‌ھاوڵاتی

پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی تورکیاو ئێران و ململانێکانییان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مایەی سەرنجی هەموو شارەزایەکی سیاسەت و تەنانەت کەسانی ئاساییەو ئەم دوو وڵاتە دەیان سەدەو سەردەم  لەململانێی یەکتردا هەنگاویان ناوەو رێگایەکیان گرتووەتەبەر کە بۆ زیادکردنی دەسەڵات و حوکمڕانیی لەناوچەکەداو کورد بەشێکی بەرچاوی ئەو ململانێیە و تەنانەت لەو دۆستایەتیی ئەو دوو هێزەشدا هەر بەشی بووە بەمەینەتی و نەهامەتی کەنوێترینیان داگیرکردن و دروستکرنی زیاتر لە (36) بنکەی فەرمی تورکیا لەهەرێم و تۆپباران و موشەکبارانکردنی هەرێمی کوردستان بووە لەلایەن ئێرانەوە.

دوو سەردەمی هاوشێوە لەمێژووی تورکیاو ئێران

دوای کۆتایی یەکەم جەنگی جیهانی و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و هاتنەسەر دەسەڵاتی مستەفا کەمال لەساڵی (1923) تەخت و بەختی عوسمانی لەتورکیا کۆکرایەوەو مستەفا کەمال نازناوی ئەتاتورک ( باوکی تورک)ی پێبەخشراو لەو رۆژە هیچ کەسێک لەتورکیا بۆی نەبووە نازناوی (ئەتاتورک) بەکاربهێنێت و خۆی بەخاوەنی تورکیا یان باوکی رۆحیی تورک لەقەڵەم بدات، کەئەمەش ئاماژە بووە بەدیکتاتۆریەتێکی هاوچەرخ و نوێ لەو سەردەمەداو لەلایەکی دیکەوە کۆڵەکەکانی ئێرانی قاجاری لەتێکشکان نزیک دەبووەوەو لەساڵی (1926) رەزا پەهلەوی بەهاوکاریی بەریتانیا دژی قاجار کودەتای کردو بووە پاشای وڵاتێک کەتەمەنی سیستمی پاشایەتییەکەی دەگەیشتە دوو هەزارو (500) ساڵ.

رەزاشا لەژێر کارگەریی ئەتاتورک

ئەتاتورک لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەگۆڕینی ناوی وڵاتەکەیەوە لەعوسمانییەوە بۆ تورکیا هەوڵی گۆڕانکاریی لەسیستمی حوکمڕانی و دەسەڵاتی وڵاتەکەیداو شێوازی نووسینی وڵاتەکەی لەڕێنووسی عەرەبی بۆ لاتینی گۆڕی و مافی دەنگدانی بۆ ژنان مسۆگەر کردو هەوڵیدەدا دین و ئایین لەحوکمڕانیدا نەهێڵێت و لەو چوارچێوەیەشدا دژایەتیی پیاوانی ئاینی و پێشەنگەکانی موسوڵمانانی داو ئەمەش لەساڵی (1925) بووە هۆی سەرهەڵدانی شێخ سەعیدی پیران لەئامەد لە باکوری کوردستان و دواجار ئەو سەرهەڵدانە بەلەسێدارەدانی شێخ سەعید سەرکوتکراو ساڵی (1934) بەفەرمانی ئەتاتورک هەموو نازناوێکی ئیسلامی (شێخ و سەیدو مەلاو حاجی و  بەڕێزو گەورە) لەدامودەزگا حکوییەکاندا قەدەغە کراو تەنانەت بۆ ئەوەی کۆتایی بەجەنگی نێوان مەسیحی و موسوڵمان لەوڵاتەکەی بهێنێت (بینای ئایاسۆفیا)ی کرد بەمۆزەخانە کە لەسەردەمی عوسمانییەکاندا ئەو کەنیسەیە کرابوو بەمزگەوت بەڵام ئەمساڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا هاوشێوەی سەردەمی عوسمانییەکان جارێکی دیکە ئەو کڵێسەیەی کردەوە بەمزگەوت و بەبڕوای زۆر کەس ئەم کارەی ئەردۆغان بۆ زیندوکردنەوەی ئامانجەکانی تورکیای عوسمانییە و دەیەوێت خۆی وەک رێبەرێکی موسوڵمانان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان دەربخات.

