د. سەلاحی گرمیان

 دوای ساڵانێک لە قەیرانی سیاسی و ناڕەزایەتی جەماوەری، کە دیارترینیان ناڕەزایەتیی ئۆکتۆبەری 2019 بوو کە بە سەدان لە لاوانی عێراق تیادا بوونە قوربانی، بڕیار وایە لە 11ی نۆڤەمبەری 2025 هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەبچێت. لەوانەیە ئەم هەڵبژاردنانە وەک گۆڕانکارییەک وینابکرێت لە دیمەنی سیاسی عێراقدا، بەتایبەتی لەکاتێکدا کە وڵات ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری بەرچاو ئەبێتەوە. گرنگترینیان پاشەکشەی متمانەی خەڵکی عێراقە بە پرۆسەی دیموکراسی،دەستبردن بۆ سامانی گشتی و بەکارهێنانی لە هەڵمەتەکانی بانگەشەدا کە بۆتە یەکێک لە دیارترین ئامرازی کاریگەری لە هەڵبژاردنەکاندا. نەک بۆ پاڵپشتی بەرنامەکانی هەڵبژاردن، بەڵکو وەک کەرەستەیەک بۆ دڵنیابوون لە کۆنترۆڵکردنی بڕیاری سیاسی و ڕاکێشانی چین و توێژە هەژارەکان لەپێناو بەدستهێنانی دەنگیان، بەتایبەتی لە لادێکان یان ناوچە پەراوێزخراوەکاندا. بۆیە لە نێوان بێنەوبردە سیاسییەکان و دەستێوەردانە ناوچەییەکاندا، ئەم هەڵبژاردنانە وەک تاقیکردنەوەیەکی بۆ پرۆسەی دیموکراسی دائەنرێت.

سایکۆلۆجیی دەنگدەران لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا بەگشتی، ئەخرێتە چوارچێوەیەکی کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر ئاڵۆزەوە. هەستکردن بە نائومێدی و لەدەستدانی متمانە بە توێژە سیاسیییەکان و، بێباکی سیاسی و، ئەو باوەڕەی کە هەڵبژاردن نابێتە هۆی گۆڕانکاری ڕاستەقینە، بەڵکو تەنها هەمان دەموچاوەکانی جاران ئەهێنێتەوە ناو پەرلەمان.

دەنگدەری عێراقی لە حاڵەتێکی ناکۆکی دەروونیدا ئەژێت. متمانەی بە پرۆسەی سیاسی نییە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا، پێیوایە بایکۆتکردنی ئەنجامی پێچەوانەی لێئەکەویتەوە. ئەو ئەبێت لەسەر بنەمای چەندین هۆکاری دەروونی و کۆمەڵایەتی و سیاسی دەنگبدات، نەک لەسەر بنەمای ئەو بەرنامانەی ئەخرێنەڕوو، ئەو تێئەگات کە هەڵبژاردن تەنیا گۆڕەپانێکە بۆ ململانێ لەسەر دەسەڵات نەک پرۆسەیەکی دیموکراسی. بۆیە ئەو دەنگ ئادات وەک هاوڵاتییەک، بەڵکو وەک ئەندامێکی خێڵ، مەزهەب، یان نەتەوەیەک. ئەو ناسنامانەی کە هێشتا کاریگەرییەکی لەڕادەبرەدری هەیە و، ڕۆڵێکی سەرەکی لە هەڵسوکەوتی دەنگدەراندا ئەگێڕن و پرۆسەی هەڵبژاردن بەپێی لۆجیکی لایەنگری و ئینتیما دائەڕێژرێتەوە.

لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی هەڵبژاردن، پێئەچێت دیاردەی خۆبەدوورگرتن و بایکۆتکردن یەکێک بێت لە دیارترین ئەڵنگارییەکانی بەردەم پرۆسەی دیموکراسی لە وڵاتدا، بە هۆکاری جۆراوجۆر لەوانە: نەبوونی متمانە بە سیستەمی سیاسی و حیزبە باڵادەستەکان، لاوازی ئەدای حکومەت، خراپبوونی ئاستی خزمەتگوزارییەکان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاری و بێکاری. هەرچەندە خۆبەدوورگرتن لە هەڵبژاردن دیاردەیەکی گشتییە لە سەرانسەری عێراقدا، بەڵام لە هەرێمی کوردستان شیوازێکی جیاواز وەرئەگرێت. ڕەنگدانەوەی ناڕازیبوونی خەڵکی کوردستانە لە دەسەڵاتی حیزبە سیاسییە باڵادەستەکان زیاتر لە ڕەتکردنەوەی پڕۆسەی هەڵبژاردن و پەیوەستە بە هۆکاری تریشەوە، وەک دیاردەی ساختەکاری بەربڵاو و پێشوەختە دیاریکردنی ئەنجامەکان لە بەرژەوەندی لایەنێکی دیاریکراو، وەک ئەوەی لە ڕابردوودا ڕوویداوە. چ لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عێراق، یان ئەنجومەنی پارێزگاکان و پەرلەمانی کوردستان.

