‌هاوڵاتى

دۆخی سیاسی و ئابوریی و کۆمەڵایەتی ئێران بەقورسترین قۆناغی خۆی لە(40) ساڵی رابردوودا تێپەڕدەبێت و هەندێک بەرپرسی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران دانیان بەوەدا ناوە کەدۆخی قەیراناویی ئێستای وەڵاتەکەیان هاوشێوەی جەنگی هەشت ساڵەیە لەگەڵ عێراق، ئەم دۆخە وایکردووە بەرپرسان و باڵە سەرەکییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران قەیرانەکانی ئێستا وەک هەلێک بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی زیاتر لەناوخۆی وڵاتەکەیان بەکاربهێنن و لەسایەیەوە خۆیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریی وڵاتەکەیان ئامادەبکەن و تەنانەت بۆ ئەو مەبەستە حکومەت و پەرلەمانی وڵاتەکەیان لە دوو سەرۆکایەتی تەواوکارەوە بوونەتە دوو دامەزراوەی دوژمنکارو بەسەر باڵی ریفۆرمخوازو محافزکاردا دابەشکراوە.

پەرلەمان لەدەستی محافزکاراندایە

دامەزرانی پەرلەمان لەئێران میژووەکەی دەگەڕێتەەوە بۆ ساڵی (1906)، بەڵام پەرلەمانی سەردەمی کۆماری ئیسلامی لەو وڵاتە کەساڵی (1980) و دوای دوو ساڵ لەڕووخانی سیستمی پاشایەتی لەساڵی (1978) دامەزرا، ناوی بە (ئەنجومەنی شورای ئیسلامی) گۆڕدراو بە (270) نوێنەری شارو شارۆچکەکانی ئێران دەستی بەیەکەم خولی خۆی کرد و بەپێی یاساکان هەر (10) ساڵ جارێک بەپێی دۆخی وڵاتەکەیان ژمارەی کورسییەکان زیاد دەکرێت و نابێت ئەو زیادکردنە لە (20) کورسی زیاتر بێت، لەئێستادا کە ئەو پەرلەمانە لەخولی یازدەیەمینی خۆیایەتی ژمارەی کورسییەکانی (290) کورسییە، کە لەو ژمارەیە (223) کورسیی بەدەست محافزکاران و (18) کورسی بەدەست ریفۆرمخوان و (38) کورسی بەدەست کەسانی سەربەخۆوەیەو بە پەرلەمانی محافزکاران ناوی دەهێنرێت و لەلایەن محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆکایەتی دەکرێت کەپێشتر رکابەرێکی سەرەکیی حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری ئێستای ئێران بوو.

پەرلەمان و حکومەت لەهاوکارییەوە بۆ دوژمنکاریی

بودجە و قەیرانی دارایی و کۆرۆنا سێ ئامرازی ململانێی پەرلەمان و حکومەتن لەئێراندا، بۆیە لەسەردەمی بڵاوبوونەوەی کۆرۆناو دەستبەکاربوونی پەرلەمانی نوێی ئێران سەرۆکی پەرلەمان بە رەخنەگرتن لەحکومەت بەبێ ترس لەکۆرۆنا، رۆژانە راستەوخۆ دەچووە ناو ئاپۆرای خەڵکەوەو دەیوت بەرپرسانی حکومەت ئامادە نین لەنزیکەوە خەڵک ببینن و لەکێشەکانیان و نەبوونی بژێوییان بکۆڵنەوە، لەوەڵامدا حکومەت هێرشی توندنی کردەسەر محەمەد باقر قاڵیباف کە پێشێلی رێوشوێنە تەندروستییەکانی کردووەو بووەتە مایەی پەکخستنی یەک مانگی کۆبوونەوەکانی سێ سەرۆکایەتی لەئێران و ئەمەش بووە هەوێنی پەرەسەندنی ململانێکانی حکومەت و پەرلەمان و قاڵیباف وتی هۆکاری سەرەکیی قەیرانە داراییەکانی وڵاتەکەی حکومەت و بانکی ناوەندییەو حکومەت سزاکانی ئەمەریکا بەهۆکاری دۆخی خراپیی ئابوریی وەک پاساوو بیانو بەکاردەهێنێت.

لەبەرامبەردا حەسەن رۆحانی و جێگرەکەی وەک وەڵامێک بۆ قاڵیباف رایانگەیاند؛ ئەوانەی شارەزاییان لەئابورییدا نییە، با دەستوەردان لەکاری حکومەتدا نەکەن و هاوکات بەڕێوەبەری بانکی ناوەندیی لەنامەیەکدا داوای لەقاڵیباف کرد بانکی ناوەندیی پەلکێشی ململانێی سیاسی و باڵەکان نەکات.

