‌هاوڵاتى

بەرپرسانی حکومەتی هەریمی کوردستان هیواخوازن کێشەکانیان لەگەڵ بەغدا چارەسەربکەن بەتایبەتی لەپرسی بشکی هەرێم لەبودجەی 2021دا، ئەگەرچی ترسیان هەیە لە بەهێزبوونی پێگەی کازمی لەهەرێمی کوردستان، ئەوەش لەکاتێکدایە بڕیارە هاوینی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەبچێت.

لەگەڵ پێشوازی گەرموگوڕی کازمی لەلایەن بەرپرسانی هەرێمەوە، بەڵام جوڵەیەکیش دەبینرێت لەلای پارتە سیاسییەکانەوە، بەجۆرێک کەهەڵبژاردنی پێشوەخەت دوابخرێت یان کار بەو پرۆژە یاسایە نوێیە نەکرێت کەحزبەکان پێیانوایە لەبەرژەوەندیاندا نیە بەهۆی سیستمی فرەبازنەییەوە.

ترس لەبە‌هێزبوونی پێگەی کازمی لەکوردستان

ئەگەرچی کازمی لێدوانێکی ئاشکرای نیە لەسەر ئەوەی لیستی دەبێت بۆ هەڵبژاردن، بەڵام جموجوڵەکان سەرنجی جەماوەری بۆ خۆی راکێشاوەو هاوکات خەڵکانێکی ناڕازیش لەهەرێمی کوردستان ستایشی دەکەن دوای ئەوەی سەری ئافرەتێکی کەسوکاری ئەنفالکراوی ماچ کرد لەدهۆک و ئافرەتەکەش پیی وتووە کورددستان ئەمانەتی تۆ دەکەم.

ئەندامێکی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەی گۆڕان رایدەگەیەنێت:  یاسای نوێی هەڵبژاردن لەعێراقدا گرفتەکان قوڵتر دەکاتەوەو و چارەی کێشەکان ناکات، پێمانوایە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ نوێنەرایەتی رێژەیی.

رۆژی دوای کۆتایی هاتنی سەردانەکەی کازمی، دەزگای هەڵبژاردنی گۆڕان و پارتی کۆبوونەوە، دەرباز محەمەد، ئەندامی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان لەوبارەیەوە وتی «زۆربەی لایەنە سیاسییەکان پێیانوایە ئەم یاسا نوێیەی کە رەشنووسەکەی پەسەند کراوە، یاسایەکی خراپەو گەڕانەوەیە بۆ دواوە، بۆیە ئێستا لەقۆناغی ئەوەداین وەک هێزو لایەنە سیاسییەکان گفتوگۆی زیاتر بکەین بەتایبەت لەناوچە جێناکۆکەکان کە بەشێوەیەک بێت مافی کورد نەفەوتێت».

هەروەها لای خۆیەوە خەسرەو گۆران، سەرۆکی دەزگای هەڵبژاردنی پارتی، وتی کە سەردانەکەیان بۆ سلێمانی بەئامانجی ئاڵوگۆڕی بیروڕایە سەبارەت بەیاسای هەڵبژاردن و دروستکردنی یەکڕیزیی لایەنەکانی کوردستانی بۆ هەر هەنگاوێک لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەپێناو پاراستنی پێگەی کورد لەناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم.

وتیشی «بڕیارماندا کۆبوونەوەی هاوبەش بکەین لەنێوان لایەنەکانی کوردستان بۆ ئەوەی بەیەک هەڵوێست و یەک تیم لەگەڵ لایەنە سیاسییەکانی عێراق کۆببینەوە».

ئەو سەردانەی خەسرەو گۆران بۆلای گۆڕان لەکاتیکدابوو سەردانەکەی کازمی بۆ کوردستان دەنگدانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، بەتایبەت پاش ئەوەی لەئۆتۆمبێلەکەی دابەزی و گوێی لەجوتیاران گرت و سەری ژنێکی کەسوکاری ئەنفالکراوی ماچکردو سەردانی هەڵەبجەو دەروازە سنورییەکانی کرد.

محەمەد رەئوف رۆژنامەنوس لسەر ئەو سەردانە وتی «شەوو رۆژ هاواری قاچاغچێتی دەروازە سنورییەکان دەکرێت، هیچ سەرکردەیەک جورئەتی کرد شەوێک خۆی بکات بەخاڵێکی سنوریداو بزانێت چی دەگوزەرێت، دوو رۆژە دەنگۆی سەردانی کازمی هەیە، بەتەواوی قاچاغچێتی لە دەروازەکان راگیراوە، لە دیوی ئێرانەوە بەهەزاران ترێلە وەستاوەو لەترسی کازمی ناتوانن ئاودیوی بکەن. ئێوەش لەپشتی لاپتۆتەوە بانگەشەی چاکسازی دەکەن».

