هاوڵاتی

برسیەتی و هەژاریی تەنگی بەخەڵكی ئێران هەڵچنیوەو بەپێی نوێترین ئامارەكان ئاستی خۆراكی بەراورد بەدانیشتوانی وڵاتی ئەفغانستان و یەمەن و ئەفەریقا خراپترە، چونكە تەنها لەماوەی هەشت ساڵدا نرخی زۆربەی پێداویستی و خۆراكەكان لەو وڵاتە (10) هێندە بەرزبوونەتەوەو رۆژانە (570) ملیار تمەن چاپ دەكات.

كۆماری ئیسلامی ئێران كەخۆی بەیەكێك لەزلهێزە ئابوریی و سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و (18)یەمین ئابوریی جیهان دەزانێت، رووبەڕووی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی بووەتەوەو زۆرترین رێژەی هەژاریی لە (42) ساڵی تەمەنی دەسەڵاتەكەیدا تۆمار كردووە و سندوقی نێودەوڵەتیی دراو پێشبینی كردووە هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لەساڵی (2021) بگاتە زیاتر لە (40%)و كورتهێنانی بودجەی ئەو وڵاتە لە (13) ملیار دۆلار نزیك ببێتەوە، چونكە بانكی ناوەندیی ئەو وڵاتە لەقۆناغێكدا بۆ رێگریی لەهەڵاوسانی ئابوریی، رۆژانە بڕی  (570) ملیار تمەن پارەی چاپ كردووە.

سەرەڕای هەژاریی و گرانی، پیربوونی كۆمەڵگەی ئێران بووەتە مەترسییەكی گەورەو گەشەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە لە (سفر) نزیك بووەتەوە، كەئەمەش دەبێتە هۆكارێكی دیكەی هەڵاوسان، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت بەزیادكردنی بازرگانیی لەسنوری وڵاتانی دراوسێی بەتایبەت عێراق و هەرێمی كوردستان و رێككەوتنی (25) ساڵە لەگەڵ چین و پەرەپێدانی كشتوكاڵ ئاستی هەڵاوسانە گەورەكەی دابەزێنێت. 

گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی ئێران

بەپێی ئامارەكانی سندوقی نێودەوڵەتیی دراو؛ ئاستی نێوەنجی هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لەساڵی (2020) گەیشتووەتە (36.5%) كەپێشبینی دەكرێت ئەمساڵ بگاتە (39.5%)و تازیاتر لە (40%) بەرز ببێتەوە، چونكە بەپێی بەراوردە داراییەكان و چاپكردنی زۆری پارە لەئێران رەنگە كورتهێنانی بودجە بگاتە (12) ملیار دۆلارو پێشبینییەكەی ئەو ناوەندە لەگەڵ ئامارەكانی ئێران هاوشانەو ئەگەری روودانی ئەو هەڵاوسانە گەورەیە لەئێران بەهێزە.

ئەم پێشبینییە لەكاتێكدایە كەهەڵاوسانی ئابوریی وڵاتی ئەفغانستان تەنها (4.1%)ە، بەڵام هەڵاوسانی ئێران (25%)ە، نێوەنجی هەڵاوسانی ئابوریی ئەفغانستان دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوەو گەیشتووەتە نزمترین ئاستی خۆی كە بە (4.1%) مەزەندە دەكرێت و ئەمەش كەمترین ئاستی هەڵاوسانە لەحەوت مانگی رابردووداو نێوەنجی ئەو هەڵاوسانە لە (12) مانگی وڵاتەكەدا (7.7%) بەراورد كراوە، لەكاتێكدا جەنگ و ناسەقامگیریی ساڵانێكە بەرۆكی ئەو وڵاتە بەرنادات، بەڵام نێوەنجی هەڵاوسانی ئێران لەنێوان (25%) بۆ (50%) بەرزو نزم دەبێتەوەو هەڵاوسانەكەی چەند هێندەی ئەفغانستانە.

