەگەڵ مەسرور بارزانی بە رووداوی راگەیاند: "کۆبوونەوەیەکی باشمان هەبوو."   لەکاتی پانێڵەکەیشدا، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان دووپاتی کردەوە کە پاڵپشتیی تەواوی روانگە و ئەجێندای سەرۆک ترەمپ دەکەن، "بۆ ئەوەش هاتووینەتە ئێرە کە بە ئەمریکای پێشان بدەین ئێمە تەنیا لە شەڕی دژی تیرۆر بەتوانا نین، بەڵکو دەتوانین هاوپەیمانی دروستبکەین بۆ خۆشگوزەرانیی خەڵک."   کریس ڕایت، وەزیری وزەی ئەمەریکا لە چوارچێوەی کۆنفرانسی وزە لە واشنتۆنی پایتەخی ئەمەریکا وتی: ناتوانێت ژیانێكی خۆشت هەبێت ئەگەر كارەبایەكی بەردەوامت نەبێت، بۆیە كارەبا و ووزە زۆر گرنگە. ناوبراو جەختى کردەوە کە وا دەكەین لە رێگەی هەرێمی كوردستانەوە كارەبا بگەیەنینە شوێنەكانی ترو دراوسێكان، ئەمە ئەجێندای سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانەو ئەجێندای ئێمەیە وەكو ئەمریكا. لە سەرەتای سەردانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان گرێبەستێک بە بەهای زیاتر لە 100 ملیار لەگەڵ دوو کۆمپانیای ئەمریکی واژۆکران بۆ پەرەپێدان لە کێڵگە نەوتی و گازییەکانی هەرێمی کوردستان، دواتر بەغدا ئاماژەی بەوە کرد کە ئەو گرێبەستانە یاسایی نین. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانیش وەڵامی دابوونەوە کە نوێ نین و دەستوورین. 

کیومەرس حەیدەری، فەرماندەی هێزی سوپای ئێران رایگەیاند، بە چاوێکی کراوە و دەستێک لەسەر تفەنگ، گوێڕایەڵی فەرمانی رابەری باڵای وڵاتەکەن، ئامادەن بۆ رووبەڕووبوونەوەی دوژمنەکانیان، ئەگەر هەڵەیەک بکەن سزای قورس و توندیان دەدەن. هەروەها محەمەد باقری، سەرۆکی گشتیی ھێزە چەکدارەکان، رایگەیاندووە، بەشێکی زۆری ھێزە چەکدارەکان، لەوانە سوپا، ھێزی جێبەجێکاری یاسا، سەردان و ھەڵسەنگاندنیان بۆ کراوە و ھێزە چەکدارەکان لە لوتکەی ئامادەباشیدان. ئەم لێدوانانە دوای هەڕەشەی ئێسرائیل بۆ هێرشکردنە سەر ئێران و پشتڕاستکردنەوەی لەلایەن ئەمریکاوە دێن، کاردانەوەی زۆرێک لە بەرپرسانی ئێرانیشی لێکەوتووەتەوە. لەلایەکى دیکەوە وەزیری دەرەوەی ئێران لە نامەیەکدا بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت، "بەپێی میدیای ئەمریکی و لێدوانی بەرپرسانی ئەمریکا، رژێمی زایۆنی ئامادەکاری بۆ هێرشکردنە سەر دامەزراوە، ژێرخان و ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئێران دەکات."   عەباس عێراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران "بە تووندی هۆشداری دەدات لە هەر جۆرە سەرەڕۆییەکی رژێمی زایۆنی و دەڵێت، "وەڵامێکی تووندی هەر هەڕەشە و کردەوەیەکی نایاسایی رژێمی زایۆنی دەدەینەوە."   عێراقچی دەڵێت، بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران "ئاشتییانەیە" و لە ژێر چاودێریی چڕی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمە. هەروەها "پێویستە رێوشوێنی تایبەت بۆ پاراستنی ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئێران بگیرێتەبەر."

  کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق رایگەیاند، دەرگای تۆماركردنی حزب و هاوپەیمانێتی داخرا، لە هەرێمی كوردستان هیچ هاوپەیمانێتییەك تۆمار نەكراوە. هەریەك لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان گفتوگۆیان كرد لەسەر هاوپەیمانێتی و لیستی هاوبەش لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بەڵام سەركەوتوونەبوون. هەریەك لە ( نەوەی نوێ، كۆمەڵ، یەكگرتوو، هەڵوێست، بەرەی گەل، د. یوسف) چەندین كۆبوونەوەیان كرد بەڵام نەیان توانی بگەنە رێككەوتن بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی بەڵام سەركەوتنی بەدەستهێنا. ئەو پارتە سیاسییانەی کە ناوی خۆیان بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق تۆمار کردووە، پێویستە لە 25ـی ئایارەوە تاوەکو 14ـی حوزەیران ناوی بەربژێرانیان پێشکێشی کۆمیسیۆن بکەن. تائێستا لە كۆمسیۆن (343) حزب تۆماركراوە، 116 حزب ئارەزوویان نیشانداوە بۆ بەشداری لە هەڵبژاردن، 20 هاوپەیمانێتی تۆماركراوە. لە عێراقدا نزیکەی 29 ملیۆن کەس مافی دەنگدان و بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا هەیە کە بەگوتەی سەرۆکی لقی دهۆکی کۆمیسیۆن، نزیکەی 944 هەزاریان دەکەونە سنووری ئەو پارێزگایە.   بەگوێرەی زانیارییەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بۆ رووداو، تاوەکو دوێنێ،21ـی ئایار، لە کۆی 339 پارتی مۆڵەتپێدراو، 114 پارت ئامادەیی خۆیان بۆ بەشداریکردن نیشانداوە و 60 پارتی نوێش لە قۆناخی پێکهێناندان. هەروەها لەکۆی 66 هاوپەیمانێتیی تۆمارکراو لە عێراق، 18یان خواستی بەشدارییان دەربڕیوە، هەشت هاوپەیمانێتیی نوێش داواکارییان پێشکەشکردووە و دوو هاوپەیمانێتی نوێش بە فەرمی پەسندکراون. بە گوێرەی بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق، هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 11ـی تشرینی دووەمی 2025 دەکرێت.

وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوە و سەرەمووچەی فەرمانبەرانی عێراق نووسراوێک ئاڕاستەى فەرمانگەکانى وەزارەتەکەى دەکات. ئەندامێکی لیژنەی دارایی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ڕایگەیاند، ناوەڕۆکی ئەو نووسراوە تەنیا بۆ ئەوەیە بزانرێت لە پەسەندکردنی خشتەکانی بودجەی 2025 تێچووی پلەبەرزکردنەوە و سەرەمووچەی فەرمانبەران چەند دەبێت. نەرمین مەعروف، ئەندامى لیژنەى دارایى لە ئەنجوومەنى نوێنەرانى عێراق، ڕاگەیاند، "ئێستا پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەران لە عێراق و هەرێمی کوردستان راگیراوە تاوەکو پەسەندکردنی خشتەکانى بودجەی 2025، هەرکات ئەنجوومەنی نوێنەران خشتەکانى بودجەی 2025 پەسەندکرد پلەبەرزکردنەوە دەستپێدەکاتەوە و پێویستە فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانیش بگرێتەوە". سەبارەت بەو نووسراوە فەرمییەی لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقەوە دەرچووە، نەرمین مەعروف گوتی، "ئەوە تەنیا بۆ هەژمارکردنی تێچووی دەستپێکردنەوەی پرۆسەکەیە، تاوەکو بزانرێت لە بودجەی ئەمساڵدا چەندی بۆ تەرخانبکرێت". ئەوە لە کاتێکدایە لەساڵی 2016ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بۆ راژەى شارستانى لە هەرێمى کوردستان راگیراوە. زۆربەى مامۆستایان و فەرمانبەرانى شارستانی کە 2/3یان دوو پلە و 1/3یان یەک پلە بەرزکردنەوەیان لاى حکومەتى هەرێمی کوردستانە، کە خەرجیى مانگانەى 45 ملیار و 750 ملیۆن دینارە تاوەکو پلەکانیان بەرزبکرێتەوە. هەروەها حکومەتى هەرێمى کوردستان لە سەرەتاى ساڵى 2020 پلەبەرزکردنەوەى سەرجەم هێزە ئەمنییەکان کە پێکهاتوون لە (پێشمەرگە و هێزەکانى ناوخۆ) دەستپێکردووەتەوە و پلەکانیان بەرزکراوەتەوە. نەرمین مەعروف: تاوەکو پەسەندکردنی خشتەکانى بودجە پلەبەرزکردنەوە راگیراوە  

  سەرۆكی توركیا ڕایدەگەیەنێت، ئێمە دەستوری نوێمان بۆ وڵاتەكەمان دەوێت نەک بۆ خۆمان، من هیچ نیازێکم نییە دووبارە هەڵبژێردرێمەوە یان جارێکی دیکە خۆم کاندید بکەمەوە. لە وتەیەكدا بۆ رۆژنامەنوسان لەكاتی گەڕانەوەیدا لە گەشتەكەی هەنگاریا، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا دەڵێت: توركیا چیتر ناتوانێت بەدەستورێكەوە بەرەو ئایندە بڕوات كە كودەتاچییەكان نوسیبێتیانەوە، ئێمە ئێستا پێویستمان بە دەستورێكە مەدەنییەكان بینوسنەوە نەك كودەتاچییەكان. ناوبراو ئەوەشى خستە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پارتی گەلی كۆماریش (جەهەپە) لە گەشتی نوسینەوەی دەستوریكی مەدەنیدا لەگەڵمان بەشدار دەبێت؟ ئەمە شتێكی گرنگەو ئێمە دەڵێین با دەست لەناودەست بین. ئەردۆغان ئەوەشى خستەڕوو با لیژنەكان دروست بكەین و دەستورێكی مەدەنی لەزووترین كاتدا بخەینە بەردەم گەلەكەمان، وتیشى: لەنزیكەوە چاودێریی پرسی (یەپەگە) دەكەین و گرنگە ئیدارەی دیمەشق سەرەنجی خۆی لەسەر ئەم پرسە لانەدات.  رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا راشیگەیاند، بڕیاری خۆھەڵوەشاندنەوەی پەکەکە گرووپەکانی سوریاش دەگرێتەوە، رۆژانی داهاتووش هەستیار و یەکلاکەرەوە دەبن. ئەردۆغان لە گوتەیەکدا ئاماژەی بەوەکرد، ئەنقەرە لە رێگەی دامەزراوەکانییەوە چاودێری رێککەوتنی دیمەشق و هەسەدە و تێکەڵبوونی گرووپە چەکدارەکان بە سوپای سوریا دەکات، پێویستیشە حکومەتی سوریا هۆشیار بێت و  سەرنجی لەسەر ئەو پرسە لانەبات. بەگوتەی ئەردۆغان، تورکیا و ئەمریکا و سوریا و عێراق لیژنەیان هەیە بۆ یەکلاکردنەوەی چارەنووسی ئەو چەکدارانەی داعش کە ئێستا لە زیندان و گرتووخانەکانن. لەبارەی دۆخی نێوخۆی تورکیاش، ئەردۆغان گوتی، تورکیا پێویستی بە هەڵبژاردنی پێشوەختە نیە و خۆی ناخاتە نێو ئەو قەیرانەوە. بەڵام لیژنەیەک بۆ هەموارکردنەوەی دەستوور پێکدەهێنرێت، ئەوەش بۆ بەرژەوەندی گەلی تورکیا دەبێت،نەک تاکە کەسێک.