هەروەها ئەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی کێبڕکێی ڕاستەقینە و بەربڵاوی گەندەڵی و قەیرانی دابەشکردنی مووچە و لاوازی خزمەتگوزارییە گشتیەکان. لە هەموو ئەوانەش گرنگتر، هەستی هاووڵاتیانە کە دەنگدان بێمانایە بەهۆی قۆرخکردنی دەسەڵات لەلایەن هەردوو حیزبی سەرەکی، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەبێ گوێدانە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. ئەمەش ئەگەڕێتەوە بۆ قۆرخکارییان بۆ دەسەڵات و کۆنترۆڵکردنی هەموو جومگەکانی حکومەت بە هێزە چەکدارەکان و هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆشەوە. جگە لە پەرەسەندنی ناڕەزایی لە نێوان چین و توێژە جیاوازەکانی هاوڵاتیان سەبارەت بە خراپی بارودۆخی ژیان و واقیعی حیزبایەتی و لایەنگریبوون، کە ئەخرانەڕوو بەڕێی بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکانەوە کە داوای چاکسازییان ئەکرد.

لەگەڵ ئەوەی ناسنامەی نەتەوەیی وەک ئامرازێک بۆ کۆکردنەوەی دەنگدەران و هەوڵدان بۆ لەقاڵبدانی سایکۆڵۆجی دەنگدەری کورد لەلایەن حیزبە باڵادەستەکانی کوردستانەوە بەکارئەهێنرێت، دەنگدەرانی کورد ڕووبەڕووی ناکۆکی دەروونی ئەبنەوە بەهۆی ئەو واقیعە سیاسییەی هاتووەتە ئاراوە و بووەتە هۆی ئیزدواجییەت لە نێوان خەونی جیابوونەوە و سەربەخۆیی، کە حیزبە باڵادەستەکان لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی 2017 دا بانگەشەیان بۆ ئەکرد لەلایەک و واقیعی سیاسی ئێستاش لەلایکی تر، کە لە کێبڕکێی نێوان ئەم لایەنانەدا دروست بووە بۆ بەدەستهێنانی دەنگی ئەو خەڵکە لە هەڵبژاردنەکانی دەوڵەتی عێراق و بە ئامانجی دەستەبەرکردنی پۆستە باڵاکان لە حکومەتی عێراقدا.

ئەوی زیاتر ئەو ناکۆکییە دەروونییە قوڵئەکات، مێژوویەک لە ستەم و سەرکوتکردن، بەتایبەتی هەڵمەتەکانی جینۆسایدی ئەنفال و بەکارهێنانی چەکی کیمیایی و هەڵمەتی بە عەرەبکردن، لەلایەن حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراقەوە. کە کاریگەری قووڵی لەسەر دەروونی هاووڵاتیانی کورد جێهێشتووە و وایان لێئەکات زیاتر هەستیار بن بەرامبەر بە پەیامە سیاسییەکان و هەستی نائومێدی و بێهودەیی لای زۆرینەی دەنگدەرانی کورد دروستئەکات، ئەبێتە هۆی بێمتمانەیی بە دروشمەکانی قەوارە سیاسییەکان و بە تایبەتی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار لە کوردستان. چونکە درک بەوە ئەکەن کە ئەو دوو حزبە هەڵبژاردن وەک ئامرازێک بۆ دووپاتکردنەوەی شەرعیەتی خۆیان لەبەردەم جەماوەری کورد و بەهێزکردنی پێگەی دەسەڵاتیان بەکارئەهێنن. بۆ ئەوەش کۆمەڵێک ئامرازی دەوڵەت وەک ڕەخساندنی هەلی کار و بەخشینی زەوی بۆ کۆکردنەوەی دەنگ بەکارئەهێنن، هەروەها پارەی گشتی بۆ هەڵمەتی بەرفراوانی هەڵبژاردنەکان خەرجئەکەن وا لە دەنگدەران ئەکەن زیاتر متمانە لەدەستبدەن. 