حكومەتێكی قەرزدار

بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران بڕی پارەی چاپكراوی وڵاتەكە تامانگی رابردوو گەیشتووەتە سێ هەزارو (300) ملیار تمەن و بانكی ناوەندیی تەنها لەمانگی رابردوودا رۆژانە (570) ملیار تمەن پارەی قورسی تمەنی خستووەتە بازاڕەوە.

رۆژنامەی ئیعتیماد كە سەر بە ریفۆرمخوازانی ئێرانە بەناونیشانی (قەرزی 13 ژمارەیی حكومەتی داهاتوو) نووسیویەتی: بەهۆی زۆری چاپكردنی پارە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە بۆ چارەسەركردنی كورتهێنانی بودجە، حكومەتی ئێستا (177) هەزار ملیار تمەن كەدەكاتە زیاتر لەحەوت ملیار دۆلار كورتهێنانی بۆ حكومەتی داهاتوو جێدەهێڵێت.

رۆژنامەكە ئاماژەی بەوە كردووە كەحكومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی ئەمساڵ كۆمەڵێك بەڵگەنامەو سەرچاوەی بانكیی و دارایی خستووەتە مەزادەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەسودی ئەو سەرچاوانە كورتهێنانی بودجە قەرەبوو بكاتەوە، بەڵام لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەوەی لەساڵەكانی (2018 و 2019) پارەی چاپكراوی زۆری خستووەتە بازاڕەكانەوە، بووەتە مایەی هەڵاوسانی ئابوریی.

ئەگەرچی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران جەختیان لەوە كردەووەتەوە كەكورتهێنانی بودجە دەگاتە نزیكەی (13) ملیار دۆلار، بەڵام حكومەتی ئێستای وڵاتەكە زیاتر لە (177) هەزار ملیار تمەن كورتهێنان یان قەرزی هەیە، كە بێگومان بۆ حكومەتی داهاتووی جێدەهێڵێت.

هەشت ساڵ هەژاریی

بەپێی ئامارەكان زیاترین هەڵاوسان و قەرزو گرانی لەماوەی نزیكەی هەشت ساڵی حكومەتی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری ئێران لەو وڵاتە روویداوە، چونكە تەنها لەسەردەمی ئەودا نرخی زۆربەی كاڵاو پێدوایستییە سەرەكییەكانی ژیان (10) هێندە بەرزبوونەتەوە.

ئاژانسی هەواڵی (تەسنیم ) سەر بەتوندڕەوەكانی محافزكاران لەئێران بەناونیشانی (خراپترین حكومەت بەزمانی ئامار) نووسیویەتی: حكومەتی حەسەن رۆحانی بۆ یەكەمجار دوای (40) ساڵ لەمێژووی كۆماری ئیسلامی ئێراندا، لەماوەی سێ ساڵی بەدوای یەكتردا ئاستی هەڵاوسانی ئابوریی بۆ (30%)و لەدوو ساڵی بەردەوامی دیكەدا ئاستی هەڵاوسانی بۆ (40%) بەرزكردووەتەوە، كە لەساڵی (1980) هیچ حكومەتێكی ئێران هێندەی ئەم حكومەتە ئاستی هەژاریی لەو شێوەیەی نەخوڵقاندووە.

تەسنیم روونیكردووەتەوە؛ بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاستی هەڵاوسان لەساڵی (2018) گەیشتووەتە (31.2%)و ساڵی (2019) بۆ (41.2%) بەرز بووەتەوەو لەساڵی (2020) گەیشتوەتە زیاتر لە (44%)و بەپێی نرخی كاڵاكان دەردەكەوێت كە لەماوەی هەشت ساڵ لەحكومەتەكەی رۆحانیدا، نرخی كاڵاو پێداویستییە سەرەكییەكان بۆ (10) هێندە بەرز بووەتەوەو ئەم ژمارانە دەریدەخەن كە تاچ ئاستێك هەژاریی لەماوەی ئەو حكومەتەدا لەئێران قوڵتر بووەتەوە.