لەلایەکی دیکەوە رەزاشای ئێران کەتازە شوێن پێی خۆی لەتەختی پاشایەتی وڵاتەکەی قایم کردبوو رایگەیاند ناوی رەسمی وڵاتەکەی لە(پارس)ەوە بۆ ئێران دەگۆڕێت و داوای لەوڵاتانی جیهان کرد لەجیاتی وشەی پێرسیا (Persia) وشەی (ئێران) بەکاربهێنن و هاوکات دەستی بەدژایەتیی کەسانی دەسەڵاتدارو ئایینی و ئاغاو دەرەبەگەکان کرد بۆ ئەوەی بیانخاتە ژێر هەیمەنەی سیستمی پاشایەتی وڵاتەکەی و ئەمەش سەرهەڵدانی سمکۆ شکاکی لەناوچەی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی کوردستان بەدوای خۆیدا هێناو ئەویش بەفەرمانی رەزاشا لەساڵی (1929) لەلایەن سوپای ئەوکاتی ئێرانەوە تیرۆر کراو کۆتایی بەسەرهەڵدانەکەی سمکۆ هێنرا.

بەڕوانینێکی خێرا لەکارو پلانەکانی رەزاشا لەئێران و ئەتاتورک لەتورکیا دەردەکەوێت هەردووکیان ویستوویانە بەگۆڕانکاریی لەحوکمڕانیدا هەیمەنەی خۆیان زیادبکەن و بەشێک لەپلانەکانیان بەسودوەرگرتن لەسەرکوتکردنی سەرکردەکانی کورد جێبەجێ کردووە.

جەنگی سەفەوی و عوسمانی یەخەی کورد دەگرێت

لەسەدەی (16) تاسەدەی (19) ئیمپراتۆریەتی سەفەوی ئێران و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، (11) جەنگی دورودرێژو خوێناویی لەنێوانیاندا روودەدات کەزیاترینیان کورد تێیدا قوربانیی یەکەم بووەو هەر کورد بووەتە بیانوی جەنگ و ئاشتیی نێوان ئەو دوو ئیمپڕاتۆریەتەو ئەگەریش کورد بیانوی جەنگەکانیان نەبووبێت ئەوا ئەو دوو وڵاتە جەنگەکەیان هێناوەتە گۆڕەپانی کوردەوەو بەمە زیانێکی زۆریان بەکورد گەیاندووە، بۆ نموونە جەنگی (چاڵدێران) یەکەم جەنگی نێوان سەفەوی و عوسمانی بوو کە بەهۆیەوە خاکی کورد بەتەواوەتی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا دابەشکراو سوپاکەی شا ئیسماعیلی سەفەوی شکستێکی گەورەی مێژوویی هێنا لەسەر دەستی سوڵتان سولەیمانی عوسمانی و دووجاریش بە رێککەوتنی (قەسری شیرین) لەنێوان ئەو دوو ئیمپڕاتۆریەتەدا کۆتایی هات، بەشێکی بەرچاوی جەنگەکانی نێوان ئێران و عوسمانی بەڕێککەوتن کۆتاییان هاتووە کەتێیدا کورد دابەشکراوەو بەکورتی سازش لەسەر کورد کراوە لەبەرامبەر رێککەوتنی نێوانیاندا کە رێککەوتنی ( زەهاو)و رێککەوتنی (قەسری شیرین) و رێککەوتنی (ئەرزڕۆم)ی یەک و دوو، دوای جەنگێگی خوێناوی لە نموونەی ئەنجامی جەنگی ئەو دوو لایەنە بوون و تێیدا خاکی کورد پارچە پارچەو دابەشکراوە.

