شاناز حه‌سه‌ن

مریه‌م جه‌لیل، ته‌مه‌ن 82 ساڵ، دانیشتوى قه‌ڵادزێ یه‌، به‌چاوى پڕ فرمێسک و به‌ده‌نگێکى له‌رزیوه‌وه‌ باسی له‌و ساتانە کرد کەچه‌ند ساڵێک له‌مه‌وبه‌ر کاتێک دراوسێیه‌کى دووگیان بووه‌، به‌سه‌ر منداڵه‌وه‌ ڕۆیشت و گیانى له‌ده‌ستداوە بەڵام منداڵەکەی کە کچ بوو وەکو یادگاری بۆ مەریەمی بێ منداڵ مایەوە.

مەریەم دەڵێت پێش ئەوەی ئەو کچە هەڵگرێتەوە خەریک بووە ژیانی لێتێک بچێت، وتی «وه‌ک کاڵایه‌کى بێ سود سه‌یر ده‌کرام، چاوه‌ڕێ بووم، هه‌ر ڕۆژێک بێت، فڕێ بدرێم».

مریه‌م دوو پرچه‌ سپیه‌که‌ى به‌سه‌ر شانیدا هاتبونه‌ خواره‌وه‌، به‌ زه‌رده‌خه‌نه‌کانی، هه‌وڵی شاردنه‌وه‌ى چاوه‌ پڕ فرمێسکه‌کانی ده‌دا دواى ئه‌وه‌ى بیره‌وه‌ریه‌کانى گێڕایه‌وه‌ ده‌ستى کرد به‌ گریان.

ئه‌گه‌رچی کچه‌که‌ى هه‌ڵگرته‌وه‌و گه‌وره‌ى کرد، به‌ڵام ئێستاش ئازارى بێ منداڵى له‌دڵیدا وه‌کو برینێکى قووڵ‌ ماوه‌ته‌وه‌، وتی»ئه‌م کچه‌م شوێنی 10 کوڕه‌ بۆمن، به‌ڵام ئازارى دڵ شکاندن ده‌رمانى نیه‌«.

سەرەتا بۆ مەریەم ئاسان نەبوو کچەکە هەڵگرێتەوە چونکە باوکی کچەکە پیینەداوە «شه‌وان تا به‌یانى گوێم له‌گریانى منداڵه‌ دایک مردووه‌که‌ بوو، بەڵام باوکەکەی نه‌یده‌دا به‌ که‌س، ده‌یگوت خۆم و کچه‌که‌م به‌خێو ده‌که‌م». بەلام هەرچۆنیک بوو توانیان رازی بکەن ئەو مندالە گەورە بکەن. ئەوەش دوای ئەوەی مندالەکە لە باوەشی مریەمدا گریانەکەی وەستاوەتەوەو بێدەنگ بووە.

باوکى منداڵه‌که‌ به‌ بارودۆخى ئه‌م ژنه‌ى زانیوه‌ کە منداڵی نابێت کاتێکیش بینیویەتی منداڵه‌که‌ له‌ باوه‌شیدا ژیر بۆته‌وه‌ به‌ مریه‌مى وتووه‌ «به‌ شاهیدى مه‌لا ئه‌و منداڵه‌ بۆخۆت و هیچ کات ناڵێم کچى منه‌«.

مریه‌م خۆى بۆ ڕانه‌گیراو به‌ قوڵپى گریانه‌وه‌ وتی «دوای وه‌رگرتنى ئه‌و منداڵه‌ بومه‌وه‌ به‌ کچى 14 ساڵان».

مریه‌م منداڵه‌که‌ى ناونا ژیان و له‌گه‌ڵ مێرده‌که‌ى ژیانێکى نوێیان ده‌ستپێکردووه‌ و وتى «ئێستا کچه‌که‌مان شووى کردووه‌ و دوو منداڵى هه‌یه‌«.

که‌سانێکى وه‌کو مه‌ریه‌م کاتێک منداڵیان نابێت دواى ئه‌وه‌ى چه‌ندین جار سه‌ردانى پزیشک ده‌که‌ن، دواتر منداڵى دایک مردوو یا فڕێدراو هه‌ڵده‌گرنه‌وه‌و گه‌وره‌ى ده‌که‌ن و ده‌یکه‌نه‌ منداڵى خۆیان.