بەدخۆراكی لەوڵاتێكی دەوڵەمەند

گرانبوونی كاڵاو خۆراك و كەمبوونەوەی ئاستی داهاتی تاك دانیشتوانی ئێرانی تووشی بەدخۆراكی كردووە، بەجۆرێك كەبەكارهێنانی شیرەمەنی بۆ هەر كەسێكی ئێرانی (130) كیلۆ لەپێوەری جیهانی كەمترەو ئاستی بەكارهێنان و خواردنی گۆشت لەو وڵاتە بەراورد بەوڵاتانی هەژاری وەك ئەفەریقا، یەمەنو كۆریای باكور كەمترە .

دامەزراوەی ئاسایشی خۆراكی ئێران ئاشكرای كردووە كەئاستی ساڵانەی بەكارهێنانی گۆشت بۆ هەركەسێك لەئێران دەگاتە شەش بۆ هەشت كیلۆ، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتی رێكخراوی خۆراكی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان (فاو) ئاستی بەكارهێنانی گۆشت بۆ هەركەسێك لەساڵێكدا لەغینا (9) كیلۆیە لەگینە (6.5) كیلۆو نیجیریا (8.5) كیلۆو تانزانیا (10) كیلۆو لەیەمەن (14.5) و لەكۆریای باكور (10.5) كیلۆیە.

وەزارەتی بازرگانی ئێران بڕیاری داوە رێگە بەهاوردەی مریشكی دەرەوە تائاستی (50) هەزار تۆن بدرێت لەكاتێكدا پێشترو لەساڵی (2020) تەنها (112) تۆن مریشك هاوردەی ئێران كراوە، كە بەراورد بەساڵی (2019) هاوردەكە بەڕێژەی (90%) كەمی كردووە.

لەلایەكی دیكەوە بەپێی ئامارەكان و پێوەرە جیهانییەكان، نێوەنجی خواردنی بەرهەمی شیرەمەنیی وەك ماست و پەنیرو..هتد بۆ هەر كەسێك لەجیهاندا دەگاتە (180) كیلۆگرام، بەڵام لەئێران دەگاتە (50) كیلۆگرام و جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێوان پێورە جیهانییەكان و ئاستی بەكارهێنانی شیرەمەنی لەئێران.

ساڵانە تەنها (10) ملیۆن تۆن شیر لەئێران بەرهەمدەهێنرێت، كە شەش ملیۆن تۆنی لەبواری پیشەسازی بەكاردەهێنرێت و هاوكات بەهۆی دۆخی ئابوریی خراپی خەڵكەوە ئاسان نییە خەڵكی وڵاتەكە بتوانن خۆیان لەگەڵ پێوەرو ستانداردی جیهانی بەكارهێنانی شیرەمەنی بگونجێنن و ئەمەش بووەتە مایەی بەدخۆراكیی.

(95%)ی خەڵكی ئێران هاوكاریی دارایی وەردەگرن

ئێران (10) ساڵە سەرقاڵی جیاكردنەوەی ئەو هاووڵاتیانەیەتی كەداهاتیان زۆرەو پێویستیان بەهاوكاریی دارایی (یارانە) لەوڵاتەكە نییە، بەڵام تائێستا حكومەت و پەرلەمان نەیانتوانیوە چارەنووسی سێ ئاستی كۆمەڵایەتیی ئابوریی لەكۆی (10) ئاستی كۆمەڵایەتیی كەپێویستیان بەو هاوكارییە نییە، یەكلایی بكەنەوەو لەنوێترین هەنگاویشدا بڕیاری لابردنی هاوكاریی ئەو كەسانە لەبودجەدا لابراوە.

ژمارەی دانیشتوانی ئێران نزیكەی (84) ملیۆن كەسەو (95%)ی ئەو ژمارەیە واتە (78) ملیۆن كەس مانگانە بڕی (45) هەزار تمەن كەدەكاتە نزیكەی دوو دۆلار دەخرێتە سەر ئەژمارە بانكییەكانیان و كۆی گشتی ئەو بڕە یارانەیە لەساڵێكدا دەكاتە زیاتر لەیەك ملیارو (600) ملیۆن دۆلار لەكاتێكدا بەپێی لێدوانی بەرپرسان نزیكەی یەك لەسەر سێی كۆی دانیشتوانی ئێران داهاتیان باشەو پێویستیان بەو هاوكارییە داراییەی حكومەت نییە كەپێی دەوترێت یارانە.

