‌ھاوڵاتی

قادسیەکەی سەددام بۆ قەسری شیرین

دوای رووخانی محەمەدڕەزا پەهلەوی دوایین پاشای ئێران و بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بە رێبەرایەتی روحەڵڵا خومەینی لەساڵی (1979) سەددام حسێن سەرۆکی رژێمی بەعسی عێراق لەوتارێکی ئاگرین لەبەردەم ئەنجومەنی شۆڕشدا رایگەیاند؛ ئێران بووەتە مەترسییەکی گەورە بۆ عێراق و عەرەب و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆیە دەبێت گورزێکی لێبدەین کە لەبیری نەکەن و ئەو خاکەی داگیریان کردووە لەچنگیان دەریبهێنین و لەماوەیەکی کەمدا کۆتایی بەو داگیرکاری و سەرەڕۆییە بهێنین، ئەمەش هەشت ساڵ جەنگ و ماڵوێرانیی بۆ کورد لەڕۆژهەڵات و باشوری کوردستان و بەشەکانی دیکەی ئەو دوو وڵاتە لێکەوتەوەو زیانە مادییەکانی هەردوولای جەنگەکە بەزیاتر لەترلیۆنێک دۆلار خەمڵێنراوە.

قادسیەی سەددام و بەرگریی پیرۆزی ئێران

سەددام حسێن لەساڵی (1979) داوای کۆنتڕۆڵکردنی رووباری شەتولعەرەب (ئەروەند)و  سێ دورگەی (ئەبو موسا، تۆنبی گەورە و تۆنبی بچوک)ی لەکەنداو دەکرد کە لەساڵی (1971) دوای رێککەوتنی بەریتانیاو ئێران ئەو دورگانە بەڕەسمی ببوون بەبەشێک لەئێران و سەددام حسێن بەبەردەوامی هەوڵی دەدا وڵاتانی عەرەبی کەنداو دژی ئێران هان بدات و ئەمەشی وەک جەنگی قادسیەی نێوان خولەفای راشیدین لەدژی لەشکری ئێران لەساڵی (636) میلادی وەسف دەکرد لەبەرامبەردا روحەڵڵا خومەینی، رێبەری ئەوکاتی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ جەنگ لەدژی سەددام حسێن و رژێمی بەعسی عێراق بەرگرییەکی پیرۆزەو ئەو جەنگەش کە هەشت ساڵی خایاند بەبەرگریی پیرۆز لەئێران یادی دەکرێتەوە.

لەبەڵگەنامەیەکی نهێنیدا کە تایبەتە بەدانیشتنەکانی سەرکردەکانی بەعس بۆ هێرشکردنە سەر ئێران و دەست دەزگای هەواڵگریی ئەمەریکا کەوتووەو بڵاوکراوەتەوە سەددام حسێن لەیەکەێک لەکۆبوونەوەکاندا بە عەدنان خەیروڵڵا-ی وەزیری بەرگریی وڵاتەکەی دەڵێت ئەگەر سبەینێ قەسری شیرین لەکرماشان بگرین چی روودەدات کە خەیروڵڵا لەوەڵامدا دەڵێت هیچ و ئەمەش بەڵگەیەکە کە سەددام زۆر بۆی گرنگ بووە ئەو بەشە لەڕۆژهەڵاتی کوردستان کە دەکەوێتە رۆژئاوای ئێران داگیربکات.

ئەو کاتە زۆربەی ئەندامانی سەرکردایەتی حزبی بەعس جەختیان لەوە کردووەتەوە کەئێران بەرگەی سێ رۆژ جەنگ ناگرێت و عێراق سەرکەوتن بەدەست دەهێنێت.

شەڕ لەسەر بوکی کرماشان

بەپێی هەندێک سەرچاوەی مێژوویی هاوچەرخ لەئێران جەنگی راستەقینەی عێراق دژی ئێران لەناوچەی قەسری شیرین لەپارێزگای کرماشان لەڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە دەستیپێکردووەو بەبڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی هەر لەو شوێنەش کۆتایی هاتووەو رژێمی بەعس لە رێککەوتی (22/8/1980) لەڕێگەی تۆپ و تانکەوە هێرش دەکاتەسەر ئەو ناوچەیەو بەڕۆژێک (160) هەزار هەکتار زەوی کشتوکاڵی و دارستانی تایبەت بەخورما-ی سوتاندووە و توانیویەتی لەماوەیەکی کەمدا (50) کیلۆمەتر بەرەو تاران پێشڕەویی بکات و ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی (100) هەزار کەسی دانیشتوی ئەو ناوچانەش بەناچاری ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن.

