هەڵۆ سەربەست

لەسەرەتای دەركەوتنی پێكوتەكانی كۆرۆناوە، گومان لەسەر بەكارهێنان و كاریگەرییە لاوەكییەكانی و رادەی كاریگەرییەتی بۆ لەناوبردنی ڤایرۆسەكە دروستبوو، ئەوەش وایكرد زۆرینەی وڵاتەكان سەرۆكەكانیان بەبەرچاوی كامێراكانەوە خۆیان بكوتن تا ئەو گومانانە لای هاووڵاتییەكانیان بڕەوێننەوە.

زۆرترین گومان رووبەڕووی پێكوتی ئەسترازینیكا بووەوە و بەهۆیەوە چەندین جار وڵاتان سیاسەت و ستراتییجی خۆیان لە بەكارهێنانیدا گۆڕی، بەتایبەتی وڵاتانی ئەوروپا.

لەكۆتایی كانونی دووەمی 2021دا ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی EMA رەزامەندی نیشاندا لەسەر بەكارهێنانی پێكوتی ئەسترازینیكا، بەڵام لیژنەی هەمیشەیی كوتان لەئەڵمانیا راسپاردەیدا كە تەنیا بۆ تەمەنی خوار (65) ساڵ بەكاربهێندرێت، چونكە زانیاریی پێویست لەبەردەستدا نییە.

لە 11ی ئازاری رابردوودا لیژنەكە بڕیاریدا بۆ سەروو (65) ساڵیش بەكاریبهێنێت، چونكە تا ئەوكات زانیاریی پێویستی دەستكەوتبوو، بەڵام لەهەمان ڕۆژدا دانیمارك كوتانی بەئەسترازینیكا راگرت و دوای ماوەیەكی كەمیش هۆڵەندا و بولگاریا و ئایسلەندا چوونە پاڵیان و دواتریش فەڕەنساو ئیسپانیاو پورتوگال و ئیتاڵیاو سلۆڤینیاو لۆكسمبۆرگ و ئەڵمانیاش، بەكارهێنانیان قەدەغەكرد.

هۆكاری ئەو قەدەغەكردنانە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تەنیا لەبەریتانیا (30) كەس تووشی جەڵدەی خوێنبەری مێشك بوون و لەوانەش حەوت كەسیان گیانیان لەدەستدا.

ئەگەرچی گومانەكان بۆ ئەوە دەچوون كەهۆكاری ئەو جەڵدانە پێكوتی ئەسترازینیكا بێت، بەڵام تائێستا یەكلایی نەكراوەتەوە، چونكە بەوتەی دەستەی رێكخستنی دەرمانی بەریتانی لەكۆی (18) ملیۆن كوتراو، تەنیا ئەو ژمارە كەمە جەڵدە لێیداون. بۆیە نازانرێت كە تەنیا رێكەوتە؟ یان بەهۆی كوتانەكەوەیە. لەوبارەیەشەوە ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی رایگەیاند:

«نەسەلمێندراوە، بەڵام لەوانەیە»

هاوكات د.جۆن رێن سەرۆكی جێبەجێكاری دەستەكە بەئاژانسی بی بی سی وت:

«سودەكانی پێكوتی ئەسترازینیكا لەپاراستن لەپەتای كۆڤید 19 لەسەروو هەموو مەترسییەكەوەیەو دەبێت خەڵك كاتێك داوایان لێدەكرێت، بەردەوامبن لەوەرگرتنی».

كاتێك ئەڵمانیا رایگەیاند لەكۆی دوو ملیۆن و (700) هەزار كوتراو، (31) حاڵەتی جەڵدەلێدانی تۆماركردووەو نۆ كەسیان مردوون، كەزۆرینەیان ژنانی گەنج بوون لەسییەكانی تەمەنیاندا، گومانەكان زیاتربوون و بەهۆشیەوە وڵاتان بڕیاریاندا ئەو پێكوتە قەدەغە بكەن. چونكە لەباری ئاساییدا ئەو جۆرە لەجەڵدەی خوێنبەری مێشك ساڵانە لە (16) ملیۆن كەسدا تەنیا لەدوو كەس دەدات. هەروەها دوو حاڵەتی جەڵدەلێدانی تر لەبەریتانیا روویدا، ئەگەرچی بەپێكوتی ڤایزەر كوترابوون و تائێستا (10) ملیۆن كەس بەو پێكوتە كوتراون، بەڵام هەمان تەكنیكی كوتانی ئەسترازینیكایان بەكارهێنابوو.