  لە راپۆرتێكی كەناڵی (12)ـی ئیسرائیل، سەربازێكی دیل لە گرتوخانەكانی بزوتنەوەی حەماس چیرۆكی ژیانی ئەو ماوەی خۆی دەگێڕێتەوە.   ئەمڕۆ چوارشەممە، کەناڵی (12)ـی ئیسرائیلی چیرۆكی كاتی دیلییەكەی عیدان ئەلێکساندەر، سەربازە ئازادکراوەکەی بڵاوكردەوە كە تیایدا رایگەیاندوە: لە بارودۆخی سەختدا بوە و سەرباری ئەوەی بەردەوام لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە دەگوازرایەوە، ماوەیەکیش لە شەقامەکانی غەززە ژیاوە. لەوەڵامی پرسیارێکی یۆئاڤ گالانت، وەزیری پێشوی بەرگری ئیسرائیل، وتی: دەیزانی لە پێناو ئازادكردنیدا  هاوڕێکانی لەیەکەی جۆلانی دەجەنگن، بۆیە بەردەوام هەستی كردوە كە ئەركێكی لەسەر شانە و دەبێت بەزیندویی بمێنێتەوە. رونیکردوەتەوە، بەردوام لە جوڵەبون و لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە گواستراونەتەوە، هیچ كەسێك سەرنجی دیلەكانی نەداوە، لەنێوان شوقە، مزگەوت و تەنانەت لەسەر شەقامی ژیانیان بەسەر بردوە و تەنانەت لەسەر شەقامەكانیش خەوتون. دەشڵێت: دۆخی تونێلەکان لەڕادەبەدەر سەخت بوە، بەهۆی گەرمای زۆرەوە دەبەی خۆراکیش لە هاویندا تەقیوەتەوە، بۆیە دەبێت هەوڵەكانیان بۆ ئازادكردنی ئەو بارمتانەی لە زیندانییەكانی بزوتنەوەی حەماس ماونەتەوە چڕبكەنەوە. لە راپۆرتەكەدا عیدان ئەلێکساندەر، ئاماژەی بۆ ئەوەشكردوە، لەكاتی گواستنەوەیاندا هەندێك جار نزیك بونەتەوە لە سەرکردە باڵاکانی بزوتنەوەی حەماس، لەنێویاندا یەحیا سینوەر، سەرکردەی پێشوی  بزوتنەوەكە كە بە(ئەندازیاری هێرشەکەی 7ـی ئۆكتۆبەری 2023) ناوی هێناوە، دواتر لەلایەن هێزەکانی ئیسرائیلەوە کوژراوە. ئەلێکساندەر بەجلوبەرگی سەربازییەوە لە رۆژی (7ـی تشرینی یەكەمی 2023) لە رۆژهەڵاتی خان یونس  دەستگیرکرا، دواتر و لەكاتی ئازادكردنیدا حەماس رایگەیاند: ئازادكردنی سەربازە ئەمەریكییە – ئیسرائیلییەكە هەنگاوێک بۆ چڕكردنەوەی هەوڵە سیاسییەکانی بە سەرکردایەتی ئەمەریکا بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگی غەززە.

  پەرلەمانتارێک، دەستەی پەیوەندییەکانی عێراق بە کەمتەرخەمی و چاوپۆشیکردن لە وەرگرتنەوەی قەرزەکانی کۆمپانیای کۆڕەک تێلێکۆم تۆمەتباردەکات و داوای روونکردنەوە لە دەستەکە دەکات. سعود ساعدی سەرۆکی فراکسیۆنی حقوق لە پەرلەمانی عێراق نووسراوێکی ئاڕاستەی دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەکان کردووە و تیایدا هاتووە، وەرنەگرتنەوەی قەرزەکانی کۆمپانیای کۆڕەک، پێشیلکردنی مادەی حەڤدەی یاسای بودجەی گشتییە کە دەستەی پەیوەندییەکانی پابەندکردووە بە وەرگرتنەوەی قەرزی کۆمپانیاکانی پەیوەندیی، پێش 31ی 12ی ساڵی 2023. بەگوێرەی یاسای بودجە، قەرزی کۆمپانیاکانی پەیوەندی دەخرێتە سەر خەزێنەی گشتیی، هەر کۆمپانیایەکیش قەرزەکانی نەداتەوە، رێکاری یاسایی بەرامبەر دەگیرێتەبەر، تا ئاستی وەرگرتنەوەی مۆڵەتی کارکردن لە کۆمپانیاکە. ساعدی داوای لە دەستەی پەیوەندییەکان کردووە، روونیبکاتەوە بەچی یاسایەک چاوپۆشی لە قەرزەکانی کۆڕەک دەکات، لەکاتێکدا ئەنجومەنی وەزیران چەندینجار داوای لێکردووە قەرزەکە وەربگرێتەوە کە بڕەکەی زیاتر یەک ملیار و 300 ملیۆن دۆلارە. هەروەها روونیبکاتەوە، پاساوی دەستەی پەیوەندییەکان بۆ بەردەوامبوونی کارکردنی کۆڕەک چییە لەکاتێکدا لە 30 مانگی هەشتی ساڵی 2022ەوە مۆڵەتی کارکردنی کۆمپانیاکە تەواوبووە.

  ێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان پێشوازی لە ئەحمەد داودئۆغڵو، سەرۆکی پارتی داهاتووی تورکیا و شاندێکی یاوەری کرد. "هه‌ردوولا پرۆسه‌ى ئاشتييان له‌ توركيا به‌ هه‌نگاو و ده‌رفه‌تێكى مێژوويى له‌ قه‌ڵه‌م دا."   سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان لە راگەیێندراوێکدا لەبارەی نێوەڕۆکی کۆبوونەوەکە رایگەیاند، "هه‌ردوولا پرۆسه‌ى ئاشتييان له‌ توركيا به‌ هه‌نگاو و ده‌رفه‌تێكى مێژوويى له‌ قه‌ڵه‌م دا كه‌ ده‌بێ لەده‌ست نه‌درێت و هه‌مووان هاريكار بن بۆ سه‌رخستنى پرۆسه‌كه‌ و به‌دیهاتنى ئاشتى." و داكۆكييان له‌ رۆڵى يارمه‌تيدەرانه‌ى هه‌رێمى كوردستان بۆ سه‌رخستنى پرۆسه‌كه‌ كرده‌وه‌".   بەگوێرەی راگەیێندراوەکە، نێچیرڤان بارزانى "هه‌ڵوێستى هه‌رێمى كوردستانى بۆ پشتگيريى ته‌واو له‌ پرۆسه‌كه‌ و سه‌رخستنى دووپات كرده‌وه‌ و ئاماده‌يى نيشان دا بۆ هه‌موو هاوكارييه‌كى پێويست له‌پێناو سه‌رخستنى ئاشتيدا." سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەروەها باسى له‌ گرنگيى ئاشتى و لێكه‌وته‌ ئه‌رێنييه‌كانى بۆ توركيا و ته‌واوى ناوچه‌كه‌ كرد.   سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەڵێت، ئەحمەد داودئۆغڵو "ستايش"ـی په‌يوه‌ندييه‌كانى توركياى له‌گه‌ڵ عێراق و هه‌رێمى كوردستان كرد و بره‌ودانى په‌يوه‌ندييه‌كان و فراوانكردنى هاريكاريى هاوبه‌شى نێوانيانى بە گرنگ زانی.   وەک لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، په‌يوه‌ندييه‌كانى توركيا له‌گه‌ڵ عێراق و هه‌رێمى كوردستان، پرۆسه‌ى ئاشتى له‌ توركيا، سه‌ردانى داودئۆغڵو بۆ ناوچه‌ جياكانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان و دۆخى ناو‌چه‌كه‌يان به‌گشتى، لە کۆبوونەوەکە تاوتوێ کراون.