تاریق عەزیر بیانوی جەنگێکی گەورە

لەیادی (40) ساڵەی دەستپێکی جەنگی ئێران و عێراق رۆژنامەی (ئێعتیماد) کە نزیکە لەریفۆرمخوازنی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، بەناونیشانی (بیانوی عێراق بۆ جەنگ لەدژی ئێران) نووسیویەتی: ئەو جەنگە کە بەدرێژخایەنترین جەنگی سەدەی بیستەم لەدوای جەنگی ڤێتنام لەقەڵەمدەدرێت، بیانوی رژێمی بەعس و سەددام حسێن وەک سەرۆکی حزبی بەعس بۆ دەستپێکردنی ئەو جەنگە لەدژی کۆماری ئیسلامی ئێران ئەوەبوو کە هەوڵدراوە تاریق عەزیز، ئەندامی ئەنجومەنی فەرماندەیی و جێگری سەرۆک وەزیرانی عێراق لەلایەن ئێرانەوە تیرۆربکرێت و سەددام وتی «هەر دەستێک دەست بۆ تاریق بەرێت دەیبڕین»، ئەمە سەرەتای بیانویەک بوو بەڵام لەڕاستیدا حزبی بەعس پارێزگای خوزستان-ی ئێرانی بەبەشێک لەوڵاتەکەی دەزانی و دەیویست شکستی رێککەوتنی جەزائیر لەساڵی (1975) کە لەگەڵ شای ئەوکاتی ئێران واژۆ کرابوو قەرەبوو بکاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا عێراق دوای (637) جار بەزاندنی سنوری ئێران، لە (22/9/1980) لەڕێگەی زیاتر لە (100) فڕۆکەی جەنگییەوە (10) فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ئێرانی بۆردومان کردو جەنگێکی بەرفراوانی دەستپێکرد کە هەشت ساڵی خایاند و ئەنجامەکەشی گەڕانەوە بوو بۆ خاڵی دەستپێکی ئەو جەنگە.

کورد لەبەرداشی ئێران و عێراق

ساڵی (1975) زۆربەی سەرکردایەتی‌و هێزە چەکدارەکانی پارتی بەهۆی رێککەوتنی نێوان سەددام حسێن، جێگری سەرۆکی ئەوکاتی عێراق و محەمەد رەزا پەهلەوی، شای ئەو سەردەمەی ئێران ناچاربوون لەشاری کەرەج-ی نزیک تاران-ی پایتەختی ئەو وڵاتەو چەند شارێکی دیکە نیشتەجێ بکرێن و دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەساڵی (1978)و هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی ئێران، داوایان لێکرا دژی لایەنە کوردەکانی رۆژهەڵات بۆ پشتیوانی لەکۆماری ئیسلامی ئێران هاوشانی سەربازە ئێرانییەکان بجەنگن و ئەمەش بووەهۆی ئەوەی بەریەککەوتن و پێکدادانی سەربازیی لەنێوان قیادە موەقەتەی سەر بەپارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق و هێزەکانی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران رووبدات و لەبەرامبەردا رژێمی سەددام حسێن هاوکاریی هێزە کوردییەکانی نەیاری ئێرانی دەکردو یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی عێراقیشی بەوە تۆمەتبار دەکرد کەچاوساغیی بۆ سەربازەکانی ئێران دەکات و کورد لەباشورو رۆژهەڵاتی کوردستان کەوتبووە بەرداشی جەنگی نێوان عێراق و ئێرانەوەو زیانی گیانی و ماددیی زۆر بەو ناوچانە گەیشت کەکوردی تێدا دەژیا.

