عەلی مەحمود محەمەد

دوای (481) ساڵ  لەدەسەڵاتدارێتی سپی پێستەکان بەدوای گەشتە وێشومەکەی کۆڵۆمبس و داگیرکردنی  پۆلیڤیا لەلایەن ئیسپانیاوە لەساڵی 1525دا، 183 ساڵ  لەسەربەخۆیی وڵات،  بۆ یەکەمجار پۆلیڤییە رەسەنەکان کە 68%ی دانیشتوانی وڵات پێکدەهێنن، کە نزیک 20%یش دوو رەگی ئەوروپی- هیندییە سورەکانن و تەنها 5%یان ئەوروپین، کەسێکیان بوو بەسەرۆک لەوڵاتی کودەتا سەربازییەکان، کە جاری وا هەبوو تەمەنی کودەتاکان یەک رۆژ بووە، توانی زۆرترین ماوە  لەناو (183) ساڵەکەی سەربەخۆیی لەسەر تەختی دەسەڵاتدارێتی بمێنێتەوە کە (14) ساڵە، ئەو کەسەش ئیڤۆ  مۆرالیس بوو، ئەو بەکرێکاری بیناسازی و دەستفرۆشی تاکرێکاری کشتوکاڵی دەستیپێکرد، بوو بە یەکەم سەرۆکی هاووڵاتیانی رەسەنی ئەمریکا لەجیهاندا، وازی لەبەشێکی زۆری موچەکەی و کۆشکی کۆماری هێنا، بۆینباخی ئەبەدەن لەمل نەکرد، سادەو ساکار ژیا، ژیانی رەبەنی هەڵبژارد.

هەموو هێزەکانی دژ، لەئەمریکای باوەڕ بەتێزەکانی مۆنرۆوە « کەئەمریکای لاتین باخچەی پشتەوەی باڵەخانەکەیان دەزانن»، تا ئۆلیگارشیەکان و سپی پێستە دەسەڵاتدارەکانی رابردوو، راستیستەکان  بۆ کەنیسەی کاسۆلیک و دژبەرانی  جیاکردنەوەی دین لەدەوڵەت و ژیاندنەوەی کلتورو دابونەرێتی هاوڵاتییە رەسەنەکان هەموو ئەوانەی بەهەنگاوە چاکسازییەکانی مۆرالیس و  بەگرتنەدەستی دەسەڵات زیانیان کردبوو، لە 20ی ئۆکتۆبەرەوە کەوتنە هەوڵی کودەتاکردن، لەسەرەتادا بەئەنجامدانی خۆپیشاندان و گەڕان بەدوای عەدالەتی هەڵبژاردنەوە، تاهەڵگرتنی قەناس و کوشتنی لایەنگرانی مۆرالیس و پەلاماردانی ماڵ و منداڵیان، لەکۆتادا هەڵگەڕانەوەی پۆلیس و کودەتای سەربازی، ئەوجا لە قۆناغی ئازادیخوازییەوە بۆ کوشت و بڕی بێ پەردەو دژایەتی رۆژنامەنووسان و  راگەیاندنی حوکمی سەربازی، ژمارەی کوژراوەکانی سەردەمی کودەتا (11) جاری سەردەمی مۆرالیسی دەسەڵاتدارە تەنها لە (نۆ) رۆژدا، کەبەشێکیشیان هەر قەناس بەدەستەکان ئۆپۆزسیۆنی راستگەرای فاشیست کوشتیانیان، ئێستا هەموو نەفەسێکی دیموکراسی قەدەغەکراوە، وەک بەرەکانی شەڕ کۆپتەرە سەربازییەکان بەئاسمانەوەن، گوللەی راستیەکان دڵەکان سارد دەکاتەوە، زیندانییەکان پڕکراون لەنەیاران، ترەمپ رایگەیاند گۆڕانکارییەکان هەنگاوێکی گرنگە بۆ دیموکراتیەت، بێشک لای ترەمپ دیموکراتیەتی سپی پێستی سەرمایەداری.

مۆرالیسیان بۆ ناوێت؟

خۆسیە تۆرێز  لەساڵی 1970 بەکودەتای سەربازی هاتەسەر حوکم بەسەر جەنەراڵ ریخیلۆ کە  رۆژێک پێشتر ئەویش کودەتای کردبوو، سیاسەتی چەپگەرایانەی پیادەکرد، سپی پێست و سەربازیش بوو، لەساڵی 1971 راستگەراکان کودەتایان بەسەردا کرد، دورخرایەوە  لەئەرجەنتین لەساڵی 1976 تیرۆر کرا.

