هەڵۆ سەربەست

دوای ناساندنی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لەلایەن جۆ بایدن، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، ئەو چاوەڕوانییەی ئەرمەنەكان كۆتایی هات كەئومێدیان بوو ئیدارەی كۆشكی سپی پشتیوانیان بكات، ئەوەش حەماسەتێكی بەگەلی ئەرمەنییەكان بەخشی.

سەرلەبەیانی رۆژی شەممە 24ی نیسان، هەزارەها ئەرمەنیی وەك پیشەی ساڵانەیان لەچواردەوری مۆنۆمێنتی كۆمەڵكوژییەكەیاندا، لەسەر گردێكی یەریڤانی پایتەخت، لەیادی (106) ساڵەی كۆمەڵكوژیی گەلەكەیاندا بەدەستی دەوڵەتی عوسمانی كۆبوونەوە. بەڵام ئەمساڵ هیواو چاوەڕوانییەكی بێ‌ئومێدیان هەڵگرتبوو، كە جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا، بەڵێنەكەی بباتە سەرو هەڵمەتەكە بەكۆمەڵكوژیی (جینۆساید) بناسێنێت.

بەدرێژایی دەیەكانی رابردوو، ئەرمەنییەكان فشاری ئەوەیان لەوڵاتان كردووە، كوشتنی زیاتر لەملیۆنێك و (500) هەزار ئەرمەنی لەسەر دەستی عوسمانییەكان، بەجینۆساید بناسێنن و لەو ماوەیەشدا توانییان دانپێدانانی یەكێتی ئەوروپاو (30) وڵاتی تریش بەدەستبهێنن و داوای قەرەبووی دارایی و گێڕانەوەی مافی خاوەندارێتیی دەكەن بۆ نەوەكانی ئەو كەسانەی، لەنێوان ساڵانی 1915 بۆ 1918و لەكاتی جەنگی جیهانیی یەكەمدا، لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە، كەهاوپەیمانی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانی و نەمسایی بوو لەجەنگی جیهانیی یەكەمدا، كوژران.

دەوڵەتی عوسمانی لە 24ی نیسانی 1915ەوە بەبیانوی ئەوەی ئەرمەنەكان مەسیحین و هاوكاریی هاوپەیمانەكان دەكەن لەجەنگدا، دەستیكرد بەدەستگیركردنی رۆشنبیرو سەرۆك خێڵ و كەسایەتییە دیارەكانیان و پاشان بەدڕەندەترین شێوە، كەوتە راگواستن و كوشتن و دەستگیركردنیان، كە كۆی هەڵمەتەكە، زیاتر لەملیۆن و (500) هەزار قوربانیی لێكەوتەوە.

ئەگەرچی دوای هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی لە 1920دا، توركیای نوێ بە میراتگری دادەندرێت، بەڵام ئەو تائێستا رەتیدەكاتەوە ئەوە جینۆسایدبێت و دەڵێت كە لەناوچەی ئەنادۆڵ شەڕێكی گەورەی ناوخۆیی روویداوەو هاوكات برسێتیش هاتووەتە كایەوەو بەهۆی جەنگ و برسێتییەكەوە، لەنێوان (300) بۆ (500) هەزار ئەرمەنیی گیانیان لەدەستداوە، بەڵام ژمارەیەكی هاوشێوەش لەتوركەكان مردوون.

چاوەڕوانیی ئەرمەنەكان لەجێی خۆیدابوو، رۆژی شەممە، كۆشكی سپی بەناوی جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكاوە، بەیاننامەیەكی دەركردو تێیدا دانی بەوەدا نا كەهەڵمەتەكەی عوسمانییەكان كۆمەڵكوژییەو بەوەش بایدن بوو بەیەكەم سەرۆكی ئەمریكا دان بەجینۆسایدی ئەرمینییەكاندا بنێت.

لەبەیاننامەكەدا بایدن نووسیویەتی:»هەموو ساڵێك لەم رۆژەدا، ژیانی هەموو ئەوانەمان یاددێتەوە كە لەسەردەمی عوسمانیداو لەجینۆسایدی ئەرمەنییەكاندا مردن و پابەندبوونی خۆمان دووپاتدەكەینەوە، بەوەی رێگا نەدەین دووبارە ببێتەوە.»