  هاوکات لە نێوان ئاڵوگۆڕی قسە و باسەکانی ئەمریکا و ئێران و ڕەتکردنەوەی دەسەڵاتدارانی ئێران بۆ ڕاگرتنی پیتاندن لەسەر خاکەکەی، ئیسماعیل کەوسەری، ئەندامی کۆمیتەی ئاسایشی نیشتمانی و سیاسەتی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران و گشتیی سوپای پاسداران، لێدوانەکەی عەلی خامنەیی، ڕێبەری باڵای ئێرانی دووپاتکردەوە کە "دانوستان لەگەڵ واشنتۆن بەرەو هیچ شوێنێک نابات". ناوبراو لە لێدوانەکانی ڕۆژی پێنجشەممەدا، هەروەها بە پێی ڕاپۆرتی ماڵپەڕی ڕوانگەی ئێران، "ئامانجی گوشارەکانی ئەمریکا ڕێگری لە بەدەستهێنانی مافی سروشتی خۆی لە بواری تەکنەلۆژیای ئەتۆمی ئێران" زانی. وتیشی: پیتاندنی یۆرانیۆم بڕبڕەی پشتی هەر بەرنامەیەکی ئەتۆمییە لە جیهاندا. هەروەها ئاماژەی بەوەدا کە بەکارهێنانی ووزەی ئەتۆمی لە پزیشکیەوە بۆ کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی کارەبا و شووتی ئاوی دەگۆڕێت و دەشڵێت "خراپترین شت لەو بارەیەوە بەرهەمهێنانی بۆمبی ئەتۆمییە، بەڵام کێ بەکارهێناوە؟ ئەمریکا". هەروەها پرسیاری کرد، ئەگەر ئەم بۆمبە ڕەت بکرێتەوە، بۆچی ئەمریکا و ئیسرائیل و فەرەنسا خاوەنی ئەو بۆمبەیە؟ دووپاتی کردەوە کە وڵاتەکەی خاوەنی توانای تەواوەتی دروستکردنی چەکی ئەتۆمییە، بەڵام زیادی کرد، "رێبەری مەزنی ئینقلابی ئیسلامی بە پێی یاسای ئیسلامی ئەمەی قەدەغە کردووە، هەر بۆیە ئێمە بەدوایدا ناگەڕین". بەدر بوسەعیدی، وەزیری دەرەوەی عومان، وادەی پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکای راگەیاند.  بوسەعیدی، لە سەكۆی " ئێكس" نوسیویەتی: پێنجەمین خولی دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا هەینی داهاتوو (٢٣)ی ئایار لە رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا بەڕێوە دەچێت. عەباس عراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران دوێنێ‌ رایگەیاند، وڵاتەکەی تا ئێستا بڕیاری کۆتایی نەداوە سەبارەت بە رۆژ و شوێنی پێنجەمین دانوستانى لەگەڵ ئەمریکا. هەر دوێنێ عەلی خامنەیی، رابەری باڵای ئێران لە وتارێكدا وتی، پێموانیە دانوستانە ناڕاستەوخۆكانی ئێران لەگەڵ ئەمریکا سەبارەت بەرنامە ئەتۆمییەکەی سەركەوتوبێت.

  لەبارەی كاردانەوەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، سەبارەت بەو دوو گرێبەستەی لەم رۆژانەدا بەرپرسانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دوو كۆمپانیای ئەمریكی واژۆیان كرد، بۆ پێشخستنی چەند كێڵگەیەكی نەوت و غاز،  بەرپرسێکی پێشوی نەوت دەڵێت: پێدەچێت بەغداد تەنها بەیاننامەی رەتکردنەوە دەربکات و نەتوانێت گرێبەستەکانی هەرێم رابگرێت. ئەو بەرپرسە كە قسەی بۆ رۆژنامەی (الشرق الاوسط) كردووە، وتویەتی: ناکۆکییەکان لەگەڵ هەرێم بەردەوام دەبن لە نەبوونی یاسایەکی روون و ئاشکرای تایبەت بە نەوت. راشیگەیاندووە: ئەو گرێبەستە نوێیانەی هەرێم ئەنجامی داوە پێدەچێت مەبەست لێی پڕکردنەوەی کورتهێنانی ناوخۆ بێت، بەتایبەتی لە پەیوەست بە غاز، كە وڵات زۆر پێویستی پێیەتی، مەبەست لێی هەناردەکردنی دەرەوەی وڵات نییە، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو بابەتە پێویستی بە رێککەوتنی روون و شەفاف هەیە لەنێوان بەغداد و هەولێر. ناكۆكییە نوێكان لەكاتێكدایە، بەهۆی وەستانی نزیکەی دوو ساڵەی هەناردەکردنی نەوتی کەرکوک و کێڵگە نەوتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکیاوە، زیانەکانی عێراق بە نزیکەی (١٥)ملیار دۆلار دەخەمڵنێرێت، سەرەڕای چەندین لێدوانی وەزارەتی نەوتی فیدراڵی سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی نزیکبوونەوەی هەناردەکردن، بەڵام تائێستا هەناردەكردنی نەوت راگیراوە. ئەو بەرپرسە نەوتییە ئاماژە بەوە دەکات:  لە بەرژەوەندی دارایی عێراقدایە کە هەناردەکردنی نەوتی کورد لە رێگەی جەیهانەوە رابگیرێت؛ بە لەبەرچاوگرتنی تێچوی زۆری بە بەراورد بە نرخی نەوت لە کێڵگەکانی باشووری وڵات.  