بۆیە لە هەلومەرجێکی وادا، دەنگدەرانی کورد بەگشتی و بەتایبەت لایەنگرانی حیزبە سیاسییەکان درک بەوە ئەکەن بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی نێودەوڵەتی لە ئێستادا، جیابوونەوە نایاتەدی و بەشداریکردن ڕێگایەکە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان لە هەلومەرجێکی وادا.

لە لایەکی تریشەوە دەسەڵاتی حزبیی کوردی ئاگادارە لە ڕادەی نەبوونی متمانە بە پرۆسەی هەڵبژاردن لای خەڵکی کوردستان و دوودڵیان لە بەشداریکردن لە دەنگدان. بۆیە هەردوو حیزبی باڵادەست لە شاری کەرکوک بەتایبەتی هەوڵەکانیان چڕتر ئەکەنەوە و داوا لە دانیشتوانی کوردی شارەکە ئەکەن کە بەشێوەیەکی کارا بەشداری لە دەنگدان بکەن، نەک بۆ سەرکەوتنی پڕۆسەی دیموکراسی، بەڵکو وەک پاڵنەرێکی نەتەوەیی و حزبایەتی ئەیخەنەڕوو. ئەوان دۆخی تایبەتی کەرکووک ئەقۆزنەوە، کە هەستیارترین شارە لە ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان. لە هەوڵیاندا بۆ ڕاکێشانی سەرنجی دانیشتوانی کوردی کەرکوک و باوەڕهێنانیان کە دەنگدان گرنگترین ئامرازە بۆ بەرگریکردن لە ناسنامەی نەتەوەییان و باشترین ڕێگایە بۆ چەسپاندنی بوونی سیاسی کورد لە بەرامبەر گۆڕانی دیمۆگرافی شارەکە.

ئەم ناکۆکییە لە نێوان خۆبەدوورگرتن و بایکۆتکردنی چاوەڕوانکراوی جەماوەری کوردستان بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردن و بانگەوازی دەنگدان لە کەرکوک، پرسیاری بەرچاو لەبارەی هەڵبژاردن وەک ئامرازێک بۆ گۆڕانکاری و سنووری بەکارهێنانیان لە ململانێ سیاسییەکان ئەوروژێنێت.

وا دەرئەکەوێت هەڵبژاردنی داهاتوو ئەبێتە دەرفەتی تاقیکردنەوەی ناسنامە و ئینتیما بۆ دەنگدەری کورد،  لە دۆخێکی گرژی دەروونی و دڵەڕاوکێی سیاسیدا ئەیهێڵێتەوە، چ لە کەرکوک و چ لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان. لەبری بەشداری لە پرۆسەیەکی دیموکراسیدا، ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حیزبی دەسەڵاتداری هەرێم ئەبینێت کە هۆکارن بۆ دروستکردنی هەستی بێهودەیی سیاسی و لاوازکردنی پاڵنەری بەشداریکردن. ئەوە لەکاتێدا، لە ڕێگەی میدیای حزبی و پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنەوە هانی خەڵک ئەدەن بەشداری چالاکانە لە دەنگدانەکەدا بکەن. وادەریئەخەن دەرفەتێکی گەورە ئەڕەخسێنێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە بەغدا، لەپێناو پاراستنی دەستکەوتەکان و داواکاری شایستە دەستوورییەکان کە لایەنە نەیارەکانەوە ڕێگریان لێئەکرێت، کە گوایە لەهۆڵی دانیشتوانی کوردی شارەکەدان و، لەدەستدانی نوێنەرایەتی کەرکوک لە پەرلەمانی عێراقدا، بە مانای لەدەستدانی ناسنامەی کوردبوونی ئەو شارە دێت.
 ئەم واقیعە کە بەسەر دەنگدەری کورددا سەپێنراوە، دۆخێکی سکیزۆفرینیای سیاسی و ناکۆکی دەروونی لا دروستئەکات و بەشداری لە هەڵبژاردندا بۆی وەک شەڕێکی دەروونی لێدێت لەسەر ناسنامە و بووندا لە نێوان بێنەوبردەی دۆخێکی سیاسی پڕ لە گرژی و ئاڵۆزیدا.