سەبارەت بەهۆكاری دانپێدانانەكەش، بایدن لەبەیاننامەكەدا دەشڵێت:»ئێمە ئەمە دەكەین بۆ ئەوەنا كەكەس تاوانبار بكەین، بەڵكو بۆ ئەوەی دڵنیابین لەوەی ئەوەی روویدا، دووبارە نابێتەوە.»

بەڵام وێڕای ئەو وتەیەی بایدن كەئەوان كەس تاوانبار ناكەن، كاردانەوەكان لەتوركیاوە زۆر بەتوندی سەریانهەڵداو، كار گەیشتە رادەی تەخوینكردن. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت، هەڵوێستەكەی بایدن، پەیوەندیی نێوان توركیاو ئەمریكا، ئاڵۆزتر بكات.

لەوەڵامی بەیاننامەكەی بایدندا وەزارەتی دەرەوەی توركیا رایگەیاند، بڕیارەكەی سەرۆكی ئەمریكا هیچ بنەمایەكی یاسایی نییەو برینێكی قووڵ دەكاتە پەیوەندییە دووقۆڵییەكانیان:»ئەو بەیاننامە ئەمریكییەی راستییە مێژووییەكان دەشێوێنێت، ویژدانی گەلی توركیا قبوڵی ناكات و برینێكی قوڵ دروستدەكات كەهاوڕێیەتی و متمانەی هاوبەشی نێوانمان لەق دەكات و بەتوندترین شێوە رەتیدەكەینەوە».

رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیاش لەنامەیەكدا بۆ بەتریكی ئەرمەنەكان لەئەستەمبوڵ، لایەنی سێیەمی بەدەستوەردانە كاروباری وڵاتەكەی تاوانباركردو وەك ئاماژەیەك بۆ بەیاننامەكەی بایدن و نووسی:»هیچ كەسێك -لایەنی سێیەمی جێگومان- سوودمەند نابێت لە بەسیاسییكردنی ئەو شتەی دەبێت مێژوونووسەكان باسیكەن و بیكاتە ئامرازێك بۆ دەستوەردان لەدژی توركیا».

لەیەكەم كاردانەوەشیدا بەچەند خولەكیك دوای بەیاننامەكەی بایدن، مەولود چاوش ئۆغلو وەزیری دەرەوەی توركیا لەتویتێكدا نووسی:»وشەكان ناتوانن مێژوو بگۆڕن یان بینووسنەوە، ئێمە وانە دەربارەی مێژووەكەمان لەكەس وەرناگرین. ئینتهازیەتی سیاسی گەورەترین خیانەتە لەئاشتی و دادپەروەری».

كاردانەوە توركییەكان تەنیا بەرپرس و سیاسییەكانی نەگرتەوە، بەڵكو خەڵكانێكی زۆر لەتۆڕە كۆمەڵاتییەكانەوە، هێرشیان كردەسەر بایدن و ئەمریكاو هاوكات سەر ئەوانەش كەهاوسۆزییان بۆ ئەرمەنەكان نواندبوو، كار گەیشتە ئەوەی بە «خائین» ناویان ببەن.

یەكەمین كەس كە ڕووبەڕووی ئەو هەڵمەت و تەخوینە بووەوە، پارتی دیموكراتی گەلان، (هەدەپە) بوو كە لەساڵیادەكەدا هەدەپە لەتویتێكدا نووسی:»بۆ ماوەی (106) ساڵ توركیا رووبەڕووی جینۆسایدی ئەرمینییەكان نەبووەوە. جینۆسایدەكە لەم خاكانەدا روویانداوە و دادپەروەریش دەبێت لێرە بێتەدی».

هەروەها هەدەپە جەختی لەوەشكردووەتەوە كە لەم سەدو شەشەمین ساڵیادەدا، هاوبەشیی غەمی جینۆسایدەكەن لەگەڵ خەڵكە كۆنەكەی وڵاتەكەیاندا دەكەن و پێكەوە یادی ئەوانە دەكەنەوە كە لەناوچوون.

ئەو تویتە وایكرد زۆرێك هەدەپە بەخائین ناوببەن و دیسانەوە بەدرێژكراوەی پەكەكەو بەپارتێكی تیرۆریستیی خائین و دژ بەتوركیای ناوزەند بكەن.