 له‌ساڵى هه‌شتا و نه‌وه‌ده‌کاندا تەنها ئه‌و منداڵانەی دەبرانە‌ دەبرانە خانه‌ى چاودێرى کۆمه‌ڵایه‌تى که‌ دایک یان باوک، یان هه‌ر دووکیان نەماون، به‌ڵام له‌ئێستادا بەشێک لە منداڵه‌کان دایک و باوکیشیان ماوه‌و لەوی سەرپەرشتی دەکرێن و زۆرجار کەسانی تر هەڵیاندەگرنەوە. 

لەسەرەتای ئەمساڵەوە چەنین منداڵ لەهەولیرو کەرکوک و گەرمیان لە لایەن کەسانی نەناسراوەوە فڕێدراون و هەندێکیان گیانیان لەدەستداوە. 

هەندێ جار ئەو منداڵانەی فڕی دەدرێن پێش ئەوەی گیان لەدەست بدەن کەسانێک دەیانگرنە خۆیان. یان منداڵانێک کە ساواییان بەجێهیشتوەو کەسوکار لەدەستدەدەن دەخرێنە خانەی بێسەرپەرشتانەوە کە لەپارێزگاکانی کوردستاندا هەن و منداڵە بێ سەرپەرشتەکانی تێدا بەخێودەکرێن.

«هه‌ر که‌ ده‌ستمدایه‌ ئاوه‌که‌ گوێم له‌ ده‌نگى گریانى منداڵێک بوو». حه‌لاو بابه‌کر 63 ساڵه‌، خه‌ڵکى سلێمانیه‌ وتی کاتێک بەیانێک زوو هەستاوە بۆ نوێژی بەیانی دەنگی منداڵەکە رایچەڵەکاندوە، «یه‌کسه‌ر هه‌ستام و ڕامکرد به‌ره‌و ده‌نگه‌که‌«. 

خانوه‌که‌ى حەلاو ئه‌وکات له‌نێوان مزگه‌وت و شوێنى پاسه‌کانى گه‌ڕه‌کی شەهیدانی  سلێمانی بوو، منداڵەکەیان  له‌بن ده‌رگاى حه‌وشه‌که‌یاندا دانابوو، بینی کە لەباوەشی شۆفێرێکی پاسدایە، «یه‌کسه‌ر لێم سه‌ندن و توند کردمه‌ باوه‌ش، سوپاسى خوام کرد که‌له‌و به‌یانیه‌ سارده‌دا ڕه‌ق نه‌بۆته‌وه‌«.  حه‌لاو وتی کە بیست ساڵ به‌ خه‌مى بێ منداڵیه‌وه‌ ژیاوه‌ و «ئەگەرچی لەو ماوەیەدا ده‌ژیاین، به‌ڵام تروسکایى له‌ دڵمدا نه‌بوو».

ئه‌م ژنه‌ له‌وه‌ ترساوه‌ ڕۆژێک بێت، که‌سێک ڕاستیه‌که‌ به‌کچه‌که‌ى بڵێت و هه‌ر بۆیه‌ لێى نه‌شاردۆته‌وه‌. وتیشى» له‌و سه‌رده‌مه‌ى ئیمه‌دا منداڵ فڕێدان زۆر بووه‌، هه‌ریه‌که‌و به‌ هۆکارێک منداڵیان فڕێ ده‌دا، به‌ڵام که‌ لێت بپرسینایه‌ هه‌مووى بۆ هۆکارى هه‌ژارى ده‌گێڕایه‌وه‌«.

ئیستا کچه‌که‌ى که ‌ناوى به‌نازه‌ له‌ زانکۆ ده‌خوێنێت، بەناز بە‌ وت «ڕه‌نگه‌ دایکى خۆشم به‌خێوى کردمایه‌، وه‌ک دایکه‌ حه‌لاو بۆم باش نه‌بوایه‌«.

هەندێک لەو منداڵانەی فڕێدەدرێن دەبرێنە خانه‌ى نه‌وجه‌وانانى کچان و کوڕان کە له‌ ساڵی 1981دا دروست کراوە، کە یەکێکە له‌به‌شه‌کانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى چاودێرى کۆمه‌ڵایه‌تى. ئەم خانەیە له‌ساڵى 2014دا به‌شى ساوایانى بۆ کراوه‌ته‌وه‌، منداڵى یەک رۆژە بۆ چوارساڵ له‌خۆده‌گرێت.