گرانیی وەچەخستنەوەی لەئێران كەمكردووەتەوە..

بەپێی ئاماری (10) مانگی رابردووی ساڵی رابردوو لەئێران گەشەی ژمارەی دانیشتوان بۆ كەمتر لە(1%) دابەزیوە، لەكاتێكدا ئاستی گەشە لەساڵی (1986) گەیشتووەتە نزیكەی (4%)، بەڵام لەساڵی (2019) ئاستی گەشە بۆ كەمتر لە (0.6%) دابەزیوە، واتە لەسفر نزیك بووەتەوەو دابەزینەكەش بەردەوامە.

بەپێی ئامارەكان لەساڵی رابردوودا نزیكەی (946) هەزار منداڵ لەئێران لەدایكبوون، بەڵام لەبەرامبەردا ژمارەی كەسانی بەتەمەن و بەساڵاچوو پێنچ هێندەی منداڵانی تازە لەدایكبووەو هاوكات ئاستی بەرزبوونەوەی رێژەی بەساڵاچووان بەراورد بە لەدایكبوونی منداڵان گەیشتوە (15%)، بۆیە ئەگەر ژمارەكان بەوشێویە بەردەوام بێت ئاستی گەشەی دانیشتوانی ئێران تا (10) ساڵی دیكە دەبێتە سفر.

بەرپرسان و تووێژەرانی كۆمەڵایەتی گرانی و دۆخی بژێویی خەڵك بەهۆكاری سەرەكیی كەمبوونەوەی وەچەخستنەوەو گەشەی دانیشتوان لەئێران دەزانن.

ئێران بەهیوای فرۆشی نەوت و رێككەوتنی چینە

پێگەی ئەلیكترۆنیی ئۆیل پرایس (Oil Price) ئاشكرای كردووە كە چین كڕینی نەوتی لەسەرجەم وڵاتان و بەتایبەت عێراق كەمكردووەتەوە، بەڵام بەپێچەوانەوە دوای رێككەوتنە (25) ساڵەكەی لەگەڵ ئێران كڕینی نەوتی لەو وڵاتە بۆ نزیكەی یەك بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا بەرز كردووەتەوە.

ئۆیل پریس ئاماژەی بەوەكردووە كە چین كڕینی نەوتی لەمانگی مارسی رابردوو بەڕێژەی (8.81%) بەراورد بەمانگەكانی پێشووتر كەم كردووەتەوەو لەو مانگەدا رۆژانە بڕی زیاتر لە (11) ملیۆن بەرمیل نەوتی كڕیوەو بەپێی ئامارەكان لەو ماوەیەدا رۆژانە لەنێوان (856) هەزار بۆ یەك ملیۆن بەرمیل نەوتی لەئێران كڕیوە، كە بەراورد بەمانگی رابردووتر دوو هێندە بەرزبووەتەوە لەبەرامبەرداو لەو ماوەیەدا كڕینی نەوتی لەعێراق و سعودیە كەمكردووەتەوە كە رەنگە هۆكاری ئەمەش بۆ رێككەوتنی (25) ساڵەی نێوان تاران و پەكین بگەڕێتەوە.

ئێران (90%)ی بودجەكەی پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت و سزاكانی ئەمەریكا بووە هۆی لەدەستدانی بەشێكی بەرچاوی ئەو داهاتە، چونكە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا رایگەیاندبوو كە واشنتۆن مەبەستیەتی هەناردەی نەوتی ئێران بگەیەنێتە سفرو رێگریی لەفرۆشتنی نەوتی ئەو وڵاتە بكات، لەبەرامبەردا ئێران دەیەوێت بە رێككەوتن لەگەڵ چین زۆربەی بەرهەمی نەوتەكەی كە لەدوو ملیۆن و (450) هەزار بەرمیلی رۆژانە نزیك دەبێتەوە رەوانەی چین بكات و قەرەبووی كورتهێنان و بودجەی وڵاتەكەی پێبكاتەوە.