هەروەها وتی «کازمی پێش سەرۆکی کابینەی نۆیەم، سەردانی ئیبراهیم خەلیل و باشماخ دەکات، پێش ئەویش سەردانی هەڵەبجە دەکات، کە تائێستا سەرۆکی کابینەی نۆیەم هەڵەبجەو گەرمیان و راپەڕینی نەبینیوە».

وتیشی «کازمی بەڕوونی بە سەرکردەکانی کوردی وت حوکمڕانی لەپشتی کۆمپیوتەرو کۆشک و تەلارەکانەوە ناکرێت، نەیەنە ناو خەڵکەوەو لەگەڵ ئازارەکانیان نەژین، دواجار کۆشک و تەلارەکان فریاتان ناکەوێت، خەڵکی بەدوای بەدیلدا دەگەڕێت».

کێشەی هەڵواسراوی نەوت بەرەو کوێ؟

مستەفا کازمی سەرۆکوەزیرانی نوێی عێراق لەهەوڵدایە بۆ چارەسەرکردنی کێشە سیاسی و داراییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا کەنزیکەی دوو دەیەیە درێژەی هەیە لەنێوان هەردوولادا دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حوسێن لە 2003.

گرنگترین ئەو دۆسیانەی کە رووبەڕووی مستەفا کازمی دەبێتەوە دۆسیەی ئاڵۆزی نەوت و دەروازە سنورییەکان و ژمارەی فەرمانبەرانی راستەقینەی هەرێمە، کە تائێستا بەغدا دان نانێت بەژمارەی راستەقینەی فەرمانبەرانی هەرێم کە بەزیاتر لەملیۆنێک و (250) هەزار کەس لەوەزارەتی دارایی تۆمارکراوە.

لەساڵی 2006ەوە هەریم و بەغدا ناکۆکن لەسەر دەرکردنی یاسای نەوت و غاز، لەوکاتەوە پرۆژە یاساکە لەجێی خۆیدا چەقیوە، بەڵام لەساڵی 2007ەوە هەرێمی کوردستان یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی دەرکرد و دەیان کۆمپانیا لەو چوارچێوەیەدا دەستیان بە گەڕان و دەرهێنانی نەوت کرد.

لەدوای ساڵی 2013ەوە کاتێک حکومەتی هەرێم بڕیاریدا بەسەربەخۆیی نەوت بفرۆشێ، حکومەتی عێراق بەسەرۆکایەتی نوری مالیکی لەبودجەی 2014دا پشکی هەرێمی کوردستانی لەبودجەدا بڕی.

ماوەی شەش ساڵە حکومەتی عێراق بودجەی هەریمی کوردستان کەپێشتر 17% بوو بڕیویەتی یان پچڕپچڕ بەشێکی بۆ موچەی فەرمانبەران دەنێرێت، هەرکاتێکیش نێوانیان تێکدەچێت ئەوەش کەم دەبێتەوە یان رادەگیرێت، بەوهۆیەوە دۆخی ژیانی خەڵکی تادێت روو لەخراپی دەکات ئەوەش بەهۆی رێکنەکەوتن لەسەر کیشە کەڵەکەبووەکان کەدیارترینیان پرسی نەوتە.

پڕۆژە یاسای نەوت و غاز بەهەڵپەسێردراوی لەپەرلەماندا ماوەتەوە بەهۆی ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی، لەکاتێکدا بەغدا دەخوازێت مەسەلەی نەوت ناوەندی بێت، حکومەتی هەرێمیش داوادەکات بۆ مەسەلەکانی پەیوەست بەنەوت، سیستمی نامەرکەزی پەیڕەو بکرێت کە رێگە بەهەرێم دەدات دەسەڵاتی بەسەر کێڵگە نەوتییەکانیاندا هەبێت.

دانوستانەکانی نێوان حکومەتی بەغداو حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ چارەسەرکردنی ئەم قەیرانە لەچەندین  کابینەی حکومەتی عێراقیدا بەردەوامن و بەچارەسەرنەکراوی ماونەتەوە، بەڵام هەندێک هیوایان لەسەر کازمی هەڵچنیوە بۆ چارەسەرکردنی.