له‌ ئیستادا ئه‌و خانه‌یه ‌48 منداڵى تێدایه‌، که‌ به‌شى ساوایان 16 منداڵى له‌خۆ گرتووه‌ به‌شى کچان له‌ته‌مه‌نى چوار بۆ هه‌ژده‌ ساڵى تێدایه‌ که‌نۆ کچى تێدایه‌ و کوڕانیش 23 کوڕى له‌خۆ گرتووه‌. 

سه‌ر‌نج حمه‌ سەعید، به‌ڕێوبه‌رى چاودێرى کۆمه‌ڵایه‌تى، له‌باره‌ى ئه‌و منداڵانه‌ى که‌ له‌م خانه‌یه‌دان بە‌ وت»له‌م خانه‌یه‌دا زیاتر ئه‌و منداڵانه‌ى که‌ باوانیان نادیاره‌ بەخیودەکرێن».

ماوه‌ى دوو ساڵه‌ به‌شێکى تایبه‌ت کراوه‌ته‌وه‌ وه‌ک پڕۆژه‌یه‌کى ئه‌زمونى به‌ناوى هۆبه‌ى خێزانى 10 منداڵ دراون بەخێزانی تر بەخێوبکرێن، 14 خێزانیش ئاماده‌کراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ى له‌م ڕێگه‌یه‌وه‌ منداڵێک وەرگرێت و به‌خێوی بکات.

سەرەتا خێزانه‌که‌ ئاماده‌ کرێت له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌که‌وه‌ که‌ توێژه‌رى ده‌رونى و کۆمه‌ڵایه‌تى ڕێنمایى ده‌کات، به‌گوێره‌ى خێزانه‌که‌ منداڵێکى گونجاویان پێ ده‌درێت، به‌ڵام ناتوانرێت بکرێت به‌ناوى خێزانه‌که‌وه‌، جونکه‌ خێزانه‌که‌ ته‌نیا خێزانى به‌خێوکه‌رن، ئه‌م هۆبه‌یه‌ بۆ ئه‌و منداڵانه‌یه‌ که‌ دایک و باوکیان هه‌یه‌و بەهەر هۆکاریک بێت نایگرنەخۆ.

له‌ سه‌ره‌تاى کردنه‌وه‌ى به‌شى ساوایان لە خانەکە 120 منداڵ براونەتە ئەوێ، کە ١٢ مناڵیان هەڵگیراونەتەوە لەلایەن خیزانی ترەوە بەتایبەتی ئەوانەی باوانیان نادیارن.

 خیزانەکان زیاتر منداڵی کچ لە خۆدەگرن، بۆیە له‌م خانه‌یه‌دا منداڵى کوڕ زیاتره‌،  لێپرسراوى به‌شه‌که‌ش هۆکاره‌که‌ى بۆ ئه‌وه‌گێڕایه‌وه‌ که‌ زۆربه‌ى خێزانه‌کان به‌ هه‌ر شێوازێک بێت، کچه‌که‌ به‌خێوده‌که‌ن و وتی «له‌به‌رئه‌وه‌ى کچه‌که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ توشى کێشه‌ نه‌بێت، کوڕه‌که‌ ده‌هێننه‌ ئه‌م خانه‌یه‌«.

 شێرکۆ عارف لێپرسراوى خانه‌ى کوڕان وتیشى به‌شێوازێکى زۆر ڕێک وپێک به‌خێوده‌کرێن و به‌رده‌وام خولى جیاواز جیاوازیان بۆ ده‌که‌ینه‌وه‌و 12 کوڕیان له‌ خوێندنگه‌ن و وه‌ک هه‌ر منداڵێکى ئاسایى ده‌چنه‌خوێندن و چوار له‌و منداڵانه‌ش له‌ باخچەی ساوایانن. 

ئه‌وه‌شى ڕونکرده‌وه‌ که‌ منداڵه‌کان له‌هه‌ر ڕه‌گه‌زو نه‌ته‌وه‌یه‌ک بن لاى ئه‌وان جیاوازى نیه‌، ‌ئێستا چوار منداڵى عه‌ره‌بیان هه‌یه‌ و پێشتریش سورى و منداڵى ڕۆژئاوا و ڕۆژهه‌ڵاتى و ئه‌فغانیه‌کیان هه‌بووه‌.

