هاوڵاتى؛ نازەنین گۆران

بەپێی رێکەوتنی نێوان لایەنە سیاسیەکان نابێت هەمواری دەستوری عێراق بەزۆرینەو کەمینە تێپەڕێنریت، ئەوەش گەشبینی داوەتە لایەنە سایسیەکان نەترسن لەمافەکانی گەلی کورد، بەڵام مەترسیەکی تر هەیە کە لەناوخۆی هەرێمدا هێشتا چارەسەنەکراوە، ئەویش دووری نێوان شەقام و دەسەڵاتە، ئەمەش  بە «مەترسی» سەیردەکرێت چونکە لەدۆخێکی ئاوادا، دوور نیە خەڵک وەک جۆرێک لەتۆڵەسەندنەوە لەپارتە سیاسییەکان، وەک پێویست روو نەکەنە سەر سندوقەکانی دەنگدان بۆ رەتکردنەوەی ئەو بەندە هەموارکراوانەی دەستور کە لەبەرژەوەندی هەرێمی کوردستاندا نییە.

بەگوێرەی دەستوری ئێستای عێراق کە لەساڵی ٢٠٠٥دا نووسراوەتەوە؛ لەئەگەری هەر هەموارکردنەوەیەکیدا، ئەگەربێتو دانیشتوانی سێ پارێزگا بەدەنگی دوو لەسەر سێی هاوڵاتیانیان هەموارەکە رەتبکەنەوە، ئەوا پرۆسەکە دەوەستێت و پەرلەمان ناتوانێت بەندە هەموارکراوەکان پەسەند بکات؛ بەو پێیەش هەرێمی کوردستان بەهەڵەبجەشەوە کەپێکدێت لەچوار پارێزگا، دەتوانێت ئەمە وەک فشار بەکاربهێنێت بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی خۆی.

نوێنەران و شارەزایانی دەستوریی (کورد) لەعێراقدا لەپاڵ ئەوەدا کەئەم خاڵەی سەرەوە وەک دەستەبەرییەک بۆ مافەکانی هەرێم لەدەستوری عێراقدا سەیردەکەن؛ بەڵام پێیانوایە لەئەگەری بەردوامبوونی ئەو دابڕان و لێک دوورکەوتنەوەیەی کە لەنێوان شەقام و دەسەڵاتدا هەیە لەهەرێمی کوردستاندا، لەئەگەری ئاشتنەکردنەوەی شەقامدا؛ ناتوانرێت داوا لەخەڵک بکرێت دەستور رەتبکەنەوە یان دەنگ بەهەموارکردنەوەکە نەدەن. هەڵبژاردنەکانی رابردووش، شایەدی ئەوە دەدەن کە رێژەی بەشداری و متمانەی هاوڵاتیانی هەرێم بەکۆی پڕۆسە سیاسییەکە لەپاشەکشەدایە.

 پرسی هەموارکردنەوەی دەستور، کە لەلای شەقامی ناڕازیی عێراقەوە ئومێدێکی زۆری لەسەر هەڵچنراوە، بەلای شارەزایانی کوردەوە؛ هیچ مەترسییەک لەسەر هەرێمی کوردستان دروستناکات، چونکە لایەنەکان لەسەر ئەوە رێککەوتوون کە ئەم پرسە بەزۆرینەو کەمینە تێنەپەڕێنن، لەئەگەری روودانی ئەمەشدا، دەنگی خەڵکی هەرێمی کوردستان کارتی دووەمە بەدەست دانوستانکارانی کوردەوە لەبەغدا؛ بۆ ئەوەی ئەو هەموارانە رەتبکەنەوە کە لەبەرژەوەندی هەرێمدا نییە، بەڵام بۆ ئەوەی ئەمە رووبدات، بەبڕوای چاودێران، سەرەتا پێویستی بە رێکخستنەوەی ناو ماڵی کوردو ئاشتکردنەوەی شەقامی هەرێمی کوردستان هەیە.

به‌شیر حه‌داد، جێگرى دووه‌مى سه‌رۆکى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق به‌ هاوڵاتى وت؛ «لەدەستوردا رێگەدراوە کەئەم دەستورە پێداچوونەوەی تێدابکرێت، بۆیە ویستی ئێمەو کەسی تر نیە... تاوەکو ئێستا باسی ئەوەش نەکراوە کەدەستکاریی مافی کورد بکرێت».

وتیشى ؛ «بەپێی میکانیزمی دەستور، لیژنەی بۆ پێکهێنراوەو راسپاردەکان بەرزدەکرێنەوە بۆ  ئەنجومەنی نوێنەران،  لەپاشان بەدەنگدانێکی جەماوەریی  یان قبوڵ دەکرێت یان نا.»

کورد رۆڵێکی بەرچاوی گێڕا لەنووسینەوەی دەستوری عێراق لە ٢٠٠٥دا، ئەوەش یەکەم جاربوو لەمێژووی عێراقدا کورد بەشداربێت لەنووسینەوەی دەستوری وڵاتەکەدا. زۆر دەسکەوت بۆ کورد جێگیرکرا کەپیشتر لەعیراقدا نەبوون، لەوانە؛ ناساندنی زمان و ئاڵاو سوپاکەی (پێشمەرگە) بەفەرمی.

