‌هاوڵاتى

ئێران بە(137) ملیار بەرمیل یەدەگی نەوت بەسێیەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت لەجیهاندا لەقەڵەم دەدرێت و رۆژگارێک رۆژانە شەش ملیۆن بەرمیل نەوتی رەوانەی بازاڕەکانی جیهان کردوەو خاوەنی (13%) نەوت و (16%) هەموو غازی جیهانەو یەکێک لەوڵاتە زلهێزە نەوتییەکانەو تەمەنی بەرهەمهێنانی زێڕی رەش لەو وڵاتە دەگاتە (112) ساڵ کە بۆ یەکەمجار لەلایەن بەریتانیاوە دەستی بەسەرداگیراو بووە دەستمایەی سەرکەوتنی ئەو وڵاتە لەدوو جەنگی گەورەی جیهان چونکە بەریتانیا بۆ ماوەی نزیکەی (50) ساڵ خاوەنی بەرکابەری نەوتی ئێران بوو لەدەرهێنانیەوە تا بەکارهێنان و فرۆشتنی و لەکاتی دووەم جەنگی جیهانیدا ئەمەریکاو سۆڤیەت خۆیان گەیاندە نەوتەکەی ئێران و بوونە کێشەی گەورە لەبەردەم بەریتانیادا.

 ئەوەی روونە نەوت دەتوانێت رۆژگارێکی رەش بۆ هەر وڵاتێک دروستبکات کەپشتی پێ ببەستێت و ئێران لەو وڵاتانەیە کەپێچەوانەی بانگەشەکانی، پشتی زۆری بەنەوت بەستووە ئەگەرچی بەرهەمهێنان لەبواری سامانەکانی دیکەی وڵاتەکەیدا فەرامۆش نەکردوە بەڵام سزادانی کەرتی نەوتی ئێران و نزیکبوونەوەی ئابوری لەداڕمان دەریخست سەرچاوەی یەکەم و سەرەکیی ئەو وڵاتە نەوت‌و غازەو هەر مەترسییەک بۆسەر ئەو بەرهەمە ئابوریی ئێران ژێروژور دەکات و ئەوەی کەئەمڕۆ لەو وڵاتە بەهای هەر دۆلارێک گەیشتوەتە (31) هەزار تمەن ئاماژەکانی ئەم ژێروژوربوونەیە.

دەرهێنانی نەوت و بەنیشتیمانیکردن

ساڵی (1908) نەوت لەسەر دەستی هاووڵاتییەکی بەریتانی بەناوی ویلام ناکس دارسی لەشاری (مەسجد سلێمان) لەئێران بەرهەمهێنراو بەپێی رێککەوتنێک نەوتی هەموو جوگرافیای ئێران جگە لەباکوری ئەو وڵاتە بۆ ماوەی (60) ساڵ رادەستی بەریتانیا کراو لەبەرامبەردا تەنها (16%) داهاتی نەوتەکە بۆ ئێران بێت و ئەمەش ناڕەزایەتیی ناوخۆیی لەو وڵاتە لێکەوتەوەو دواجار لەساڵی (1940) بەهەوڵی ژمارەیەک پەرلەمانتارو سکاڵای دیپلۆمات و سیاسییە نێودەوڵەتییەکانی ئێران، سەرجەم رێککەوتنەکانی کۆمپانیا نەوتییەکانی بەریتانیا لەگەڵ ئێران هەڵوەشێنرانەوەو ئەو وڵاتە بەنیشتیمانیکردن یان خۆماڵیکردنی نەوتی وڵاتەکەی راگەیاند کە بەقۆناغێکی گرنگی مێژویی هاوچەرخی وڵاتەکە لەقەڵەمدەدرێت، بەڵام لەڕاستیدا بەریتانیا هەر لەڕێگەی ژمارەیەک کۆمپانیاوە دەستبەرداری نەوتی ئێران نەبوو.