بژێوی وەک کارتی محافزکاران و ریفۆرمخوازان

حکومەت لەماوەی رابردوودا پلانێکی پەرلەمانی بۆ گەڕانەوەی سیستمی بەشە خۆراک رەتکردەوە، بەڵام لەبەرامبەردا دەیەوێت پلانێکی خۆی جێبەجێ بکرێت، کە مانگانە (100) هەزار تمەن کە دەکاتە نزیکەی چوار دۆلار بۆ (60) ملیۆن کەس لەماوەی چوار مانگدا تەرخان بکرێت، ئەمەش وایکرد کاردانەوەی توندی باڵی محافزکار بەدوای خۆیدا بێنێت و رۆژنامەی (جەوان) کە سەر بەمحافزکارانە نووسیویەتی (پلانی پەرلەمان حکومەتی ناچار بەپشتیوانیی لەخەڵک کرد) چونکە سەرۆک کۆمارو جێگرەکەی کەپێشتر پلانی پەرلەمانیان بۆ دابینکردنی بژێوی رەتدەکردەوە، لەپلانێکی خۆیاندا ئێستا دەیانەوێت لەماوەی چوار مانگدا، مانگانە (100) هەزار تمەن وەک یارمەتیی دارایی بەخەڵک بدەن، ئەمەش ئاماژەیە کە ئەوان دەیانەوێت هەموو یارمەتییەک و پشتیوانییەک بۆ دابینکردنی بژێویی خەڵکی ئێران بەناوی حکومەتەوە بێت نەوەک پەرلەمان.

لەلایەکی دیکەوە رۆژنامەی (ئافتابێ یەزد) کەنزیکە لەڕیفۆرمخوازانەوە وتارێکی بە ناونیشانی (شەڕی چەپ و راست لەسەر سفرەی خەڵک) بڵاوکردووتەوەو نووسیویەتی: لەدۆخی ئێستای کۆمەڵگەی ئێراندا کەمترین سەرنج بۆ سەر باڵی محافزکارو ریفۆرمخواز هەیەو خەڵک مەیلی بۆ ئەو دوو لایەنە نەماوە، بەڵام ململانێکانیان لەڕاگەیاندن و میدیاکانیانەوە گەیشتووەتە جەنگی نێوان پەرلەمان و حکومەت و ئەم دوو دامەزراوەیە بەسەر دوو باڵی محافزکارو ریفۆرمخوازدا دابەش بووەو لەوێوە هێرشی توند دەکەنە سەر یەک و پلان و پڕۆژە یاساکان رەتدەکرێنەوەو هەردوو لایەن دەیانەوێت بەبیانوی دابینکردنی پێداویستی و خۆراک و پارە بۆ بەشێکی بەرچاوی خەڵکی ئێران پێگەی خۆیان لەهەڵبژاردنەکانی داهاتووی سەرۆک کۆماریی (2021) لەوڵاتەکەدا بەهێزبکەن، ئەویش بەیارییکردن بەسفرەی خەڵکێک کە ئەو پرۆژەو پلانانە مافی خۆیانە.

حکومەت بەپشتیوانیی ریفۆرمخوازان

حکومەتی ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێران کە لەلایەن حەسەن رۆحانی سەرۆکایەتیی دەکرێت و بەحکومەتی خولی دوانزەیەم دەناسرێت، خاوەنی (19) وەزارەتەو تەنانەت رۆحانی سەر بەباڵی ریفۆرمخوازان نییە و لەو کەسایەتییانەی ناو کۆماری ئیسلامی لەقەڵەم دەدرێت کەتەکنۆکراتن و بەمیانڕەو ناسراون و سەر بەهیچ یەک لە دوو باڵی محافزکارو ریفۆرمخواز نین، بەڵام هەندێکجار پشتیوانیی یەکێک لەو دوو لایەنە بەدەستدەهێنن و رۆحانی کە لەلایەن ریفۆرمخوازانەوە پشتیوانیی کرا، توانی لەساڵی (2013) تا (2021) بۆ دوو خوڵی چوار ساڵە پۆستی سەرۆک کۆماریی بەدەستەوە بگرێت و سەرۆکایەتی حکومەتی یانزەیەم و دوانزەیەم بکات کە زیاتر لەشەش مانگی ماوە بۆ کۆتایی هاتنی.