جەنگێک لەئاسمان دەستیپێکردو لەزەوی کۆتایی هات

ئێران و عێراق لەئاسمان و زەوی و دەریا گەورەترین جەنگی سەدەی بیستەمیان بە فڕۆکەی روسی و ئەمریکی دەستپێکردو لەقۆناغی یەکەمدا رژێمی سەددام حسێن بەگورزێکی ئاسمانی توانی ئێران تووشی شۆک بکات و ئەویش لەڕێککەوتی (22/9/1980)و کاتژمێر (13:00) بەبۆردومانکردنی (10) فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی و سەربازیی ناوخۆی ئێران لەلایەن (104) فرۆکەی جەنگیی عێراقەوە، کەئەمەش وای کرد ئەو رۆژە ئێران کاردانەوەیەکی بەپەلە بنوێنێت و بنکەی ئاسمانی شوعەیبیە و بنکەیەکی سەربازیی دیکە لەناسریە بەفرۆکەی جەنگی بۆردومان بکات و  بۆ رۆژی دواتر لەڕێگەی (140) فڕۆکەی جەنگییەوە کەزۆربەیان لەجۆری (ئیف-4)ی ئەمریکی کە بەفانتۆم دەناسرێن فڕۆکەخانەکانی عێراق لە (سلێمانی، موسڵ، ئەلرەشید، بەغداد، شوعەیبیە، ناسریە، ئۆمولقەسر، ئەلبەکر) بکاتە ئامانج و شەڕێکی تەواوەتی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا دەست پێبکات.

عێراق دوای بۆردومانی زۆربەی فڕۆکەخانەکانی ئێران بەهێزی پیادەکەی (50) کیلۆمەتر لە قەسری شیرین پێشڕەوی کردو ئێران دوای ساڵێک توانی ئەو ناوچەیە بۆ جاری یەکەم ئازادبکات‌و دواتر عێراق ئەو ناوچەیەی لە رێگەی موجاهیدینی خەلقی ئێرانەوە جارێکی دیکە داگیرکردەوەو هەر ئەمەش وایکرد ئەو ناوچەیە لە رۆژهەڵاتی کوردستان بەتایبەت شاری قەسری شیرین بەتەواوەتی وێران ببێت و ئێستاش دوای تێپەڕینی زیاتر لە (30) ساڵ بەسەر ئازادکردنی تەنها یەک لەسەر پێنجی دانیشتوانی ئەوکات کەژمارەیان (100) هەزار کەس بووە روویان لەشارەکەیان کردووەتەوە.

عێراق سوپایەکی پڕچەک

لەکاتی دەستپێکی جەنگ بەفەرمانی سەددام حسێن، عێراق بە (366) فرۆکەی جەنگیی (میگ) و (سۆخۆ) و (تۆپۆلۆڤ) روسی و (میراژ)ی فەڕەنسی  و (400) هێلیکۆپتەرو (872) فڕۆکەوانی جەنگی و (420) هەزار سەربازی پیادەو حەوت هەزار هێزی دەریایی و (25) هەزار سەرباز لەهێزەکانی ئاسمانی و شەش هەزارو (200) تانک و زرێپۆش و هەزارو (500) تۆپهاوێژی زەومینی و (400) تۆپهاوێژی ئاسمانیی،  جەنگی لەدژی ئێران دەستپێکردو توانی لەدوو ساڵی یەکەمدا دەستێکی باڵاو سەرکەوتوو لەجەنگدا بەدەست بهێنێت.

بەپێی زۆربەی سەرچاوە سەربازییەکان (85%)ی چەک و کەرەستەی سەربازیی عێراق لەلایەن سۆڤیەتەوە دابین دەکراو دوای سۆڤیەتیش هەریەکە لە(فەڕەنسا، چیکۆسلۆڤاکیا-ی پێشوو، سوید، بەڕازیل) دواتریش ئەمریکا بەشێک لەچەک و کەرەستەی جەنگیی لەدژی ئێران بۆ عێراق رەوانە دەکرد.

بەپێی سەرچاوەکانی ئێران ئەوکاتە وڵاتەکە خاوەنی (655) هەزار سەربازی پیادە، هەزارو (50) تانک و زرێپۆش، چوار کەشتی گواستنەوە، (600) تۆپهاوێژ، (300) هێلیکۆپتەرو (209) فڕۆکەی جەنگی لەجۆری (ئێف-4) و (ئێف-5) و (ئێف-14)ی ئەمریکی بووە و بەوتەی بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی، ئەوان لەشەڕێکی نابەرابەردابوون.