نەوتی ئێران سوتەمەنیی دوو جەنگی جیهانی

دوای دەستپێکردنی  یەکەم جەنگی جیهانی لەساڵی (1914) ئاستی هەناردەی ئێران لەڕۆژانە (274) هەزار تۆن نەوت گەیشتە ملیۆنێک و (500) هەزار تۆن و بەریتانیا توانی بەسودوەرگرتن لەنەوتی ئێران بەرەی جەنگ لەبەرژەوەندیی خۆی و هاوپەیمانەکەی بەهێزبکات و بەشی زۆری کەشتییە جەنگییەکانی هاوپەیمانانی بەریتانیا سودیان لەنەوتی ئێران وەردەگرت و ئەمەش بوەمایەی سەرکەوتنیان لەڕووی دەریایی و سەربازییەوەو دوای ساڵی (1939) لەگەڵ دەستپێکردنی دووەم جەنگی جیهانیدا، ئێران بێلایەنی خۆی راگەیاند لەکاتێکدا رەزا پەهلەوی پاشای ئەوکاتی ئێران پشتیوانیی بۆ ئەڵمانیا دەربڕیبوو، ئەمەش نیگەرانیی هاوپەیمانانی لەدژی ئەدۆڵف هیتلەری لێکەوتەوەو جارێکی دیکە بەریتانیا هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی زۆربەی سەرچاوە نەوتییەکانی ئێرانی داو باجی بەرهەمهێنانی نەوتیشی لەئێران زیاد کردو (80%)ی نەوتی ئەو وڵاتە بۆ خۆی دەبردو (14%) دیکەی نەوتەکەی دەدا بەئەمەریکا وەک هاوپەیمانێکی جەنگ لەدژی هیتلەر، واتە ئێران لەو سەردەمەدا تەنها (6%)ی نەوتەکەی خۆی بۆ دەمایەوە.

بەریتانیا بەدامەزراندنی چەند پاڵاوگەیەک لەئێران توانی سوتەمەنیی فڕۆکەکانی وڵاتانی هاوپەیمانی خۆی دابین بکات کەبەشێکی بەرچاوی نەوتی باکوری ئەفەریقاو دەریای رەش-یان بەهۆی داگیرکارییەکانی هیتلەرەوە لەدەستدابوو بۆیە بەزمانێکی دیکە دابینکردنی سوتەمەنیی دوو جەنگی گەورەی جیهان بەنەوتی ئێران بوو ئەو وڵاتە هەم لەڕووی سیاسییەوەو هەم لەڕووی ئابورییەوە بووە سوتەمەنیی جەنگێک کە خۆی بەبێلایەن دەزانی تێیدا.

نەوتی ئێران و (50 بە 50)

ساڵی (1940) لەگەڵ زیادبوونی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆو پەرلەمانی ئەو سەردەمی بەناوی (شورای میللی ئێران) و داگیرکردنی ئەو وڵاتە لەلایەن ئەمەریکاو بەریتانیاو سۆڤیەت، نەوتی وڵاتەکە بووەهۆی ناکۆیی داگیرکەران و ئەمەش وایکرد رێککەوتنی نەوتیی پێشوی بەریتانیا لەگەڵ ئێران هەڵبوەشێنرێتەوەو چیتر بەریتانیا نەتواێت (80%)ی نەوتی ئەو وڵاتەو داهاتەکەی بۆ خۆی ببات، بۆیە سۆڤیەت لەباکورەوە نەوتی ئێرانی بۆخۆی دەبردو ئەمەریکاو بەریتانیاش خۆیان بەخاوەنی نەوتی باشوری ئێران دەزانی و دواتر بەبڕیارێکی پەرلەمانی ئەوکاتی ئێران هەموو ئەو ئیمتیازانەی درابوون بەوڵاتانی بیانیی هەڵوەشێنرانەوەو بەریتانیاش بەهۆی ئەوەی دەستی سۆڤیەت لەنەوتی ئێران کورت کاتەوە رەزامەندیی خۆی بۆ ئەو بڕیارە دەربڕی بەڵام دەستی بەدانوستان لەگەڵ بەرپرسانی ئێران کرد بۆ واژۆکردنی گرێبەستی دیکەی نەوتی لەگەڵ ئەو وڵاتە کردو بڕیاریدا لەبەرامبەر هەر بڕە نەوتێکی ئێران بۆ کۆمپانیاکانی خۆی لەو وڵاتە (50%)ی داهاتەکەی رادەست بکاتەوە کەئەمەش دووبارە ناڕەزایەتی خەڵکی ئێران و پەرلەمانی ئەو وڵاتەی بەدواوە بوو بوەهۆی ئاڵۆزبونی دۆخی ناوخۆو کوشتنی دەیان کرێکاری بواری نەوت و خۆپیشاندەری ناڕازیی کەماوەی (10) ساڵ پڕۆسەی دۆزینەوەو دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوتی ئێرانی لەئاستێکدا وەستان و ئەو بوارە گەشەی بەخۆیەوە نەبینی.