بەدووریشی دەزانێت بەغداد و هەولێر بگەنە رێككەوتن بۆ  دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لە ماوەی تەمەنی ئەم حکومەتەی ئێستادا، کە بەرەو كۆتایی دەچێت و رەنگە ئەو پرسە بگوازرێتەوە بۆ حکومەتی داهاتوو. دادگاکانی عێراق پێشتر دانیان بە شەرعیەت و یاسایبونی ئەو گرێبەستانەدا ناوە و هیچ کەموکوڕییەکی یاساییان لەسەر نییە، تاکە گۆڕانکارییەک کە روویداوە، سنوردارە بەو کۆمپانیایە کە ئەو گرێبەستانە بەڕێوەدەبات و، گرێبەستیان لەگەڵدا کراوە بەپێی ئەو رێکارە یاسایی و گرێبەستيانەی کە لە رێککەوتنە واژۆکراوەکانی پێشودا دیاریکراون. ئەو دوو کۆمپانیای ئەمریکییەی کە رێککەوتنەکەیان لەگەڵدا واژۆ کراوە، چەند ساڵێکە سەرقاڵی پەرەپێدانی وەبەرهێنانن لە کەرتی نەوت و غازو لە بەرهەمهێنەرە سەرەكییەكانی نەوتن لە هەرێمی کوردستان و وەبەرهێنەری نوێ نین.

  عەلا حەیدەری، ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت: ئەو گرێبەستانەی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکیەکان لە واشنتۆن ئەنجامی داوە، پوچەڵ و پێشێلکردنی دەستوری عێراقە. ڕۆژی دووشەممە 19ـی ئایاری 2025،  مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، لە چوارچێوەی سەردانە فەرمییەکەیدا بۆ ئەمەریکا، لە ڕێورەسمێکدا لە ژووری بازرگانیی ئەمەریکا لە واشنتن، سەرپەرشتی و چاودێريی ڕێوڕەسمی ئیمزاکردنی دوو ڕێککەوتننامەی گرنگ لە بواری وزەدا کرد. حەیدەری، لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی "العهد" رایگەیاند: بەپێی یاسا قەدەغەیە هەرێمی كوردستان هیچ گرێبەستێکی دەرەکی بەبێ راوێژکردن بە حکومەتی فیدراڵی واژۆبكات. ئاماژەی بەوەشکرد: رێککەوتنی غازی ئەم دواییەی نێوان هەولێر و واشنتۆن هیچ بەهایەكی یاسایی نییە، گرێبەستەکە پەیوەندی بە کێڵگەیەکی غازی کەرکوکەوە هەیە، كە  لەلایەن سەرۆکی حکومەتی هەرێمەوە لە کافێیەک واژۆکراوە. جەختیشكرد: بەرپرسی کوردی مافی ئەوەی نییە گەشت بکات یان گرێبەست واژۆ بکات بەبێ رەزامەندی بەغداد. سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند: ڕێککەوتنەکانی دوێنێ لە بەرژەوەندیی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان و عێراقیشە، بەڵام هەر کەسێک دژایەتی هەوڵەکان بکات، ئەوا پرۆژەیەکی سیاسییە و نایەوێت هەرێمەکە پیادەی دەسەڵاتی دەستووریی خۆی بکات لە پێشخستنی کەرتی وزە. مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا: کاتی ئەوەیە بەیەکەوە بتوانین کارێک بکەین زیاتر ئاشتی و بووژانەوەی ئابووری لە وڵاتەکەمان هەبێت، کە لە بەرژەوەندیی هەموو خەڵکی هەرێمی کوردستانە. وتیشى: بە داخەوە ئاراستەیەکی دیکە لەنێو خودی عێراق، هەندێک لێکدانەوەی بۆ ڕێککەوتنەکانی دوێنێ کرد، ئەو کارانەش بە هیچ جۆرێک ڕەوا نییە، ئەوەی هەرێمی کوردستان کردوویەتی دەگونجێت لەگەڵ ئەو مافە دەستوورییانەی کە دەستووری فیدراڵی عێراق بە هەرێمەکەی داوە.