تورکیا نەتەوەپەرەستی و ئیسلامیی بوون وەک چەک بەکاردەهێنێت

رووخانی عوسمانییەکان و دروستکردنی کۆمارێکی بێ دین لەلایەن ئەتاتورکەوە وایکرد کەجارێکی دیکە ژمارەیەک پارتی ئیسلامی هەوڵی بوونیادنانەوەی دەسەڵاتێکی ئیسلامیی لەوڵاتەکەیان داو پارتی سەعادەت بەسەرکردایەتی نەجمەدین ئەربەکان و پارتی ئیسلامی (فەزیلەت) و دواتر پارتی دادو گەشەپێدان (ئەکەپە) بەسەرکردایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان، ئەحمەد دواود ئۆغڵو،  عەبدوڵا گویل) کە بەخوێندکارو شاگردی نەجمەدین ئەربەکان دەناسرێن هەوڵەکانیان بخەنەگەڕو لەساڵی (2002) پارتی دادو گەشەپێدان (ئەکەپە) بووە دەسەڵاتداری تورکیاو خەونی عوسمانی و نەتەوەپەرستەکانی جارێکی دیکە بۆ فراوانکردنەوەی هەیمەنەی وڵاتەکەیان بەسەر ناوچەکدا زیندو کردەوەو هەر ئەم خەونەش بووە هۆی لەناوچوونی ستراتیژی گەیاندنی کێشەکانی تورکیا بەسفر کەئێستا بەهۆی کێشەکانی ئەنقەرە لەگەڵ وڵاتانی دراوسی بەسیاسەتی گەیاندنی کێشەکان بە (100) ناوزەد دەکرێت، چونکە ئەو وڵاتە لەئێستادا لەگەڵ زۆربەی دراوسێکانی کێشەو ململانێی هەیەو سوریاو عێراق و ئێران و ئەرمینیا کە دراوسێ سەرەکییەکانی ئەو وڵاتەن کێشەو ناکۆکییان هەیە، تورکیا لەئێستادا بەرگریی لەئۆپۆزسیۆنی توندڕەوی سوریا دەکات کەزۆرینەیان سوننەن و هاوکات بەرگریی لەتورکمانی عێراق دەکات وەک نەتەوە لەکاتێکدا زۆرینەیان شیعەن و لەلایەکی دیکەوە بەبیانوی بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) سنورەکانی هەرێم بۆردومان دەکات و ئەمەش نیگەرانیی حکومەتی ناوەندیی عێراقی لێکەوتووەتەوە، لەنوێترین پێشهاتدا لەجەنگی نێوان ئازبایجان و ئەرمینیا بەڕاشکاوی بەرگریی لەئازربایجان کرد کەزۆرینەیان شیعەن و بەبڕوای شارەزایان بەرگرییەکانی تورکیا لەچوارچێوەی بەهێزکردنەوە نەتەوەپەرستی لەنێوخۆی وڵاتەکەی و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیەتی لەگەڵ ئازربایجان و پەیامێکیشە بۆ روسیاو ئێران کەئەنقەرە خاوەنی پێگەیەکی بەهێزە لەو ناوچەیە.

ئێران بەکەوانی شیعەوە گیرساوەتەوە

دوای راپەڕینی گەلانی ئێران دژی ستەم و زۆرداریی تەختی پاشایەتی و رووخانی رژێمەکەی محەمەدڕەزا شا، کوڕی رەزا شای پەهلەوی، کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) بەستراتیژییەکی بەرگریی لەشیعەو بەدروشمی بەرگریی لەژێردەستەکان هەوڵی پشتیوانیی لەشیعەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات کە بەهیلالی شیعە ناودەهێنرێن و بریتین لە ( لوبنان، سوریا، عێراق، بەحرەین، ئێران، پاکستان، ئەفغانستان و هندستان)، ئەوەی لەو هیلالە زیاتر بەدیدەکرێت ئەوەیە کە ئێران هەوڵی بەنێونەتەوەیکردنی شیعە لەجیهاندا دەدات و ئەوەی روونە ستراتیژیی ئەو وڵاتەیە بۆ سوودوەرگرتن لەشیعەو دروستکردنی هاوپەیمانیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە نموونەی بەرچاوی لەپەیوەندییەکانی نێوان ئێران و عێراق و لوبنان و سوریا بەدیدەکرێت و تاران بەبەردەوامی حکومەت و گروپە شیعە باڵادەستەکانی ئێستای ئەو وڵاتانە بۆ ئامانجەکانی بەکاردەهێنێت و زۆرجار لەڕووی نێودەوڵەتییەوە تۆمەتبارکراوە بەدەستوەردان لەکاروباری ناوخۆیی ئەو وڵاتە عەرەبییانەی کەشیعەیان تێدا نیشتەجێیە.