لەئێستادا حەکومەتی هەرێم رۆژانە (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەکات، حکومەتی عێراق داوای (250) هەزار بەرمیل دەکات بۆ ئەوەی پشکی هەریم لەبودجەی 2021 جێگیر بکات، بەڵام بەشێکی زۆری ئەو داهاتە ناگەڕێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی، بەوەش موچەی فەرمانبەران لەکاتی خۆیدا نادرێت، ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێم دەیفرۆشێت بەشێکی بۆ تورکیایەو بەشێکی بۆ کۆمپانیاکەنە و بەرپرسانی هەرێم دەڵێن ئەگەر ئەو بڕە بدەنە بەغدا دەبێت داهاتی (200) هەزار بەرمیلەکەی تر بدەنە حەقدەستی کۆمپانیاکان و تورکیا، بەڵام بەغدا دەیەوێت خۆی نەوتەکە بفرۆشێت وهەرێم رازی نییە.

پێناچێت مستەفا کازمی نەرمی بنوێنێت لەبەرامبەر ئەمەدا، چونکە لەلایەکەوە بەهۆی پەتای کۆرۆناوە نرخی نەوت دابەزیوە، فشاری ئابوری کەوتۆتە سەر حکومەتەکەی خۆی، لەلایەکی ترەوە پێنەدانی مووچەی فەرمانبەرانی هەریم وەکو کارتێکی فشار لەسەر حکومەتی هەرێم بەکاردێنێت.

دەروازە سنورییەکان

یەکێکی تر لەداخوزیەکانی کازمی رادەستکردنی نیوەی داهاتی خاڵە سنورییەکانی هەرێمە لەسێ مانگی دهاتوودا، هەروەها مەرجی تری هەیە بۆ ساڵی 2021 کەئەو دەروازانە سەر بەحکومەتی فیدڕاڵی بن، کازمی پێشتر لەخاڵە سنورییەکانی باشوری عێراقیش هێزی تایبەتی ناردووەو میلیشیاکانی سەر بە ئێرانی دورخستۆتەوە.

کازمی دەستیکردووە بەجێبەجێکردنی پلانەکانی بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و قاچاغچێتی و چالاکی نایاسایی لە 11ی تەمموز لەدەروازە سنوورییەکانی لەگەڵ ئێران لەمەندەلی و مونزیرییە لەپارێزگای دیالە، بەجێگیرکردنی یەکە ئەمنییە تایبەتەکان لەهەردوو دەروازە سنوورییەکە.

دوای ئه‌وه‌ هێزە سەربازییەکان لەپارێزگای بەسره‌ ئاراسته‌کران بۆ پاراستنی بەندەری ئوم قەسرو دەروازەی سنووریی سەفوان لەگەڵ کوێت، هەروەها بۆ رێگریکردن لەهەر هێزێکی نافەرمی لەدەستگەیشتنیان بەم شوێنانە.

لەمیانی سەردانێکی 15ی تەمموزدا بۆ بەسرە، سەرەکوەزیران مستەفا کازمی وتی بەندەرەکان و دەروازە سنوورییەکان دەبێت لەژێر کۆنتڕۆڵی دەوڵەت و یاسادا بن.

وتی «پێویستە نەیبیستینەوە کە بەهۆی گەندەڵییەوە داهاتی دەروازە سنوورییەکان دیارنامێنێت، چونکە ئەمە دەبێته‌ مایەی شەرم بۆ هەموومان» و ئاماژەیکرد بۆ ئەوەش کە «ئەو سەرچاوانە موڵکی خەڵکن».

کازمی وتی تەواوی بەندەرەکان لەنزیکەوە چاودێریدەکرێن و ئاماژەیکرد بۆ ئەوەش کە «زانیاریمان هەیە لەسەر کەسانی گەندەڵ لەبەندەرە ئاوییەکان کەبەگوێرەی یاسا سزای خۆیان وەردەگرن.»

لەسەردانەکیدا بۆ هەرێمی کوردستان مستەفا کازمی سەردانی مەرزەکانی ئیبراهیم خەلیل و باشماخی کرد. مەریوان شێخ کەمال، سەرپەرشتیاری مەرزی نێودەوڵەتی باشماخ سەبارەت بەسەردانی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ مەرزی نێودەوڵەتی باشماخ وتی سەردانەکەی وەکو سەردانی مەرزەکانی دیکەی عێراق بووە، بەو پێیەی دەروازە نێودەوڵەتییەکان بابەتێکی سیادین.

حسێن عەرەب، پەرلەمانتاری فراکسیۆنی هێزە عێراقییەکان بە رۆژنامەی سەباحی راگەیاندووە، موچەی فەرمانبەرانی کوردستان جۆرێک لە رێککەوتنی کۆتایی لەسەر کراوەو پەیوەست کراوە بەبوونی کۆنتڕۆڵی حکومەتی فیدڕاڵ لەسەر خاڵە سنورییەکانی هەرێم