سەرۆکی حکومەت بەناونیشانی سەرۆک کۆمار، راستەوخۆ لەلایەن خەڵکەوە هەڵدەبژێردێت و ئەو وەزیرەکان دەستنیشان دەکات و پەرلەمان متمانەیان پێدەبەخشێت و ئەرکی سەرەکیی حکومەت بریتییە لەبەڕێوەبردن، داڕشتنی سیاسەتی گشتی و چاودێریی کاروباری ئابوریی و دارایی، پەروەردە و خوێندنی باڵاو تووێژینەوەکان، پەیوەندییەکانی دەرەوە، تەندروستی و دەرمان، کشتوکاڵ و پیشەسازیی، ئاسایش و دابینکردنی پێداویستییەکانی جەنگ و پابەندبوون بەپەرلەمان و دەزگای دادوەریی و ئەنجومەنی چاودێریی بەرژەوەندییە باڵاکانی کۆماری ئیسلامی ئێران.

بەپێی پلەبەندییەکان سەرۆک کۆمار لەئێران دوای رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران بەدووەم کەسی گرنگی وڵات لەقەڵەم دەدرێت، لەکاتێکدا دەسەڵاتی تەواوەتی بەسەر (سیاسەتی دەرەوە، هێزە چەکدارەکان، سیاسەتی ئەتۆمیی)دا نییەو ئەو سێ پرسە سەرەکییە لەلایەن رێبەری کۆماری ئیسلامییەوە یەکلایی دەکرێتەوە کە لەئێستادا عەلی خامنەیی ئەو پۆستەی بەدەستەوەیە، کەئەویش بە رێبەرێکی محافزکار لەقەڵەمدەدرێت.

مێژووی ململانێی محافزکارو ریفۆرمخوازدا

کۆماری ئیسلامی لەساڵی (1978) بەدروشمی نا بۆ رۆژهەڵات نا بۆ رۆژئاوا، بەڵێ بۆ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران کۆڵەکەو بناغەی کۆمارێکی بەناو ئیسلامی دامەزراند لەئێستادا بەسەر باڵی ریفۆرمخوازو محافزکاردا دابەشبووەو باڵی ریفۆرمخواز کە لەلایەن محەمەد خاتەمی، پێشەنگایەتیی دەکرێت (16) ساڵ پێش ئێستای لەدوو خوڵی چوار ساڵەدا سەرۆک کۆماری ئێران بوو، بەڵام لەئێستادا هەموو چالاکییەکی میدیایی و رێکخراوەیی لێ قەدەغەکراوە،  جگە لەوەش زۆربەی سەرکردەو پێشەنگەکانی ریفۆرمخوزان لەچوارچێوەی سەرکوتی بزووتنەوەی سەوزدا لەزیندانن و یان لەماڵەکانیاندا دەستبەسەرکراون، لەبەرامبەردا باڵی محافزکاران کەخۆیان بەخاوەن و پابەندی بنەماکانی کۆماری ئیسلامی ئێران دەزانن و لەسەر رێبازی (روحەڵڵا خومەینی) دامەزرێنەرو رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران هەنگاو دەنێن و دوای مەرگی خومەینی ئەوان (عەلی خامنەیی)، رێبەری ئێستای کۆماری ئیسلامی و یەکێک لەدامەزرێنەرانی سەرەکیی کۆماری ئیسلامی بەپێشەنگ و سەرۆکی خۆیان دەزانن.

لاوازبوونی پێگەی جەماوەریی ریفۆرمخوازان

ریفرمخوازان هەمیشە پشتیان بەدەنگی جەماوەر بەستووە، بەڵام لەهەڵبژاردنەکانی ئەمساڵی پەرلەمانی ئێران دەرکەوت کەجەماوەرەکەیان بڕوای بەسندوقەکانی دەنگدان و بەڵێنەکانی ریفۆرمخوازان نەماوەو کەمترین بەشدارییان لەهەڵبژاردنەکاندا کردو ئەمەش بووەهۆی سەرکەوتنی محافزکاران و پەرلەمانی ئێران بەتەواوەتی رادەستی محافزکاران کراو ریفۆرمخوازان توانییان تەنها (18) کورسیی لەکۆی (290) کورسی پەرلەمان بەدەستبهێنن، لەکاتێکدا ریفۆرمخوازان لەساڵی (1999) توانییان (90%)ی دەنگەکانی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئێران بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و ببنە خاوەنی زیاترین کورسیی پەرلەمانی خولی شەشەم لەئێران و دوای ئەو خولە بە بەردەوام دەنگەکانیان رووی لەدابەزین کرد تاهەڵبژاردنەکانی ساڵی (2013)ی خولی یانزەیەمی سەرۆک کۆماریی لەوڵاتەکەیان کەپشتیوانیان لە حەسەن رۆحانی کردو توانییان زیاتر لە (18) ملیۆن دەنگ  کۆبکەنەوەو رۆحانی بە بەدەستهێنانی (50.7%) بووە سەرۆک کۆماری پسندکراوی ریفۆرمخوازان و لەساڵی (2017) جارێکی دیکە بەپشتیوانیی ریفۆرمخوازان توانی (23) ملیۆن دەنگ بەدەستبهێنێت و بەوەش رێژەی دەنگەکانی گەیشتە (57%)ی کۆی دەنگەکان و جارێکی دیکە بووە سەرۆک کۆمار لەوڵاتەکەی و ریفۆرمخوازان بوونە خاوەنی خولی دوانزەیەمی سەرۆک کۆماریی لەوڵاتەکەیان.