لەپرۆسەی هەموارکردنەوەی دەستوریشدا کورد دیسانەوە وەکو پێکهاتەیەکی سەرەکی عێراق بەشدارە. سەرەتا سێ ئەندامی لەلیژنەی هەموارکردنەکەدا هەبوو، بەڵام ‌پاش داواکارییه‌کانى فراکسیۆنه‌ کوردستانیه‌کان‌ ئه‌ندامه‌ کورده‌کانى لیژنه‌که‌ له‌ سێ-وە بۆ شه‌ش ئەندام بەرزکرایەوە، ئەوەش وەکو رێگریکردنێک لەئەگەری کەمکردنەوەی مافەکانی کورد.

دەستور بەلای کوردەوە؛ زامنی پاراستنی دەسکەوت و مافەکانیەتی لەچوارچێوەی عێراقدا، بۆیە هەر لەئێستاوە هۆشداریی ئەوەی بەهەموو لایەنەکانی نێو پرۆسەی سیاسی عێراقی داوە کەنابێت مەبەست لەم هەموارکردنەوەیەدا بەئامانج گرتنی مافەکانی هەرێمی کوردستان بێت.

به‌شێکی مه‌ترسیه‌کانى کورد له‌هه‌مواکردنه‌وه‌ى ده‌ستوردا، تێپه‌راندێتى به‌زۆرینه‌و که‌مینەیە‌، به‌ڵام د.به‌شیر حه‌داد، ئەوەی دووپاتکردەوە؛ «ئه‌گه‌ر زۆرینه‌و‌ که‌مینه‌ په‌یره‌و بکرێت، ئێمە پرۆژەو قسەی خۆمان دەبێت بۆ هەموارکردنەوەی دەستور». ئەم قسەیەی بەشیر ‌حەدادیش پشتی بەو مادەیە بەستووە کەدەڵێت؛ دانیشتوانی سێ پاریزگا دەتوانن بەڕێژەی دوو لەسەر سێ رەتیبکەنەوە.

هەرێمى کوردستان سوره لەسەر رەتکردنەوى هەر گۆڕانکارییەک لەدەستوردا کەقەواره فیدراڵییەکەی بەئامانج بگرێت. حکومەتى هەرێم کۆتایی مانگى رابردوو لەبەیاننامەیەکدا رایگەیاند، رێگه نادەن هیچ گۆڕانکارییەک لەدەستوورى عێراق رووبدات کەدژى ماف و خواستەکانى خەڵکى کوردستان و قەوارەی فیدراڵى هەرێمى کوردستان بێت.

ئه‌و ماددانەی دەستوریش که‌کورد ترسی له‌ده‌سکاریکردنى هه‌یه‌؛ بریتین لەپشکى بودجه‌ى هه‌رێم و ماده‌ى 140ى ده‌ستورى عێراق، که‌ له‌ماوه‌کانى پێشوودا زۆرترین ناکۆکى له‌سه‌ر بووه‌ له‌نێوان هه‌رێم و به‌غداد، لەگەڵ پرسی گۆڕینى سیستەمى پەرلەمانى بۆ سەرۆکایەتى.

بەپێی مادەی (140)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق، دەبێت ناوچە کێشەلەسەرەکان بەسێ قۆناغ چارەسەربکرێن،  ئەوانیش: ئاسایی کردنەوە، سەرژمێریی، دواتر راپرسی، بەڵام لەماوەی (14) ساڵی رابردودا هێشتا قۆناغی یەکەمی پڕۆسەکە جێبەجێنەکراوە. لەگەڵ ئەوەشدا کورد لەئامادەباشیدایە بۆهەر گۆڕانکاریەک، چونکە دەزانێت کەهەموارکردنەوەکە بەبێ رەزامەندی کورد سەرناگرێت.

شێروان میرزا، ئەندامی ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق، به‌ هاوڵاتى وت؛ «ئاماده‌یی کورد لەلیژنەى هه‌موارکردنه‌وه‌که‌دا باشه‌و هه‌ر گۆڕانکارییه‌ک بکرێت به‌ رێککه‌وتن ده‌کرێت».

وتیشی «بڕیارى هه‌موارکردنه‌وه‌که‌ به‌جۆرێکه‌ پێگه‌ى پێکهاته‌کان و که‌مینه‌کان که‌مناکرێته‌وه‌و ئه‌مه‌ش ده‌یسه‌لمێنێ که‌مه‌ترسی له‌سه‌ر پێگه‌ى کورد نیه‌ له‌هه‌موارکردنه‌وه‌که‌دا».

شێروان میرزا، ئه‌وه‌ش ده‌خاته‌ڕوو که‌ رێککه‌وتن کراوه‌ بۆ ئەوەی گۆڕانکاریی له‌هیچ مادده‌یه‌ک له‌نێو لیژنه‌کەدا‌ به‌زۆرینه‌و که‌مینه‌ تێنه‌په‌ڕێنرێت.