ئۆپیک داڵدەیەک بۆ ئێران

ڤەنزوێلا کەخاوەنی گەورەترین یەدەگی نەوتی جیهان بوو لەساڵی (1949) داوای لە (ئێران، عێراق، سعودیە، کوەیت) کرد کە رێکخراوێکی تایبەت بەوڵاتانی هەناردەکاری نەوت دابمەزرێنن و دواجار دوای زیاتر لە (10) ساڵ و دوای کۆبونەوەی سەرکردەی ئەو وڵاتانە لەبەغدای پایتەختی عێراق رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت (Organization of the Petroleum Exporting Countries) بە کوتکراوەی (ئۆپیک) دامەزراو ئەو وڵاتانە لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندیەکانیان سەبارەت بەئاستی هەناردەو نرخی نەوت رێککەوتن و هەریەکە لەوڵاتانی (جەزائیر، لیبیا، نێجیریا، قەتەر، ئیمارات، ئیکوادۆر، ئەنگۆلا، کۆنگۆ) دواتر بوونە ئەندامی رێکخراوەکەو ئەمەش بەوەرچەرخانێکی گرنگی ئابوریی لەمێژوی جیهاندا لەقەڵەم دەدرێت، بۆیە ئێران توانی بەسودوەرگرتن لەڕێکخراوەکە زۆرینەی داهاتی نەوتەکەی لەچنگی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی سەر بەبەریتانیاو ئەمەریکاو سۆڤیەتی جاران دەربهێنێت یان قازانجێکی زیاتر بگەڕێنێتەوە بۆ خەزێنەی وڵاتەکەی لەکاتێکدا پێشتر تەنها نیوەی داهاتی نەوتەکەی بۆ دەمایەوەو حەوت کۆمپانیای بەریتانیاو ئەمەریکا کە بەحەوت خوشکی نەوتی دەناسران رێگرییان لەبەرزبوونەوەی نرخی نەوت دەکردو پێش دروستبونی ئۆپیک نرخی هەر بەرمیلێک نەوت تەنها دوو دۆلار بوو کەدواتر نرخەکە لەسایەی ئۆپیکەوە بەرز بوەوەو گەیشتە نزیکەی (25) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک.

ئێران خاوەنی یەدەگی زیاتر لە (211) ملیار بەرمیلی نەوتە کەدەکاتە نزیکەی (13%)ی هەموو نەوتی جیهان و دەتوانێت تا (112) ساڵی دیکە نەوت بەرهەم بهێنێت 

پێگەی نەوتیی ئێران

بەپێی دوایین ئامارە جیهانییەکان ئێران خاوەنی یەدەگی زیاتر لە (211) ملیار بەرمیلی نەوتە کەدەکاتە نزیکەی (13%)ی هەموو نەوتی جیهان و دەتوانێت تا (112) ساڵی دیکە نەوت بەرهەم بهێنێت و سێیەم وڵاتی نەوتییە دوای ڤەنزوێلاو سعودیە، بۆیە داهاتی سەرەکیی ئەو وڵاتەش بەستراوەتەوە بەفرۆشی نەوتەوە لەکاتێکدا پێشتر توانیبوی ئاستی هەناردەی رۆژانەی نەوتی وڵاتەکەی بگەیەنێتە شەش ملیۆن بەرمیل، بەڵام سزاکانی ئەمەریکا بۆسەر ئێران وایکرد ئاستی هەناردەی نەوتەکەی بۆ بازاڕەکانی جیهان دابەزێت بۆ (250) هەزار بەرمیل لە رۆژێکداو رۆژگاری ئەو وڵاتە وەک نەوتەکەی رەش بکات.

کێڵگە نەوتییەکانی ئێران

 بەپێی ئامارەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران وڵاتەکەی لەئێستادا خاوەنی (11) کێڵگەی نەوتییە کە یەدەگەکانیان بە (154) ملیار بەرمیل نەوت خەمڵێنراوەو تا (53) ساڵی دیکە توانای دەرهێنان و بەرهەمهێنانی نەوتیان لەو کێڵگانە هەیەو گەورەترین گێڵگە نەوتییەکانی بریتین لە (ئەهواز، نامئاوەران، گەچساران)، جگە لەو کێڵگە نەوتییانە خاوەنی (42) کێڵگەی غازە کەیەدەگیان دەگاتە (33) ترلیۆن سێجا کەدەکاتە (17%)ی غازی هەموو جیهان و زۆربەشیان لەناوچە جیاوازەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بەتایبەت لە ئیلام و کرماشان هەڵکەوتون و بەمەش لەڕووی غازەوە ئێران دووەم وڵاتە لەجیهانداو رەنگە بەهۆی دابەزینی ئاستی هەناردەو کەمبونەوەی نرخی نەوت ئەو وڵاتە لەداهاتودا پەنا بۆ فرۆشتنی زیاتری غاز بەرێت و ببێتە بەدیلێکی گەورەی نەوت.

کۆتایی ساڵە نەوتییەکانی ئێران

ساڵی (1973) بەهۆی سەرهەڵدانی جەنگی نێوان وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل ئاستی نرخی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوەوەو بۆ یەکەمجار لەمێژودا نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتە زیاتر لە (40) دۆلارو ئەمەش وایکرد ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران لەو سەردەمەدا بگاتە شەش ملیۆن بەرمیل نەوت لەڕۆژێکداو داهاتی نەوتیی ئەو وڵاتەش لە دوو ملیارەوە بۆ (20) ملیار بەرزبوەوە ئەگەرچی ئەو دۆخە بۆ جیهان شۆک و گرانیی بوو بەڵام بۆ ئێران بوەمایەی خێروخۆشیی کەدوای کۆتایی ئەو شۆک و دۆخە چیتر ئێران هەناردەی هاوشێوە و داهاتی تا ئەو ئاستەی بۆ جارێکی دیکە بەخۆیەوە نەبینییەوە.