بەسەرنجدانێک لەڕێژەی دەنگی ریفۆرمخوازان لەپەرلەمان و سەرۆک کۆماریی ئێران، دەردەکەوێت زیاترین پاشەکشێی دەنگی ئەو لایەنە لەپەرلەمانی وڵاتەکەیان بووە و دەکرێت بووترێت ریفۆرمخوازان پەرلەمانیان لەدەستداوەو تەنها چاویان لە بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆک کۆماریی وڵاتەکەیانە، لەکاتێکدا پێشبینی دەکرێت هەڵبژاردنەکانی داهاتوو رێژەی دەنگدان کەم بکات و ئەمە زیانی راستەوخۆی بۆ پێگەی ریفۆرمخوازان هەیە، چونکە ئەوە سەلمێنراوە تا رێژەی بەشداریی جەماوەر زیاتر بێت، دەنگی ریفۆرمخوازان زیاتر دەبێت و بەپێچەوانەشەوە لەگەڵ دابەزینی بەشداریی خەڵک، دەنگی ئەو لایەنە کەمدەکات.

محافزکاران گرەو لەسەر بەشداریی کەمی خەڵک دەکەن

ئاستی بەشداریی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی خولی یانزەیەمی پەرلەمانی ئێران لەساڵی (2020) گەیشتە (42.5%) و زیاتر لە (24) ملیۆن و (500) هەزار کەس لەکۆی (58) ملیۆن کەس چوونە سەر سندوقەکانی دەنگدان و هەر ئەو ئاستە کەمە لەچوونی خەڵک بۆ دەنگدان بووە مایەی سەرکەوتنی گەورەی محافزکاران، بۆیە ئەمە وایکردووە کەشارەزایان و چاودێرانی سیاسیی پێیانوابێت لەئەگەری بەشداریی کەمی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری ئێران لەساڵی (2021)، محافزکاران جارێکی دیکە سەرکەوتن بەدەستبهێنن.

هاوکات رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) کە سەر بەحکومەت و نزیک لە ریفۆرمخوازانە، بەناونیشانی (حکومەتیشیان دەوێت) نووسیویەتی: رۆژنامەو میدیاکانی سەر بەباڵی محافزکاران لەئێران بەبەردەوامی پڕوپاگەندەی ئەوە دەکەن کە دەیانەوێت سەرۆک کۆمارێکی سەربازیی بۆ هەڵبژاردنەکانی داهاتوو کاندید بکەن و مەبەستیان لەم کارەیان، بەشداریی نەکردنی خەڵکە لەهەڵبژاردنەکان و بێهیواکردنی باڵی ریفۆرمخوازانە، لەکاتێکدا مێژووی وڵاتەکە سەلماندوویەتی کەسانی سەربازیی بۆ پۆستی سەرۆک کۆماریی نەگونجاون و لە (40) ساڵی رابردووشدا هیچ فەرماندەیەکی سەربازیی نەیتوانیوە لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری لەئێران سەرکەوتن بەدەستبهێنێت.

لەلایەکی دیکەوە رۆژنامەی (ئیبتیکار) کەنزیکە لە ریفۆرمخوازانەوە بەناونیشانی (لەناوچوونی جینات و نەوەی حزبە سیاسییەکان لەئێران) نووسیویەتی: کەشی هەڵبژاردن باڵی بەسەر ئێراندا کێشاوە  کەئەم دۆخە زیاتر لەلایەن میدیاو حزبە سیاسییەکانەوە خوڵقاوەو رەنگە ئاستی بەشداریی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری لەساڵی داهاتوودا لەژێر گومان و وەهمدا بێت، بەڵام بازاڕی گومان و پێشبینییەکان هەر گەرمەو محافزکاران خۆیان بەبراوەی ئەو هەڵبژاردنانە دەزانن، چونکە پەرلەمانیان بەهۆی بەشداریی کەمی خەڵکەوە بردەوەو لەلایەکی دیکە زۆربەی شیکەرەوەو شارەزایانی سیاسی پێیانوایە چیتر هەڵبژاردنەکانی ئێران ئاستی زۆری بەشداریی خەڵک بەخۆیانەوە نابینن، بۆیە ریفۆرمخوازان تەنها کاتی خۆیان بەفیڕۆدەدەن، چونکە بەئەگەری بەهێز محافزکاران سەرکەوتن بەدەستبهێنن و دانوستان و رێککەوتن لەگەڵ ئەمەریکا لەسەر دەستی ئەوان رووبدات.

