د. هیوا جاف
ناوەندی ئەکادیمای توێژینەوەی نیشتمانی

لەگەڵ نزیکبوونەوەی یازدەی تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٥، عێراق پێ دەنێتە نێو  هەڵبژاردنێکی دیکەوە، وەلێ لەم هەڵبژاردنەدا جوگرافیای سیاسی وڵاتەکە جیاوازتر و ئاڵۆزتر دەردەکەوێت. دوای دوو دەیەی تاقیکردنەوەی دیموکراسی، پرسیاری سەرەکی ئێستا ئەوە نییە کێ دەباتەوە، بەڵکوو پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا هاووڵاتیان باوەڕیان بە ئەم پرۆسەیە ماوە؟
گەر چاوێک بە بە مێژووی هەڵبژاردنی وڵاتەکەدا بخشێنینەوە لەهەر هەڵبژاردنێکەوە بۆ هەڵبژاردنی دواتری، رێژەی بەشداریکردن هاووڵاتیان بەردەوام دادەبەزێت. 

ئەمە تەنیا ئاماری سارد نییە، بەڵکوو ڕەنگدانەوەی هەستێکی قووڵی نا ئومێدییە لەلای هاوڵاتیانی ئاسایی. دروشمەکانی هەڵبژاردن دووبارەن، دەموچاوە بێزراو و چەندبارەن، بەڵێنەکان سواون و لە پۆستەرەکاندا دوبارە دەبنەوە.

ئەوەی ئەم هەڵبژاردنە جیا دەکاتەوە، ئەو ژینگەی سیاسییە، کە وڵاتەکە لە ناوەڕاستی گێژاوی ئاڵۆزی کاریگەرییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکاندا گیری خواردووەتەوە، کە تیایدا دەسەڵاتی بڕیاردانی ناوخۆیی  لە دەرەوەی سنوورەکان دیاری دەکرێت و غەیرە عێراقین و وڵاتەکە بووە بەدەوڵەتی قووڵ.
کاریگەرییە دەرەکییەکان: گەمەکەرە سەرەکییەکان

ئێران: بێگومان تاران وەک نزیکترین و کاریگەرترین هێز لە سیاسەتی جوگرافیای سیاسی عێراقدا دەمێنێتەوە. ئەمەش لە ڕێگەی پەیوەندییە سیاسی و ئابووری و هێزە چەکدارە بریکارەکانییەوە، مێژووی گەواهی ئەوە دەدات کە تاران دەستی لە هەموو قۆناغێکی پرۆسەی سیاسیدا هەیە. لە هەڵبژاردنەکانیشدا، ئەم کاریگەرییە لە ڕێگەی چەند کەناڵێکەوە دەردەکەوێت:

هاوکاریی ڕاستەوخۆ لەگەڵ لایەنە نزیکەکان، فشاری ئابووری لە ڕێگەی بواری وزە و بانکەوە،  ناردنی پەیامی  سیاسی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی.

تورکیا: دراوسێیەکی مەترسیدار، ئەنقەرە بە درێژایی سنووری کوردستان و کۆنترۆڵی سەرچاوەی ئاوی دجلە و فورات، کارتی فشاری بەهێزی لە دەستدایە. کاریگەریی تورکیا لە هەڵبژاردنەکاندا لە ڕێگەی پەیوەندییە بازرگانییەکان و دەروازە سنووریەکان و هەروەها هاوکاری لەگەڵ پێکهاتەی تورکمانی دەردەکەوێت. 

وڵاتانی خەلیجی عەرەبی: سپۆنسەری دارایی
عەرەبستانی سعوودی، ئیمارات و قەتەر هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی پشتگیری داراییەوە بالانسێک لە بەرامبەر کاریگەریی ئێران ڕابگرن. ئەم وڵاتانە زۆربەی جار پشتگیری لایەنە سوننەکان دەکەن.

ئەمریکا و مەسەلەی حەشد و لیستی تیرۆر
یەکێک لە گرێیە کوێرەکانی ئەم هەڵبژاردنە، بەشداریی هێزەکانی حەشدی شەعبییە، بەتایبەتی ئەو فەسیلانەی کە لە لیستی تیرۆری ئەمریکیدان. گروپەکانی وەک کەتائیبی حزبوڵا، عەسائیبی ئەهلی حەق و چەند هێزێکی تر، ئێستا لە دۆخێکی نالەباردان: لەلایەکەوە بەشێکن لە واقیعی سیستەمی سیاسی و ئەمنیی عێراق،  لەلایەکی دیکەوە لە چەمکی نێودەوڵەتیدا وەک رێکخراوی تیرۆریست دادەنرێن.

ئەم دۆخە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر هەڵبژاردن دەبێت وەک: سنووردارکردنی دارایی، کەمبوونەوەی توانای کەمپینکردن، و دوودڵی لایەنە سیاسییە ئاسایییەکان لە هاوپەیمانەتی ئاشکرا لەگەڵیاندا. هاوکات لە ژێرەوە، ئەم هێزانە هێشتا کاران و ڕەنگە لە قۆناغی دابەشکردنی پۆستەکانی دوای هەڵبژاردن دووبارە سەریان هەڵبێننەوە.

ڕۆڵی هاووڵاتیان چیتر خەڵکی عێراق گوێ بۆ بەڵێنەکان ناگرن. ئەوان بێجگە کارەبا، ئاوی خواردنەوە، هەلی کار،  ژیانێکی شایستە - داواکاریی دیکەیان نییە، بەڵام دوای پێنج هەڵبژاردن لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە، ئەم پرسانە نەک تەنها چارەسەر نەکراون، بەڵکوو لە زۆر بوار خراپتریش بوون.

دەوڵەتی قووڵ، گەندەڵی وەک دەرد و بەڵایەکی هەمیشەیی بەرۆکی وڵاتەکەی گرتوون. 
قسە لە سەدان ملیار دۆلاری دزرا و  سەرف نەکراو دەکرێت لە ئێران، لوبنان، تورکیا و شوێنەکانی دیکە، بەبێ ئەوەی لەگەڵ کەس لێپرسینەوەیەک بکرێت. "هەمان تاس و هەمان حەمام" هەموو هەڵبژاردنێک ئەم وتەیە دووبارە دەبێتەوە.

گەر شتێک لەم هەڵبژاردنە دەرکەوتبێت، ئەوە ئەوەیە کە عێراق هێشتا بە تەواوی خاوەنی چارەنووسی سیاسیی خۆی نییە. گەمەکەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان دەستیان لە هەر بڕیارێکی گرنگدا هەیە، لایەنە سیاسییە ناوخۆییەکان زیاتر خەریکی ڕکابەری بۆ پۆست و دەسەڵاتن لەوەی خزمەتی هاووڵاتیان بکەن، و هاووڵاتیانی ئاسایی هەستیان پێدەکرێت لە پرۆسەیەکدا بێدەنگ کراون کە قەرار بوو دەنگیان تێدا ببیسترێت یان دەنگ بدەن .