سەبارەت بەو حاڵەتانە لیندا بۆڵد، شارەزای تەندروستیی گشتی لەزانكۆی ئەدنبرەی بەریتانی بەماڵپەڕی DWی ئەڵمانی راگەیاند، حاڵەتاكانی جەڵدەلێدان رووداوێكی دەگمەن بوون و لەئێستادا هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ ئەوەی پێكوتەكان هۆكارێكی راستەوخۆبن بۆی و وتی:

«كۆرۆنا خۆی مەترسیی جەڵدەلێدان زۆر زیاتردەكات و لەوانەیە ئەوە بەشێك بێت لەهۆكاری ئەو جەڵدانەی دەیبینین»

ئەو زانیارییە دژانە وایكردووە وڵاتانی ئەوروپا چەند جارێك بڕیارەكانیان بگۆڕن و هەریەكەیان و بەجۆرێك پێكوتەكان بەكاربهێنن.

ئەڵمانیا كە لەسەرەتادا ئەسترازینیكای تەنیا بۆ خوار (65) ساڵ بەكاردەهێناو دواتر بۆ هەموو تەمەنەكان بەكاریهێنا، دوای دەركەوتنی جەڵدەكان بڕیاریدا تەنیا بۆ سەروو (60) ساڵ بەكاریبهێنێت. وڵاتانی تریش لەبەرئەوەی ئاژانسی دەرمانی ئەوروپا ناتوانێت بڕیاریان بەسەردا بسەپێنێت، هەریەكەیان و بۆ تەمەنێك بەكاریدەهێنن و هەندێكیشیان هێشتا بەكاریناهێنن.

لەلایەكی ترەوە فەڕەنسا بەنیازە ئەوانەی تەمەنیان لە (55) ساڵ كەمترەو ژەمی یەكەمیان لەپێكوتی ئەسترازینیكا وەرگرتووە، ژەمی دووەمیان لەپێكوتی ڤایزەر یان مۆدێرنا پێبدات. لەوبارەیەوە مارگرێت هاریس وتەبێژی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی بەئاژانسی هەواڵی فەڕەنسای وت:»لە نەبوونی داتای پێویستدا رێكخراوی تەندروستی جیهانیی ناتوانێت راسپاردە بكات بەوەی لەنێوان ژەمەكاندا جۆری پێكوتی كۆرۆنا بگۆڕدرێت، چونكە لەئێستادا زانیاریی تەواو لەبەردەستدا نییە كەئەو كارە دەكرێت بكرێت یان نا».

بڕیارەكەی فەڕەنسا لەئەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كەڕۆژی هەینی رابردوو ئاژانسی دەرمانی ئەوروپی رایگەیاند چوار كەسی تر كە بەپێكوتی جۆنسۆن ئەند جۆنسۆن كوتراون، تووشی جەڵدەی توند بوون و یەكێكیشیان مردووە. ئەسترازنیكا و جۆنسۆن ئەند جۆنسۆن، ئەو دوو پێكوتەن كە لەئەوروپادا رێگەپێدراون بۆ بەكارهێنان، بۆیە فەڕەنسا بەرەو ئەوە دەڕوات جۆری پێكوتەكە بگۆڕێت بۆ ڤایزەر یان مۆدێرنا.