چاودێرانی سیاسیی پێیان وایە ریفۆرمخوازان نەیانتوانیوە کادری سیاسی پێبگەیەنن و ئەمە وادەکات ئەو لایەنە نەوەی نوێی سیاسیی نەبێت و هاوکات بەهۆی رەفتارو هەڵسوکەوتە نەگونجاوەکانی محافزکارانیش دەتوانرێت بووترێت ئەوانیش گۆڕانکاریی لەجیناتیاندا روویداوە.

رێککەوتنی ئەتۆمیی و بایدن خاڵی سەرکەوتنی ریفۆرمخوازان

حەسەن رۆحانی ساڵی (2013) بەهۆی بەڵێنی بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی توانی لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماریی ئێران سەرکەوتن بەدەستبهێنێت و دواتریش بەبەڵێنی پابەندبوون بە رێککەوتنەکە توانی لەساڵی (2017) جارێکی دیکە پۆستەکەی مسۆگەر بکاتەوە، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمەریکا بەکشانەوەی لەو رێککەوتنە بووەهۆی لاوازبونی پێگەی رۆحانی لەئێران، بۆیە دوای سەرکەوتنی جۆو بایدن وەک سەرۆکی نوێی ئەمەریکا، رۆحانی وتی: هیچ هەلێک بۆ گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمیی لەدەستنادەین و هەموو هەوڵێک بۆ بەئەنجامگەیاندنی رێککەوتنەکە دەدەن، کە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی رۆحانی هەموو هێلکەکانی کردووەتەوە سەبەتەی رێککەوتنی ئەتۆمییەوەو دەیەوێت بەگەڕانەوە بەو رێککەوتنە پێگەی خۆی لەحکومەتی داهاتوودا بەهێز بکاتەوەو بەم وتانە هیوا بۆ ریفۆرمخوازان بگەڕێنێتەوە.

 لەلایەکی دیکەشەوە محەمەد جەواد زەریف کە بەکەسایەتییەکی میانڕەوو نزیک لە ریفۆرمخوازان ئەژمار دەکرێت، هەمان ئەو وتانەی رۆحانی بەشێوازێکی دیپلۆماسیی بڵاوکردووەتەوەو چاودێرانی سیاسیی ئێرانیش گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمی و دانوستان لەگەڵ ئەمەریکا وەک هیواو کارتێکی ریفۆرمخوازان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریی لەئێران دەبینن، کە تەنانەت پێشبینی ئەوە کراوە ئەو لایەنە محەمەد جەواد زەریف وەک کاندیدی خۆیان بۆ هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری دیاری بکەن.

سیناریۆو نواندنی ریفۆرمخوازو محافزکار

محەمەد غەرەزی، یەکێک لەبەرپرسە باڵاکانی پێشوی کۆماری ئیسلامی ئێران وتوویەتی نزیکەی پێنج هەزار کوڕو کچی بەرپرسانی ئێران لەئەمەریکا دەژین و بەرژەوەندییەکانی وڵات بەسەریاندا دابەشدەکرێت و مەینەتییەکانیش بەسەر خەڵکی وڵاتەکەدا.

ئەو بەرپرسە کە بۆ ماوەی هەشت ساڵ لەسەردەمی جەنگی ئێران و عێراق وەزیر بووە بەیەکێک لەکەسە نزیکەکانی (روحەڵڵا خومەینی) دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی لەئێران لەقەڵەمدەدرێت وتوویەتی: لەڕاستیدا ئەو ناکۆکی و ململانێیانەی کەئێستا لەنێوان محافزکاران و ریفۆرمخوازاندا هەیە رواڵەتییەو لەژێرەوە بەرژەوەندییەکانی وڵاتەکە بەسەر یەکترو کوڕو کچەکانیان لەدەرەوەی وڵاتدا دابەشدەکەن و ئەوەی هەیە بەڕواڵەت ناکۆکییە.