تۆباک کاتاری شۆڕشی بۆ سەربەخۆیی لەئیسپانیاو رزگاربوونی هاووڵاتیانی رەسەن لەساڵی 1781 بەرپاکرد، ئیسپانییەکان گرتیان، جەستەیان پارچە پارچە کرد بۆ ئەوەی هیچی لەدوا بەجێ نەمێنێت بۆ ئەوەی یادی بکەنەوە، وەک بن لادن و بەغدادییان لێکرد چۆن فڕێدرانە دەریاوە، بۆیە مۆرالیس دەبێت بڕوات، هەم توخمی چەپبوونی هەڵگرتووە وەک خۆسیە تۆرێز،  هەم روحیانەتی ئازادیخوازی تۆباک کاتاری لەخوێنیدایە، بۆیە دەبێت بڕوات، تاوانی ئەوەیە هاووڵاتی رەسەن و کەسێکی سۆسیالستی ریفۆرمیستی بەبنەچە کرێکارە، بەرژەوەندی ئۆلیگارشی و ئەمەریکای بەباشی نەپاراست.

نەیارەکانی کێ بوون

چوار کارەکتەری سەرەکی سەرکردایەتی ئۆپۆزسیۆنی راستگەرایان دەکرد، کەهاوبەشی لەنێوانیاندا هەبوو» سپی پێستی، راستگەرایی، پارێزگاری ئاینی، سەرمایەداری و توندوتیژبوون»، کەچوونە ناو کۆشکی کۆمارییەوە ئاڵای وێڤالای  هاووڵاتییە رەسەنەکانیان سووتاندو رایانگەیاند ئیتر ئێرە نابیننەوە، ئەو چوار کارەکتەرەش  بریتیبوون لە:

1- سەرۆک کۆماری کاتیی لە 12ی نۆڤەمبەرەوە    Jeanine Áñez; 13 August 1967)» سپی پێستی رەگەزپەرستی راستیست، کەچووە ناو کۆشکی کۆمارییەوە وتی» خوا رێگای دا ئینجیل بگەڕێتەوە کۆشکی کۆماری»، پێشتر  لەساڵی 2013دا رایگەیاندبوو خەون دەبینێت بەپۆلیڤیایەکی بێ تقوسی شەیتانی هیندییە سورەکان» کۆلاس»، شار بۆ ئەوان نییە، بەڵکە پێویستە بچن بۆ بەرزاییەکانی تشاکۆ، جینین ئەنیس باوەڕی بەباڵایی رەگەزی سپی پێست هەیە، کەتەنها 5%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤیا پێکدەهێنن، هەرچەندە 97%ی هاووڵاتیانی پۆلیڤی خۆیان بەکریستیان دەزانن.

2- کارلۆس میسا کاندیدی دۆڕاوی سەرۆک کۆماری»،  October 17، 2003 – June 9، 2005 «سەرۆکی دەرکراوی کۆمار« کرێکاران لەدژی خۆپیشاندانیان کرد، لە ئازاری 2005 دەستی کێشایەوە، وەلێ پەرلەمان دەستکێشانەوەکەی پەسەند نەکرد، دواتر لە 10ی یۆنی  جارێکی دیکە دەستی کێشایەوە، ئەوجا  دەستکێشانەوەکەی قبوڵکرا، پاش (32) رۆژ خۆپیشاندانی بەردەوام (80) کەسی کوشت ئەوجا کورسی دەسەڵاتی جێهێشت، هەنووکەش باسی دیموکراسیەت دەکات، رازیش نییە پەرلەمانی پۆلیڤیا کۆبوونەوە بۆ پەسەندکردنی دەست لەکارکێشانەوەی  مۆرالیس بکات.