ئێران ئاسانكاریی بازرگانیی بۆ هەرێم دەكات

عێراق دوای وڵاتی چین زیاترین كاڵای ئێرانی بۆ هاوردە دەكرێت و سەرچاوەیەكی گرنگی داهاتە بۆ تاران، بۆیە لەو چوارچێوەیەشدا ئێران دەیەوێت سنورە بازرگانییەكانی لەگەڵ عێراق و هەرێمی كوردستان زیاد بكات و لەنوێترین هەنگاودا سنوری سەیرانبەن بەشێویەكی فەرمی بۆ گەشتیاری و بازرگانیی بەتەواوەتی دەكاتەوەو هەوڵی زیادكردنی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی لەسنورێكی دیكەش لەگەڵ هەولێر دەدات.

ئاژانسی هەواڵی مێهر بەناونیشانی (ئامادەیی ئێران بۆ بەهێزكردنی ئاڵوگوڕی بازرگانیی لەگەڵ هەولێر) لێدوانی محەمەد عەلی شەهریاری، پارێزگاری ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستانی بڵاوكردووەتەوە، كە لەدیدارێكی هەفتەی رابردوو لەگەڵ سەركۆنسوڵی كۆماری ئیسلامی ئێران لەهەولێر رایگەیاندووە كەئێران دەیەوێت ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانی لەگەڵ هەولێر زیاتر بكات و بۆ ئەو مەبەستەش ئامادەكاریی پێویست دەكات.

شەهریاری وتوویەتی: بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بوارە كەلتوری و ئابورییانەی لەنێوان ئێمە و هەولێر هەیە، ئەو پارێزگایە یەكێكە لەو شوێنانەی كەئێران كاڵای بۆ رەوانە دەكات، ئامادەین هەوڵی نەمانی  ئەو ئاستەنگانە بدەین كە رێگرن لەبەردەم بەهێزكردنی بازرگانیی نێوانمان.

بەپێی لێدوانی ئەو بەرپرسەی ئێران ساڵانە بەبەهای سێ ملیار دۆلار كەلوپەل و خۆراكی ئێرانی لەسنوری پارێزگای ورمێ بۆ وڵاتانی (عێراق و توركیا و ئازربایجان) هەناردە دەكرێت.

خەڵكی هەژارو ئابوریی گەورە

وەك لە راپۆرتەكەدا ئاماژەی پێكراوە نزیكەی (78) ملیۆن دانیشتوی ئێران بۆ بژێویی رۆژانەیان پێویستییان بەهاوكاریی داراییەو ئەم ژمارەیە بەزمانێكی دیكە بەهەژار ئەژمار دەكرێن، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەو دۆخە نالەبارو سزا ئابورییانەی بەسەر ئێراندا سەپاوە بەپێی راپۆرتی سندوقی نێودەوڵەتیی دراوو بانكی جیهانی؛ پلەی ئابوریی ئێران لەماوەی (10)ساڵدا سەرەڕای سزا توندەكان لەنێوان (16) بۆ (22) بووە لەئاستی وڵاتانی جیهاندا.

ئێران لەماوەی (40) ساڵدا بە بەردەوامی لە رووی ئابوریی و هێزی كارەوە گەشەی بەخۆیەوە بینیوەو هاوكات ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی گەشەی كردووەو بەو پێوەرانە پلەی ئێستای ئابوریی ئێران لەجیهاند لە(18)یەو سندوقی نێودەوڵەتیی دراو پێشبینی كردووە كە ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ساڵی (2021) لەئێران بگاتە (651) ملیار دۆلار، لەكاتێكدا ئەو بڕە لەساڵی (2017) نزیكەی (430) ملیار دۆلار بووە.