پەیمان و پەویوەندییە گرنگەکانی نێوان تورکیاو ئێران

دوای رووخانی عوسمانی لەتورکیاو حکومەتی قاجارەکان لەئێران دەیان رێککەوتنی ستراتیژی و سەربازیی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا واژۆ کراوەو بە رواڵەت پەیوەندییەکانیان روو لەتوندوتۆڵی و گەرموگوڕیی بووە، بەڵام دواترو لەسەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێران، تاران چەند جارێک تورکیای تۆمەتبار کردووە بەوەی کەپەیوەندیی لەگەڵ ئیسرائیل هەیەو ئەمەش زیان بەئێران دەگەیەنێت و ئەمەش وای کردووە ئەو پەیوەندییانە لەسەردەمە جیاوازەکاندا ساردوسڕیی تێبکەوێت، بەڵام هیچ کاتێک نەگەیشتووەتە ئاستی توندبوونەوەو بەکارهێنانی راستەوخۆی هێز لەدژی یەکتر، چونکە ئەزموونی ئەو دوو وڵاتە لەڕووی سیاسی و ئابورییەوە دەریخستووە دەتوانن وەک هاوڕێیەک یارمەتیی یەکتر بکەن، بۆ نموونە لەکاتی سەپاندنی سزا نێودەوڵەتییەکان دژی ئێران تەنها وڵاتێک کە ئامادە نەبوو پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ ئێران بپچڕێت تورکیا بوو، ئەمەش بووەهۆی دەربازکردنی کۆماری ئیسلامیی ئێران لەقەیرانەکانی ئەو سزایانە، لەبەرامبەردا ئێران رێککەوتنی (25) ساڵەی فرۆشتنی غازی لەگەڵ تورکیا واژۆ کردووەو بەپێی رێککەوتنەکە لەساڵی (2001)ەوە دەبێت ساڵانە هەشت ملیارو (500) ملیۆن مەتری سێجا غاز رەوانەی تورکیا بکات و لەنوێترین پێشهاتیشدا ئەنقەرە داوای درێژکردنەوەی ئەو رێککەوتنەی لەتاران کردووە.

هاوکات ئاستی هەناردەی کاڵاو شتومەکی ساڵانەی تورکیا بۆ ئێران دەگاتە زیاتر لەشەش ملیار دۆلار کە بەپێی هەواڵی میدیاکانی ئێران لەئێستادا هەناردەی تورکیا بۆ نزیکەی سێ ملیار دۆلار دابەزیوە، کەئەمەش بەهۆی دابەزینی بەهای تمەنەوە روویداوە.

جگە لەو رێککەوتنە گەورە ئابورییەی لەنێوان ئەنقەرەو تاراندا هەیە، کۆمەڵێک رێککەوتنی سەربازیی مێژوویی لەنێوانیان هەیە کەبریتین لە رێککەوتنی سەعدئاباد کە بەپێی رێککەوتنەکە ئەو دوو وڵاتە نابێت هاوکاریی هیچ وڵاتێک بکەن بۆ داگیرکردنی وڵاتەکانیان و هاوکات لەڕووی ئەمنی و هەواڵگری و سەربازییەوە دژی نەیارانیان هاوکاریی یەکتری بکەن و لەنوێترین رێککەوتنیشیاندا، رۆژی سێشەممە (8/9/2020) حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێران بەئۆنلاین لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا قسەی کردو دواتر بەیاننامەیەکی هاوبەشی (10) خاڵییان بڵاوکردەوە کە لەچەند خاڵێکیدا ئاماژە بەپاراستنی بەرژەوەندیی هەردوولا لەدژی نەیاران و گروپە چەکدارەکانی وڵاتەکەیان کردبوو ناوی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) و پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پژاک) لەو رێککەوتنەدا وەک نەیاری تورکیا و ئێران هێنراوەو چەند سەعاتێک دوای ئەو رێککەوتنە بۆردومان و بۆمبارانی هاوبەشی سوپای ئەو دوو وڵاتە دژی ناوچە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان دەستی پێکرد و رۆژی دواتر سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی راگەیەنراوێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاشکرای کرد بۆردومانەکانی سوپاکەیان لەچوارچێوەی رێککەوتنی تورکیا و ئێران بووە بۆ لێدان لەنەیارانی ئەو دوو وڵاتە لەنزیک سنورەکانی هەرێمی کوردستان.

تورکیا و ئێران یەک ستراتیژ

رەفتارو هەڵسوکەوتە سیاسیی و سەربازیی و ئابورییەکانی تورکیا و ئێران لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژەن بۆ سەپاندنی هەیمەنەی ئەو دوو وڵاتە لەو بوارانەداو ئەمە وایکردوە کورد لەڕۆژئاواو باکورو باشورو رۆژهەڵاتی کوردستان گیرۆدەی ئەو هەڵسوکەوت و ستراتیژییەی ئەنقەرەو تاران بێت و هەندێکجار لایەنە دەسەڵاتدارەکانی کورد یەکتری تۆمەتبار بکەن بەوەی سەر بەیەکێک لەو دوو وڵاتەن و خزمەتی سیاسەت و ستراتیژی ئەوان دەکەن، بەڵام دواجار مێژوی نزیک سەلماندویەتی ستراتیژی ئەو دوو وڵاتە مایەی نەهامەتی و مەینەتی بووە بۆ کوردو لایەنگریی ستراتیژی ئەوان کێشەی گەورەی بۆ کورد لێدەکەوێتەوە .