ئه‌بوبه‌کر نه‌جم که‌ماوه‌یه‌کى زۆره‌ له‌ناو دادگاى سلێمانیدایه‌ و کار له‌سه‌ر ئه‌و داوایانه‌ ده‌کات، به‌پێى یاساى چاودێرى نه‌وجه‌وانان هه‌ڵگرتنه‌وه‌ى منداڵیان له‌ڕێگه‌ى دادگاوه‌ ڕێکخستووه‌و وتی «بۆئه‌وه‌ى به‌ شێوه‌یه‌کى زۆر عه‌داله‌ت بڕوات، سیسته‌مى ناو نوسین و نۆره‌ په‌یڕه‌و ده‌که‌ین».

 ئه‌وه‌ى ڕونکرده‌وه‌ که‌ هه‌ر منداڵێک سه‌ره‌تا ده‌دۆزرێته‌وه‌ له‌ ڕێگه‌ى بنکه‌ى پۆلیسه‌وه‌ دادوه‌ر ئاگادار ده‌کرێته‌وه‌ له‌وخانه‌یه‌ به‌خێو ده‌کرێت،تا خاوه‌نى ده‌دۆزرێته‌وه‌ یان ده‌درێته‌ خێزانى به‌خێوکه‌ر.

 ئه‌م توێژه‌ره‌ له‌وه‌ش دوا له‌کۆندا داواکارى له‌سه‌ر هه‌ڵگرتنه‌وه‌ى منداڵ که‌م بووه‌، بۆیه‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌درایه‌ خێزانه‌که‌و به‌ڵام له‌دواى ساڵی 2005ـەوه‌ «خه‌ڵک به‌لێشاو داواى منداڵیان لێده‌که‌ن.

 له‌ئێستادا 400 خێزان له‌ناو دادگاى سلیمانى ناویان نوسیوه‌ بۆ منداڵ هه‌ڵگرتنه‌وه‌ و وتیشی «که‌ خیزانێک دێت پێى ده‌ڵێین ئه‌وه‌نده‌ ناوت له‌ پێشه‌وه‌یه‌، بۆیه‌ ناو نانوسن، ئەگینا تائێستا ناونوسینه‌که‌ ده‌گه‌یشته‌ 2000.

ئه‌بوبکر وتیشی «خێزانه‌کان منداڵى ساوایان ده‌وێت، چونکه‌ حه‌زده‌که‌ن خۆیان به‌خێوی که‌ن و له‌ژێر په‌روه‌رده‌ى خۆیاندا  گه‌وره‌بێت».

له‌ساڵى 2007 وه ‌تا 2018،   81 منداڵ له‌ڕێگه‌ى دادگاوه‌ دراونه‌تە خێزان بۆ به‌خێوکردن.

دکتۆر ئه‌حمه‌د شافعى، ئه‌ندامى لیژنه‌ى باڵاى فتواى هه‌ریمى کوردستان، له‌باره‌ى فڕێدانى منداڵه‌وه‌ وتى «ئه‌و منداڵانه‌ى فڕێ ئه‌درێن، یان خاوه‌نه‌که‌ی به‌خێوى ناکات، ئه‌وه‌ ئه‌رک و واجبێکى دینی یه‌ له‌سه‌ر حوکمه‌ت و خه‌ڵکه‌که‌ى که‌ نابێت فڕێ درێت و پیویسته‌ ڕیزى لێبگیرێت، مندالەکە به‌هه‌ر شێوازێک له‌دایک بوبێت، وه‌ک منداڵێکى تر پێویسته‌ رێزى لێبگیرێت و به‌خێوبکرێت.»

ره‌حمان عەلى توێژه‌رى کۆمه‌ڵایه‌تى ئه‌وه‌ى ڕونکرده‌وه‌ که‌ به‌پێى یاسایه‌ک که ‌هه‌ر خێزانێک منداڵى نه‌بێت، یان منداڵى هه‌بێت و حه‌زبکات منداڵێک به‌خێوکات، له‌دواى ئه‌وه‌ى لیژنه‌ى چاودێرى خێزان خێزانه‌که‌ هه‌ڵده‌سه‌نگێنن و به‌پێى مه‌رجه‌کان ده‌توانێت منداڵێک وه‌رگرێت.