راپەڕینی ئێران هەناردەی نەوتی بۆ نیوە دابەزاند

پێش روخانی رژێمی پاشایەتی ئێران و هاتنەسەرکاری کۆماری ئیسلامی لەساڵی (1979) لەو وڵاتە ئاستی هەناردەی نەوت بەبەردەوام نزیکەی چوار ملیۆن و (500) هەزار بەرمیل بووە لەڕۆژێکداو بەمەش بوەتە دوەمین وڵاتی هەناردەکاری نەوتیی جیهان و دەستپێکی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران لەساڵی (1980) ئاستی هەناردەی نەوتی ئەو وڵاتەی بۆ کەمتر لەیەک ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێکدا دابەزاندو دوای کۆتایی جەنگ توانی ئاستی هەناردەی نەوتەکەی بۆ دوو ملیۆن و (875) هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبکاتەوە.

سزای رەشی ئێران

بەریتانیا کەخۆی یەکەم بەرهەمهێن و فرۆشیاری نەوتی ئێران بووە یەکەم وڵاتیش بوو کە لەساڵی (1950)و دوای بەنیشتیمانیکردنی نەوت لەلایەن ئێرانییەکانەوە ئەو وڵاتەی لەڕووی بازرگانیی بەنەوتەوە سزا داوەو دوای ئەو ئەمەریکا بەبیانوی بەرنامەی ئەتۆمیی کۆماری ئیسلامی ئێران، بەهاوکاریی ژمارەیەک وڵات لەساڵی (2012)دا نەوتی ئێرانی کردە ئامانج و بەهەموو شێوەیەک هەوڵیدا رێڕەوە نەوتییەکانی ئێران بەبیانوی سەربازی و سیاسییەوە دابخات و داهاتەکەی کەمبکاتەوە، لەلایەکی دیکەوە کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (2017) بڵاوکردنەوەو ئامارە رەسمییەکانی بەرهەمهێنان و داهاتی نەوتیی وڵاتەکەی راگرتوەو ئەو ئامارانەی ئاماژەی پێدەکرێن ناڕەسمییە، ئەگەرچی زۆرجار ئامارە ناڕەسمییەکانیش ئەو راستیە دەردەخەن کەئێران بەو سزایانەی ئەمەریکا، تەنگەتاو بووە چونکە (50%)ی بودجەی ئێران لەداهاتی فرۆشتنی نەوتەوەیەو ئەمەریکا بەهەستیارییەکی زۆرتر لەجاران ئەو سەرچاوەیەی کردووەتە ئامانج بەشێوەیەک پێگەی ئێرانی لەسێیەم وڵاتی نەوتی و دووەم وڵاتی غازیی جیهان  کردووە بەیەکێک لەو وڵاتانەی کەئابورییەکەی لەلێواری رووخاندایە.

نەوتی ئێران سامانێکی زۆرو داهاتێکی کەم

ئەگەرچی لەئێستاشدا ئێران خەون بەزیادکردنی بەرهەمهێنانی نەوتەوە دەبینێت، بەڵام ناچارە ئەو نەوتە زۆرەی کەدەگاتە زیاتر لەچوار ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێکدا لەکۆگای تایبەتی و هەندێکجار کەشتی نەوتهەڵگر لەدەریاکاندا پاشەکەوت بکات بەهیوای ئەوەی رێگەیەک بۆ فرۆشتنی بدۆزێتەوە کەشارەزایانی ئابوریی ئەوە بەدور دەزانن، بەپێی دوایین ئاماری ئۆپیک کەئێران وڵاتێکی گرنگە لەو رێکخراوە، تاساڵی (2022) ئاستی داواکاریی بۆ نەوت لەبازاڕەکانی جیهاندا بەرز نابێتەوەو گەشەی ئابوریی بەهۆی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەدابەزیندایەو لەلایەکی دیکەوە زۆربەی وڵاتانی پیشەسازیی جیهان بیر لەبەدیلێکی دیکەی وزە دەکەنەوە بەتایبەت وزەی پاک کە لەخۆرو با بەرهەمدەهێنرێت، بۆیە ساڵی (2033) ئاستی داواکاریی بازاڕەکانی نەوت بۆ هەمیشە روو لەدابەزین دەکات کەئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی نەوتە پاشەکەوتەکانی ئێران رەنگە ئاو بیبات و رۆژگارێکی باش بۆ ئێران بەدی نەهێنێت.