لەلایەكی ترەوە كۆمپانیای ڤایزەر داوای لەئیدارەی خواردن و دەرمانی ئەمریكی كردووە رێگای بدات بەكارهێنانی پێكوتەكەی فراوانبكات، بەجۆرێك هەرزەكارەكانی تەمەن نێوان (12) بۆ (15) ساڵ بگرێتەوە. لەكاتێكدا كۆتاییەكانی 2020 رێگای پێدرا لەتەمەنی (16) ساڵییەوە بەكاربهێندرێت. پێستریش رایگەیاندبوو كەقۆناغی سێیەمی تاقیكردنەوەكانی سەلماندوویانە پێكوتەكەی بۆ تەمەنی (12) بۆ (15) ساڵ بێ زیانە و 100% كاریگەرەو لەئێستاشدا لێكۆڵینەوە لەسەر رادەی كاریگەرییەكەی دەكەن لەسەر منداڵانی تەمەن شەش مانگ بۆ (11) ساڵ.

هەروەها رۆشێل واڵسكی بەڕێوەبەری (سەنتەری كۆنترۆڵ و پاراستن لەنەخۆشی) كۆمپانیاكە رایگەیاند، لەو بڕوایەدایە لەناوەڕاستی مانگی ئایاردا رەزامەندییان بۆ بكرێت. داواكەی ڤایزەر هاوكاتی بەرزبوونەوەی رێژەی توشبووانی ئەمریكایە لەتەمەنی (10) بۆ (19) ساڵ و شارەزاكانیش دەڵین، كوتانی منداڵان هەنگاوێكی چارەنووسـسازە بۆ دەستخستنی بەرگریی گشتی و كۆتایی هێنان بەپەتاكە و تا ئەوە نەكرێت پەتاكە بەردەوامدەبێت.

وڵاتێكی وەكو بەریتانیا تائێستا بەلایەنی كەمەوە ژەمێك كوتانی بەزیاتر لە (31) ملیۆن كەس داوە، واتە نزیكەی نیوەی هاووڵاتییەكانی، لەكاتێكدا وڵاتە هەژارترەكانی وەك مەكسیك كەمتر لە (10) ملیۆن ژەمیان داوە، كەدەكاتە نزیكەی 7%ی دانیشتوانەكەی. هاوكات هیندستانیش بەدەست كەمیی ژەمەكانەوە دەناڵێنێت و لەئێستادا لەزۆر هەرێمی ئەو وڵاتە، هیچ ژەمە پێكوتێك نەماوە بیدەنە هاووڵاتیان

وێڕای كێشەی كاریگەری و زیانە لاوەكییەكانی پێكوتەكان، لەئێستادا كێشەی نایەكسانی و نادادپەروەریی لەدابەشكردن و بەكارهێنانیدا بووەتە یەكێك لەپرسە گەرمەكانی نێو چالاكوانان و رێكخراوە مرۆیی و مەدەنییەكان.

 تەنانەت هەندێك لەچالاكوانە دیارە جیهانییەكان، بڕیاریانداوە بەهۆی ئەو نایەكسانییەوە بایكۆتی (كۆنگرەی 26ی لایەنی گلاسكۆ لەپێناوی ژینگەدا) بكەن. لەوبارەیەوە گریتا تونبێرگ، چالاكوانی دیاری سویدی باسی لەجیاوازیی دابەشكردنی پێكوتەكان كرد لەجیهانداو دەڵێت:»لەگەڵ ئەو نادادییە زۆرەی لە دابەشكردنی پێكوتەكاندا هەیەو ئەگەر بەو جۆرە بەردەوامبێت، ناچمە كۆنگرەی ژینگەی هەسارە 26».

ژمارەكانیش ئەو نادادییە دەسەلمێنن، بۆ نموونە وڵاتێكی وەكو بەریتانیا تائێستا بەلایەنی كەمەوە ژەمێك كوتانی بەزیاتر لە (31) ملیۆن كەس داوە، واتە نزیكەی نیوەی هاووڵاتییەكانی، لەكاتێكدا وڵاتە هەژارترەكانی وەك مەكسیك كەمتر لە (10) ملیۆن ژەمیان داوە، كەدەكاتە نزیكەی 7%ی دانیشتوانەكەی. هاوكات هیندستانیش بەدەست كەمیی ژەمەكانەوە دەناڵێنێت و لەئێستادا لەزۆر هەرێمی ئەو وڵاتە، هیچ ژەمە پێكوتێك نەماوە بیدەنە هاووڵاتیان.