3- لویس فیرناندۆ کۆماتشۆو مارکۆ بۆماری، دوو کەسایەتی لەبەڕێوەبەرایەتی یەکێتی خاوەندکارانی سانتاکرۆزن، بیروباوەڕ رەگەزپەرستی زەبروزەنگاوی پارێزگاری دژ بەژنی سپی پێستی ئۆلیگارشی راستگەرای توندڕەوی دژ بەهاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤین، بەئینجیلێکی گەورەو ئاڵای کۆنی پۆلیڤیاوە چوونە ناو کۆشکی کۆمارییەوە، لەوێ رایانگەیاند باشاماما ئیتر نایاتە ناو کۆشکی کۆمارییەوە، مەبەستی هاووڵاتیانی رەسەنە.

مۆرالیس چی کردبوو؟

لەمێژووی کۆماری پۆلیڤیا مۆرالیس زۆرترین ماوە لەوڵاتی کودەتا سەربازییەکانی سوپا (35) هەزار کەسییەکەدا حوکمڕانێکی سەقامگیر بووە، لەو ماوەیەدا حوکمڕانی جێگیر بووەو هەمووان هەستیان بەبوونی دەسەڵات و گەڕاندنەوەی کەرامەت کردووە، لەماوەی ئەم (14) ساڵەدا جگە لەگەڕانەوەی کەرامەت بۆ هاووڵاتیانی رەسەن و تێکەڵەکان »رەسەن -ئەوروپی»، لە روی ئابووری و ئازادییەکانەوە کۆمەڵێک هەنگاوی گرنگی نا:

1- جیاکردنەوەی دین لەدەوڵەت.

2- کەمکردنەوەی  هەژاری لە 38%ەوە  بۆ 15%.

3- بەرهەمی نەتەوەیی وڵاتی لە (نۆ) ملیار دۆلارەوە بەرزکردەوە بۆ (43) ملیارو (687) ملیۆن دۆلار.

4- پارەی یەدەکی وڵاتی لەملیارێک و (85) ملیۆن دۆلارەوە  بەرزکردەوە بۆ (15) ملیارو (282)  ملیۆن دۆلار.

5- بەخۆماڵییکردنی وزەو سامانی ژێرزەمینی وڵات کەپێشتر بۆ کۆمپانیا بیانییەکان بوو لەپێنج سەدە لەمەوپێشەوە زێڕو زیوی وڵات بۆ ئیسپانییەکان بوو، ئێستاش خاوەند (21) ملیۆن تەن لیسیۆمە، کە روحی پاتری ئۆتۆمۆبێلی کارەباییە، کەجیهان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕوات.

6- دابینکردنی خوێندن و نەخۆشخانە بۆ هاووڵاتیان، پێگەیاندنی چینێکی بەرفراوان لەهاووڵاتیانی رەسەن.

7- کەمکردنەوەی ئیمتیازاتی سەرۆک کۆمارو جێگیرەکەی و وەزیرەکان، دەرگای کۆشکی کۆماری خرایە سەر پشت بۆ هەمووان.

8- بەشداریپێکردنی ژنان و هاوڵاتیانی رەسەن لەحوکمڕانی و نەهێشتنی ئاپارتایدی جنسی و رەگەزی.

9- زیادکردنی لانی کەمی کرێ بەڕێژەی 50%و دابەزاندنی تەمەنی خانەنشینی لە (65) ساڵەوە بۆ (58) ساڵ.

ئەمەو دەیان و سەدان چاکسازی  دیکەی لەبەرژەوەندی هەژاران و هاووڵاتیانی رەسەنی پۆلیڤی ئەنجامدا، ئێستا  هەموو ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ ئەم دەستکەوتانەیە ترسیان لە لەدەستانی پەیداکردووە، شەڕەکە شەڕی بەرژەوەندییەکانە.

مۆرالیس هەڵەیەکی ستراتیژی گەورەی کرد کاتێک خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆک کۆماری  کاندید کردەوە