ره‌حمان عەلى بە‌ وت «ئه‌مه‌ پڕۆژه‌یه‌کى باشه‌، چونکه‌ ئه‌و منداڵانه‌ به‌هه‌ر هۆکارێک بوبێت، هیچ ده‌سه‌ڵاتى خۆیانى تێدا نیه‌«.

 له‌باره‌ى ئه‌و خێزانانه‌ى که‌ منداڵیان نیه‌، ئه‌م توێژه‌ره‌ به‌ «کارێکی مرۆڤایه‌تی» وه‌سفکرد که‌ بتوانن منداڵێک به‌خێوکه‌ن. 

وتیشی «چونکه‌ ماڵ و داهاتى که‌سانێک که‌ منداڵیان نیه‌، دواجار له‌دواى مردنیان ده‌درێ به‌ شوێنێکى نادیار، یان خۆیان شوێنێک دیارى ده‌که‌ن.»

«هه‌موو شتێک حیکمه‌تى خۆى تێدایه‌، ئه‌وه‌ش حیکمه‌ته‌ که‌سێک منداڵى نابێت و منداڵێکى تر هه‌ڵده‌گرێته‌وه‌ که‌ خێزانى نیه‌«. سه‌ر‌نج حەمه ‌سەعید، به‌ڕێوبه‌رى چاودێرى کۆمه‌ڵایه‌تى سلێمانى، وای وت ئەوەش دوای ئەوەی چەندین کەسی بینیوە باوەشیان کردۆتەوە بۆ منداڵی فڕێدراو.

نه‌سرین جه‌زا، ته‌مه‌ن 47 ساڵ یه‌کێکە له‌وانە، ئەو ماوەی دوو ساڵه‌ منداڵێکی وه‌رگرتووه‌ و به‌خێوى ده‌کات، وتی «منداڵەکە بۆته‌ پارچه‌یه‌ک له‌جه‌رگ و دڵم». 

وتیشی «ساڵانێک به‌رگه‌ى ئازارى بێ منداڵى و له‌چاوه‌ڕوانى منداڵێکدا ژیاوم، له‌ چاوه‌ڕوانى منداڵ دا گه‌نجیم به‌ڕێکرد».

 ئه‌م ژنه‌ خۆزگه‌ى ده‌خواست که‌ ڕۆژێک زووتر بیزانیایه‌ شوێنیکى ئاوا هه‌یه‌ «هه‌ر که‌زانیم شوێنێک هه‌یه‌ یه‌ک کاتژمێرم به‌ فیڕۆ نه‌داو ڕام کرد».

 باسى له‌و ڕۆژه‌کرد که‌ له‌ڕێگه‌ى دادگاوه‌ ڕێگه‌یان داون بچن له‌ خانه‌ى نه‌وجه‌وانان منداڵێک وه‌رگرن، که‌ چۆن به‌تاسه‌ى یه‌که‌م بینینى کچه‌که‌یه‌وه‌ بووه‌ و وتی»هه‌ستم وابوو به‌ره‌و ڕووى جه‌رگى خۆم ڕاده‌که‌م».

ئه‌م ژنه‌ له‌گه‌ڵ مێرده‌که‌ى بڕیاریان داوه‌ منداڵێک هه‌ڵگرنه‌وه‌ و به‌خێوى که‌ن و وتی»ڕاسته‌ له‌ سه‌ره‌تادا له‌ زۆربه‌ى که‌سى نزیکى خۆمم ده‌شارده‌وه‌، به‌ڵام دوایى بڕیارم دا که‌ چیتر نه‌یشارمه‌وه‌«. 

هۆکارى شاردنه‌وه‌که‌ى بۆ ئه‌وه‌ گێڕایه‌وه‌ که‌ لاى هه‌رکه‌سێک باسى کردووه‌ پێیان وتووه‌ «جا منداڵ هى خۆت نه‌بێت تامى چییه»، بەڵام نەسرین دەڵێت «منداڵ له‌خۆگرتن زۆر گه‌وره‌تره‌ له‌ منداڵ دروستکردن».

پێشتر نەسرین که‌سێکى گۆشه‌گیر بووە وتی بەڵام ‌ئێستا هه‌مووکات پێکه‌نین به‌ ڕوخساریه‌وه‌ ده‌بینرێت، «کاتێک خوا بێبه‌شى کردى له‌ شتێک هه‌رگیز بێ هیوا مه‌به‌، چونکه‌ له‌ ژیاندا شتى جوانترت بۆ ده‌نێرێت».