هاوسۆزێكی تر لەگەڵ ئەرمینییەكاندا پلاتفۆرمی بەناوبانگی (پشتگیریی بسفۆڕ) بووكە پلاتفۆرمێكی توركیی ئۆپۆزسیۆنەو ئەوەیان خستەڕوو كە:»لە یادی (106) ساڵەی قەسابخانەی ئەرمینییەكاندا، هاوبەشیی ئازارەكانی گەلی ئەرمینیا دەكەین و سڵاو لەبەرخودانە شەرەفمەندەكەیان دەكەین».

ئەوانیش بەهەمان شێوەی هەدەپە ڕووبەڕووی هەڵمەتێكی گەورەی تەشهیرو تەخوین بوونەوە.

توڕەیی توركەكان لەدانپێدانانەكەی بایدن بەجۆرێكە، وێڕای وەڵامەكانی ئەردۆغان و ئۆغلوو وەزارەتی دەرەوەو چەند ئەندامێكی پەرلەمانیش، هێشتا وەڵامەكان بەپێی پێویست نازانن و دەڵێن دەبێت پارتی دادو گەشەپێدان، وەڵام و هەڵوێستی توندتری هەبێت و هەندێكیان داوادەكەن رێوشوێنێك بەرامبەر بنكەی ئاسمانیی ئەنچەرلیكی ئەمریكی كە لەخاكی توركیادایە بگیرێتەبەر.

لەبەرامبەردا نیكۆل باشینیان، سەرۆكوەزیرانی ئەرمینیا، بەخێرهاتنی هەنگاوەكەی بایدنی كردو بەبڕیارێكی مێژویی وەسفكردو وایدانا كە:»هەنگاوێكی زۆر بەهێزە لەبەرژەوەندیی دادپەروەریی و حەقیقەتی مێژوییدا».

لەنامەیەكیشدا بۆ بایدن، باشینیان راگەیاند:»داننان بەكۆمەڵكوژییەكەدا بابەتێكی پەیوەندیدارە بەئاسایشی ئەرمینیاوە، بەتایبەتی دوای رووداوەكانی ساڵی رابردووی ناوچەكە، كەدووبارە جەنگ لەهەرێمی ناگۆرنۆ كاراباغ هەڵگیرسایەوە».

باشینیان لەنامەكەیدا بۆ بایدن، كە لەپێگە ئەلكترۆنییەكەی خۆیدا بڵاویكردووەتەوە نووسیویەتی:»ئەرمەنییەكان لەسەرانسەری جیهاندا، بەحەماسێكی زۆرو بەخێرهاتنێكی گەرمەوە دانپێدانانیان بەجینۆسایدەكە وەرگرت».

ئەو دانپێدانانە لەكاتێكدایە، هێشتا ئەرمینیا لەژێر شۆكی شكستەكەی ساڵی رابردوویدایە، كە لەجەنگێكی شەش هەفتەییدا لەگەڵ ئازەربایجان، بەهۆی هاوكارییەكانی توركیاوە بۆ باكۆ، بەشێكی زۆری خاكەكەی لەدەستداو ئەوكات نیكۆل باشینیان دەربارەی جەنگەكە وتی:»سیاسەتی دەرەكیی پاوانخوازی توركیاو چاوەڕوانییەكانی بۆ دەستگرتن بەسەر خاكی ئەرمینیادا، باشترین بەڵگەن بۆ زیندوبوونەوەی ئەو ئایدۆلۆجیا كۆمەڵكوژییەی پەیڕەوی دەكات».

ئەرمینییەكان ئەمساڵ جیاواز لەساڵانی تر یادی كۆمەڵكوژییەكەیان كردەوە، چونكە دانپێدانانی ئەمریكا، هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان و پاراستنیان لەپاوانخوازیی زیاتری توركیا، بەڵام هێشتا چیرۆكەكە كۆتایی نەهاتووەو وەك سۆنیك پیترۆسیان، ئەفسەری خانەنشینی (72) ساڵەی سوپای ئەرمینیا، لەكاتی دانانی تاجەگوڵینەیەكدا لەسەر مۆنیۆمێنتی جینۆسایدەكە وتی:»برینە كۆنەكان دووبارە خوێنیان لێدێتەوە».