چی  روویدا

مۆرالیس هەڵەیەکی ستراتیژی گەورەی کرد کاتێک خۆی بۆ چوارەم خولی سەرۆک کۆماری  کاندید کردەوە، لەکاتێکدا دەیتوانی جێگیرەکەی ئەلفارۆ غارسیای تێکۆشەرو سەرکردەی پارتیزانی پێشتر »سەرکردەی بزوتنەوەی مارکسیستی تۆباک کاتاری پۆلیڤیا بوو» کاندید بکات، سپی پێستێکی رۆشنبیری ناسراو مێژوونوسێکی بەبڕشت و چەپگەرایەکی جێگیر بوو، مۆرالیس پێش هەموو شتێک قوربانی چوارەم خولی کاندید بوونیەتی لەدەرەوەی دەستوورەوە، بەپێگەیەکی لاوازەوە چووە هەڵبژاردنەوە، دابەزینی دەنگەکەشی لە « 53%، 64%، 61%»ەوە  بۆ 47% بۆ خۆی پاشەکشەیەکی 14% یی بوو لەئەنجامەکانی خولی پێشوو، دەنا ئەوەی دەوترا ساختەکردن دوور بوو لەڕاستییەوە، هەمووان دەزانن لایەنگرانی ئەو هاووڵاتیانی رەسەنی ناوچە هەژارو دورەکانەو  سندوقەکانی دەنگدانی ئەوان درەنگتر دەگەنە ناوەندەکانی جیاکردنەوە، ئەگەر دەکرا گزی هەڵبژاردن لە (78) ناوچە، لەکۆی (34555) ناوچەی دەنگدان کرابێت، کەدەکاتە تەنها 0،22%ی ناوچەکان، ئەمەش  ئەنجامەکەی نەگۆڕی، چونکە ئەو 10،49%  لەپێش نزیکترین کاندیدەوە بوو «47.08% Evo Morales- Carlos Mesa 36.51%«، ئۆپۆزسیۆنی راستگەرا چییان  بکردایە نایانتوانی جیاوازییەکە لە 10،49%ەوە دابەزێنن بۆ کەمتر لە 10%، کە بەپێی یاسا ئەو ژمارەیە حەسمی سەرکەوتنەکەی دەکرد، بۆیە بەناچاری نەخشەی کودەتاکەیان داڕشت، کە پێش هەڵبژاردن دەنگۆی کودەتاکە بڵاوکرایەوە، (11) ساڵ پێشتریش  هەمان هەوڵدان هەبووە، ساڵی 2008 ویستیان کودەتا بکەن، فیلیپ جولدبێرج  باڵیۆزی وڵاتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا  لەوڵات دەرکرا، ئەوکات مۆرالیش ئاستی جەماوەری لەسەرووی 60%ەوە بوو، بۆیە ئەستەم بوو سەرکەوتنی، ئێستاش بەدەستوور نایانتوانی بەسانایی کودەتا بکەن، بۆیە نەخشەی  کودەتاکەیان داڕشت لەڕێگای سوپاوە، کە (14) ساڵ بوو زاتی کودەتای وایان نەکرد، چونکە لەمێژوودا  پۆلیڤیا  سەرۆکی جەماوەری وای بەخۆوە نەبینیبوو، زیاتر لە 50%ی دەنگەکان بهێنێتەوە.

بۆیە ئەمەی کرا کودەتایەکی سەربازی سیاسی بوو لەبەرگی تازەدا، کەپرۆسەی ئیستقالەی کودەتایی و  تۆقاندن و پەیڕەوکردنی یاسای لەگەڵدا بوو،  وەلێ ئامانجە کۆنەکە ئەوەیە چەپ و دانیشتوانی رەسەن بڤەن لەکۆشکی کۆماری، مۆرالیس و جێگیرەکەیان وادار کرد دەست لەکاربکێشنەوە، دواتر رێگا نەدرا سەرۆکی ئەنجومەنی پیران و جێگیرەکەی و سەرۆکی پەرلەمان بچنە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی پیرانەوە کەمافی بوون  بەسەرۆکیان هەبوو، هەموو سەر بەپارتی ماسی سۆسیالستی بوون، بۆیی جێگیری دووەمی سەرۆکی ئەنجومەنی پیرانیان دیاریکرد بەسەرۆک لەکۆبوونەوەیەکی ناشەرعیدا کەزۆر کەمتر لەنیوەی ئەندمانی ئەنجومەنی پیران ئامادەبوون، هێشتاش پەرلەمان ئیستقالەی سەرۆک و جێگیرەکەی پەسەندنەکردووە، کە پارسەنگ لەپەرلەمان و ئەنجومەنی پیران  بەلای مۆرالیسەوەیە «(88) لەکۆی (130) پەرلەمانتار، 25 لەکۆی (36) ئەنجومەنی پیرانی بەدەستەوەیە»، هاوکات کاتی خۆی پەرلەمان دەست لەکارکێشانەوەی کارلۆس میسای لەساڵی 2005 رەتکردۆتەوە، ئەمەش پێشینەیەکی شەرمەزارییە بۆیان، بەدوای ئەو سیناریۆ کرچ و کاڵەدا حکومەتێکی سەربازی فاشیستانەیان راگەیاند، لەمۆرەکانی راستگەرا سپی پێستە ئۆلیگارشییەکان، لەگەڵیشیدا سوپایان سەربەست کرد  لەسەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان، ژمارەی قوربانیان و برینداران و زیندانیان لە (نۆ) رۆژی دوای کودەتاکە دەیان جاری (20) رۆژ خۆپیشاندانی ئۆپۆزسیۆنە لەسەردەمی مۆرالیس کەئەوکاتیش  زۆرینەی ناڕازییە راستگەرا فاشیستەکان ئەنجامیاندا.