سۆڤیەت و ئەمریکا ئاگری جەنگی ئێران و عێراق خۆش دەکەن

یەکێتی سۆڤیەت کە ئەوکات دووەم زلهێزی جیهان بوو، لەساڵی (1980) فرۆشتنی چەکی بەئێران و عێراق راگرت بەڵام دوای دوو ساڵ بەنهێنی چەک رەوانەی عێراق دەکات و دواتر ئەمریکا کە بە یەکەم زلهێزی جیهان لەقەڵەم دەدرێت لەساڵی (1982)و بە رێککەوتنی نهێنی و ژێربەژێر چەک و کەرەستەی سەربازیی بەکۆماری ئیسلامی ئێران دەفرۆشێت و دوای ئەوەی ناکۆکیی لەنێوان واشنتۆن و تاراندا قوڵ دەبێتەوە، ئەمریکا لەکۆتاییەکانی جەنگی نێوان عێراق و ئێراندا هێرش دەکاتەسەر بنکەکانی ئێران لەکەنداو، هەریەکە لەوڵاتانی (کۆریای باکور، سوریا، لیبیا) چەک و کەرەستەی سەربازیی بەئێران دەفرۆشن کە ئەوانیش لەبنەڕەتدا ئەو چەکانەیان لەسۆڤیەتەوە وەرگرتووە.

ئێران بڕیارنامەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی رەت دەکردەوە

ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەماوەی هەشت ساڵی ئەو جەنگەدا هەشت بڕیارنامەی دەرکرد کە حەوتیان لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە رەتکرانەوەو تاران تەنها بەبڕیارنامەی ژمارە (598)ی ئەنجومەنەکە رازیی بوو ئەویش دوای دوو رۆژ لەوەی کەعێراق ئامادەیی خۆی بەپابەندبوون بەو بڕیارنامەیە راگەیاند، بەڵام خومەینی رایگەیاند ئەو بڕیارنامەیە وەک جامی ژەهر وایەو لەبەر بەرژەوەندیی وڵاتەکەم دەیخۆم لەکاتێکدا بەوتەی چاودێرانی نێودەوڵەتی ئەو بڕیارنامەیە بەهێزترین و وردترین بڕیارنامەی مێژوویی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بووە بۆ راگرتنی گەورەترین جەنگی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان.

بڕیارنامە (10) خاڵییەکەی ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بەنەتەوەیەکگرتووەکان هەردوو وڵاتی ناچارکرد بگەڕێنەوە بۆ سنورەکانی پێش جەنگی نێوانیان کە لەساڵی (1980) دەستیپێکردبوو.

زیانەکانی ئێران

دوای کۆتایی هەشت ساڵ جەنگی نێوان ئێران و عێراق و لەساڵی (1991) وەفدێک لەلایەن خاڤیەر پێرێز، سکرتێری ئەو سەردەمی نەتەوەیەکگرتووەکان رەوانەی تاران دەکرێت بۆ ئەوەی زیانەکانی ئێران لەجەگ لەگەڵ عێراق بخەمڵێنن و بەپێی راپۆرتی ئەو وەفدەش زیانەکانی ئێران لەو جەنگەدا (97) ملیار دۆلار بووە، بەڵام کۆماری ئیسلامی ئێران لەچەند بەیاننامەیەکدا زیانە مادییەکانی وڵاتەکەی بە یەک ترلیۆن دۆلار خەمڵاندووەو جەختی لەوە کردووەتەوە زیانە گیانیەکانی وڵاتەکەی بەهیچ پارەیەک ناخەمڵێنرێت.

جەنگێک کە ئێرانی پیر کرد

رۆژنامەی (مەردۆم سالاری) کەنزیکە لە ریفۆرمخوازانی ئێرانەوە راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە لەچوارچێوەی یادی (40)ساڵەی دەستپێکی جەنگی نێوان وڵاتەکەی و عێراق لەڕێککەوتی (22/9/1980) بڵاویکردووەتەوە، ئاماژەی بەوە کردووە کە لەو هەشت ساڵەدا (217) هەزارو (489) سەربازی ئێرانی کوژراون کەتەمەنی زۆربەیان لەنێوان (16 بۆ 20) ساڵدا بووەو بەپێی ئاماری ئەوکاتی دانیشتوانی ئێران زۆرینەی گەنجی وڵاتەکە بەشداریی ئەو شەڕەیان کردووەو وزەی گەنجی و لاوێتی وڵاتەکە گیرۆدەی جەنگ بووە، ئەگەرچی نەتەوەیەکگرتووەکان زیانە مادییەکانی ئێرانی بە (97) ملیار دۆلار خەمڵاندووە بەڵام بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران جەخت دەکەنەوە کە ئەو ژمارەیە تەنها (10%)ی زیانەکانەو لەڕاستیدا ئەو جەنگە (1000) ملیار دۆلار زیانی بەئێران گەیاندووە .