  دوابەدوای کوژرانی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند کە ئاسایش لە باڵیۆزخانەکانی ئیسرائیل لە سەرانسەری جیهان زیاد دەکرێت. لە نزیک مۆزەخانەی جووەکان لە واشنتن دی سی دوو کارمەندی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل کوژران بە گوێرەی میدیای ئەمریکا، کارمەندانی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە مۆزەخانەکەدا سەرقاڵی ئاهەنگگێڕان بوون. هەروەها، کوژراوەکان ژن و پیاوێکن.  سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە ئیلیاس رۆدریگێز کە تۆمەتباری کوشتنی دوو کارمەندەکەی ئیسرائیلە دوای گەیشتنی پۆلیس بۆ سەر شوێنی رووداوەکە 10 خولەک وەستاوە و دواتر خۆی بەدەستەوە داوە. سی ئێن ئێن ئاماژەى بەوەکردوە سەرەتا ئیلیاس رۆدریگێز لەنێو خەڵکدا وەک شایەتحاڵ مامەڵەی کردووە بەڵام دوای 10 خولەک هاواری کردووە و گوتوویەتی: من کردم، من ئەوانم  لەپێناو غەزە کوشت. بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند شۆک بووم بە رووداوی کوشتنی دوو کارمەندەکەی باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە واشنتن هێرشەکە هێرشێکی دژە سامییە. نەتانیاهۆوتیشى: ئاسایشی باڵێۆزخانەکانی ئیسرائیل لە سەرتاسەری جیهان تووندتر دەکەینەوە. نەتانیاهۆ لە لێدوانەکانی ڕۆژی پێنجشەممەدا جەختی لەوە کردەوە کە کوشتنەکەی واشنتۆن "دژە جوولەکە" بووە و سوێندی خواردووە کە بێ وەستان بەرەنگاربوونەوەی هاندان دژی ئیسرائیل بێت. هەروەها ئەو هێرشەی بە "بەڵگەی هاندانی توندوتیژی دژی ئیسرائیل" زانیوە، بەپێی ئاژانسی فرانس پرێس. وەزیری ناوخۆی ئەمریکا لە نووسینەکەیدا ئاماژەی بەوەش کرد، "تکایە نزا بۆ کەسوکاری قوربانیان بکەن. تاوانبارەکە بە سزای خۆی دەگەیەنین".    بە گوێرەی پۆلیسی ئەمریکا، تەقەکەرەکەیان دەستگیرکردووە و تەمەنی 30 ساڵە. پێش ئەوەی کارەکەی بکات چەند جارێک هاواریکردووە و گوتویەتی "ئازادی بۆ فەلەستین".    دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی تروس سۆشیال بڵاویکردەوە، "پێویستە ئەم کوشتنە تۆقێنەرانە کە لەسەر بنەمای دژەجووە ئێستا کۆتاییبێت".    دانی دانۆن، باڵیۆزی ئیسرائیل لە نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئێکس بڵاویکردەوە، رووداوەکە "تیرۆری دژە جووە". دەشڵێت، "ئازاردانی دیپلۆماتکارەکان و جووەکان هێڵی سوورە". ئاماژەی بەوەش کرد، "گەشبینین کە بەرپرسانی ئیسرائیل کاردانەوەی تووندیان دژی بکەرانی ئەو تاوانە دەبێت و ئیسرائیل بەردەوام دەبێت لە کارکردن بۆ پاراستنی هاووڵاتی و نوێنەرانی لە هەموو جیهان".