سەرەڕاى دڵنیایی ئەو نوێنەرانەى کورد لەبارەى نەبوونى مەترسی لەسەر مافەکانى کورد؛ هەفتەى رابردوو ، یوسف محەمەد جێگرى سەرۆکى لیژنەى هەموارى دەستور لەپشکى کورد لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ هاوڵاتى، پرسی هەموارى دەستورى بەدوڕیانێکى «مەترسیدار» بۆ کورد ناوبردبوو!

لەئەگەری گۆڕانکاریی لەدەستوردا، ئەمە دەبێته یەکەم هەموارکردنەوە لەدواى پەسەندکردنییەوه لەساڵى 2005، بەڵام دیار نییه پڕۆسەکه سەردەگرێت یاخود نا. بۆ هەموارکردنەوەی دەستور، سەرۆک کۆمار داوایکردووە ئەنجومەنێکی نیشتیمانی بەسەرپەرشتی خۆی پێکبهێنرێت کەنوێنەری سەرجەم پێکهاتەکانی تێدابێت، هەروها پەرلەمان لیژنەیەکى لەو بارەیەوه پێکهێناوه.

د. مەحمود عوسمان، سیاستمه‌داری کورد بە هاوڵاتى وت؛ «هەندێک ماددە هەیە لەدەستور کەپەیوەندی بەمافی کوردەوە هەیە، ئەگەر ئەو ماددانە گۆڕانکاری تێدا بکرێت، ئەوە کاریگه‌ریى ده‌بێت بۆ سەر کوردستان».

وتیشی؛ «بەڵام ئەگەر  کورد لەپرسی هەمواکردنەوەی دەستوردا زەرەربکات، ئەوا تاوانی خۆیەتی کە پانزدە ساڵە نەیتوانیوە دەستوری خۆی بنووسێتەوە، کەحەقی خۆی بووە دەستوری خۆی هەبێت».

به‌بۆچونى د.مه‌حمود عوسمان؛ مەترسی زۆر له‌سه‌ر پشکه‌کانى کورد نیه‌، بەڵام ئەگەر بەزۆرینە وکەمینە بێت کورد زۆر زەرەر دەکات.

پاش نووسینه‌وه‌ و هه‌موارکردنه‌وه‌ش، هەموارکراوی ده‌ستورە تازەکەی عێراق ده‌خرێته‌ ده‌نگدانى گشتییه‌وه‌و ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن دوو له‌سه‌ر سێ-ی سێ پارێزگای عێراقه‌وه‌ ره‌تبکرێته‌وه‌، ئه‌وا هه‌موارکردنه‌وه‌که‌ ره‌تده‌کرێته‌وه‌، ئەوەش بەپێی مادەیەکی دەستوریی عێراق، کەکاتی خۆی جێگرکراوە. یوسف محەمەد ، جێگری سەرۆکی لیژنەی هەمواری دەستووری عێراق بەهاوڵاتی وت ؛ «به راستى ماددەى (126) زەماناتى باشترى بۆ کورد تێدایه». ناوبراو وتیشی؛  «ئێمه زەمانەتێکمان هەیه وادەکات که ئەو لایەنانەى دەیانەوێت هەموارى دەستور تێپەڕێنن، دەبێت بیر لەوه بکەنەوه کەکورد رازى بکەن». هەروەها وتی؛  «بەڵام ئەو مەترسییەی من کەدەیبینم ئەوەیه لەهەرێمى کوردستاندا خەڵک متمانەی بەتوێژى سیاسی نەماوه، شەرعیەتى دامودەزگاکان لەژێر پرسیاردایه».

یوسف محمەد؛ داوای کرد  خەڵک لەگەڵ سیاسەت ئاشتبکرێتەوه، بۆئەوەی ئەگەر داوایان لێکرا دەنگ بەهەموارەکە بدەن یان رەتی بکەنەوە، ئەوا بەدەم خواستەکەوە بچن، داواشی کرد «چاکسازى راستەقینه بکرێت و دژایەتى گەندەڵى بکرێت، هەروەها پرۆژەیەکى دەستوریی سەردەمیانەش لەپەرلەمانی کوردستان بنووسرێتەوه کهمافەکانى خەڵکى تێدا دەستەبەر کرابێت». یوسف محەمەد لەدرێژەی قسەکانیدا وتی؛ «بەو شێوەیه، ئەوکات هەم هەرێمى کوردستان لەهاوکێشەکانى عێراق بەهێز دەبێتەوه، هەم تۆ دەتوانى پشت بەدەنگى خەڵک ببەستى بۆ ئەوەى ئەگەر هەموارێکى دەستوریى عێراقى لەقازانجى خەڵکى کوردستان نەبێت، رووت هەبێت بەخەڵکى کوردستان بڵێیت دەنگى پێنەدەن».

تێبینی/ دوای بەشداریکردنی لەخولێکی رێکخراوی «Internews» لەسەر شێوازی نووسینی راپۆرتی ئابووری و سیاسی، نووسەر ئەم راپۆرتەی نووسیوە.