 (18) ساڵ هەوڵدان بۆ وەرگرتنی قەرەبوو لەعێراق

بەوتەی کەمال خەزرایی کەساڵانی (1989 بۆ 1998) نوێنەری هەمیشەیی کۆماری ئیسلامی ئێران لەنەتەوەیەکگرتوەکان بووە، وڵاتەکەی لەماوەی (18) ساڵدا بەبەردەوامی سکاڵای لەدژی رژێمی سەددام حسێن تۆمار کردووەو هەوڵی داوە بەپێی بڕیارنامەی (598)ی تایبەت بەجەنگی ئێران و عێراق داوای قەرەبوو لە رژێمی سەددام حسێن بکەن، بەڵام بەهۆی دەستوەردانەکانی ئەمریکاوە هیچکات نەیانتوانیوە ئەنجومی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دەرکردنی بڕیارنامەیەکی تایبەت بە قەرەبوکردنەوەی وڵاتەکەیان رازیی بکەن، بۆیە تا ئەو ئەنجومەنە بەپێی خاڵەکانی نێو بڕیارنامەکە کۆنەبێتەوە، هیچ جۆرە قەرەبویەک ئێران ناگرێتەوەو ئەو زیانانەشی کە نەتەوەیەکگرتووەکان سەبارەت بەئێران رایگەیاندووە و بە (97) ملیار دۆلار خەمڵاندویانە، تەنها زیانی ماددی بەشی مەدەنی بووە.

زیانە گیانیەکانی عێراق بەنزیکەی (105)هەزار کوژراو (400) هەزار بریندارو (561) ملیار دۆلار بەراورد کراوەو لەبەرامبەردا ئێران رایگەیاندووە (217) هەزارو (489) سەربازیان لەماوەی هەشت ساڵی بەرگریی لەدژی عێراق کوژراوەو زیاتر لە (60) هەزارسەربازیان بێسەروشوێنەو (42) هەزار کەسیشیان لەلایەن عێراقەوە بە دیلگیراون و (627) ملیار دۆلار لە بەشی سەربازی و ئابورییدا زیانیان پێگەیشتووە، ئەگەرچی عێراق رایگەیاندووە تەنها لەگۆڕەپانی شەڕدا نزیکەی (800) هەزار سەربازی ئێرانی کوژراوە، بەڵام هیچ سەرچاوەیەک ئەو ژمارەیەی پشتڕاست نەکردووەو لەلایەکی دیکەوە بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران جەختیان لەوە کردووەتەوە کە زیانە مادییەکانی ئەو جەنگە بەگشتی زیاترە لە ترلیۆنێک دۆلار.

«ئێران بووەتە براگەورەی عێراق»

ئاژانسی فڕانس پرێس لەراپۆرتێکیدا کەتایبەت بە (40) ساڵ تێپەڕێن بەسەر جەنگی ئێران و عێراقدا بڵاویکردووەتەوەو ئاماژەی بەوە کردووە کەئەو رۆژەی سەددام حسێن بڕیاری هێرشکردنەسەر کۆماری ئیسلامی ئێرانی دا، تاران تۆوی سەرهەڵدانی دەسەڵاتێکی دیکەی لەعێراق چاند، ئەویش بەهاوکاریکردنی گروپە شیعەکانی وەک بەدرو (سوپای مەهدی)و نەیارانی کوردی دژی بەعس، بۆیە ئەمڕۆ ئەو گروپانەی پێشتر لەلایەن ئێرانەوە داڵدەو هاوکاریی دەکران بوونەتە دەسەڵاتدار لەوڵاتەکەیان و کۆماری ئیسلامی ئێران بەبراگەورەی خۆیان دەزانن