ئەنجام

لەئێستاوە کودەتاچییەکان شەڕەکەیان دۆڕاندووە ئەگەر بگەڕێنەوە سەر شەرعیەتی سندوقی دەنگدان، پێکهاتەی ئەوان لەسپی پێستی ئۆلیگارشی پارێزگار، بەدژایەتی هاووڵاتیانی رەسەن کەزۆرینەی دانیشتوانی  وڵات پێکدەهێنن، بەسووتاندنی ئاڵاکەیان و دژایەتی دابونەریت و کلتوریان و ئەنجامدانی بەردەوامی کوشتارو زەبروزەنگ لەدژیان، هاوکات پێگەی چیناییان وەک سەرمایەداری ئۆلیگارشی، باوەڕی کۆنەپەرستانەو دژ بەئازادی و مافی ژن و فاشیستانەیان، وادەکات بەرەی نەیار بەهێزبێت، ئەمانە مۆرالیسیان  نەک بەهێز کردەوە، بەڵکو کردیانە سەرکردەیەکی کارێزمایی، لەهەر هەڵبژاردنێکی داهاتوودا براوە دەردەچێت دەنگەکانی دەچێتە سەر، کودەتاکەی  پشتیوانەکانی لەسەر خەباتی بەرەو رووبونەوەو یەکگرتنی توندترو مەترسی لەدەستدانی دەستکەوتەکان و کەرامەت و ئازادییەکان  زیاتر کرد، لەئێستاشدا بڕیار نییە هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پیران دووبارە بکرێتەوە، لەوێشدا زۆرینەیە »67 لە 130، 21 لە 36ی هەیە«، بۆیە هەڵکردنی ئەو دوو دەزگایە لەگەڵ  حکومەتی کودەتا سپیی پێستە (11) کەسییەکە زۆر دژی یەکترن، تا سەریش نابێت کۆپتەر بەئاسمانەوە بێت، بۆیە مۆرالیس براوەیە، لێ بوونی سوپاو پۆلیس لەدەرەوەی حکومەت و  باڵادەستی ئۆلیگارشییەکان تیایدا مەترسییە بۆ ئایندە، پێویستە لەداهاتوودا ئەم دوو دەزگایە چاکسازی تێدابکرێت.

نیولیبراڵەکان ترسیان لەئەنجامی هەڵبژاردنەکانی  ئەرجەنتین و خۆپیشاندنەکانی شیلی و کۆڵۆمبیاو ئیکوادۆرو وڵاتانی دی و ئازادی لۆلا چووە، لەهاتنەوەی بەندۆڵەکە زارەتروک بوونە، بەوەی نۆرەی ئەوان بێت ئەمجارە لەدەسەڵاتدارێتی کیشوەر، جارێک بۆ تۆو جارێ بۆ من، دەزانن تاکە ئەلتەرناتیڤیان تەنها چەپە لەکیشوەرەکە.

بەم کودەتایە مۆرالیسیش دەبێتە یەکێک لە رەمزەکانی  چەپی ئەمریکای لاتین و کودەتاکەی  وەک کودەتای شیلی سەیر دەکرێت، چۆن کودەتای 11ی ئەبرێلی 2002 شاڤێزی بەهێزکرد، سلفادۆر لیندی کردە ئەستورە، ئاواش مۆرالیس دەبێتە رەمزێکی خۆشەویستتری هاووڵاتیانی رەسەن و هەموو ئەمریکای لاتین، دەبێتە یەکێک لە ئەستێرەکان لەپاڵ لۆلاو  مۆخیکا.