هاوڵاتى

بڕیارە مانگی داهاتوو هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران بەڕێوەبچێت و پێشبینییەكان ئاماژەن كە رێژەی بەشداریی خەڵك لەنێوان (25%) بۆ (39%) دەبێت و كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان هیوایەكی ئەوتۆی لەسەر ئەو هەڵبژاردنە هەڵنەچنیوەو بانگەشەی بایكۆت گەرمترە لەبەشداریی.

رێژەی بەشداریی كەمی كورد رەنگە بۆ چەند هۆكارێكی سەرەكیی بگەڕێتەوە چونكە بەپێی یاساو دەستور ناتوانن خۆیان بۆ سەرۆك كۆماریی كاندید بكەن و دواجار ناوچە كوردنشینەكان لەدیدی كۆماری ئیسلامییەوە وەك جوگرافیایەكی سیاسی مەترسیدار لێی دەڕوانرێت و بەبەردەوامی تێڕوانینی ئاسایشی و ئەمنیی بۆ كوردو ئەو ناوچانە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە زاڵە. 

لەماوەی پێنج رۆژدا (592) كەس لەئێران ناوی خۆیان بۆ هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی تۆمار كردووەو لەئێستاوە (320) كەسیان بەهۆی نەبوونی ناسمانەو مەرجەكان رەتكراونەتەوە، زۆرترین ناوی دووبارە یان كاندیدی پێشوو بەشداریی ئەو پڕۆسەیەیان كردووە، بەڵام (14) كەسیان شانسی بەشدارییان لەهەڵبژاردنەكان زیاترەو سێ كەسیشیان ئەگەری سەركەوتنیان زیاترە.

كوردو سەرۆك كۆماری لەئێران

بەپێی تووێژینەوەیەكی ناوەندی تووێژینەوەی زانستی مرۆیی و لێكۆڵینەوەی كەلتوریی ئێران پێشترو لەساڵی (1979)  واتە یەكەم خولی هەڵبژاردنەكانی دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەو وڵاتە، ئاستی بەشداریی خەڵكی كورد یان ناوچە كوردییەكان لەهەڵبژاردنەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران نزیكەی (13%) بووەو قۆناغ بەقۆناغ لەخولی شەشەم بۆ (53%) و دواتر لەخولی حەوتەمی سەرۆك كۆماریی بۆ (79%) بەرزبووەتەوە كەهۆكارەكەشی گەڕێندراوەتەوە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری و گەشەی ئەو ناوچانە.

لەتووێژینەوەكەدا كە پشت بەئاماری بەشداریی خەڵكی كورد لەهەڵبژاردنە گەشتییەكان و سەرۆك كۆماریی ئێران لەپارێزگای (سنە) لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەستووە، روونیكردووەتەوە خەڵكی ئەو ناوچانە زیاتر بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و  ئەنجومەنی شارەوانییەكان دەكەن، چونكە كاندیدی كورد لەو هەڵبژاردنانەدا بوونیان هەیە، بەڵام بەپێچەوانەوەی ئاستی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەو پارێزگایە بەراورد بەهەڵبژاردنەكانی دیكە زۆر كەمتر دەبێتەوە و تەنانەت هەر كاتێك رێگریی لەكاندیدی ریفۆرمخوازان كرابێت بۆ هەڵبژاردنەكان، ئەوا ئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكاندا بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە.

لەئامارەكاندا ئەوە ئاشكرایە كەخەڵكی كورد لەحەوتەمین خولی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری ئێران لەساڵی (1997)  زیاترین رێژەیان لەبەشداریی لەهەڵبژاردنەكان تۆمار كردووەو رێژەی بەشدارییەكە گەیشتبووە زیاتر لە (79%) كەهیچ كات ئەو رێژەیە لەبەشداریی لەمێژووی ناوچە كوردییەكان دووبارە نەبووەتەوەو هۆكارەكەشی دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی كە خەڵك بەهیوای ریفۆرم و چاكسازیی لە تێڕوانینی كۆماری ئیسلامی ئێران سەبارەت بەكورد زیاترین دەنگیان دا بە محەمەد خاتەمی، كاندیدی ریفۆرمخوازان لەو سەردەمەدا.

دوای ئەوەی محەمەد خاتەمی لەساڵی (1997) و بەزیاتر لە (20) ملیۆن دەنگ بووە پێنجەمین سەرۆك كۆماری خولی حەوتەم، جارێكی دیكە لەساڵی (2001) خۆی بۆ خولی هەشتەم كاندید كردەوە، ئەگەرچی سەركەوتنی بەدەستهێنایەوە بەڵام ئاستی بەشداریی كورد بۆ (53%) دابەزی كە ئەمەش ئاماژەیە بەكەمبوونەوەی هیوای هەڵچنراوی خەڵكی كورد سەبارەت بە ریفۆرم و ریفۆرمخوازن لەئێران.

ساڵی (2005) و لەهەڵبژاردنەكانی خولی نۆیەمی سەرۆك كۆماریی لەئێران، حزبی دیموكراتی كوردستان لەژێر كاریگەریی لێدوان و بەیاننامەی میرحسێن موسەوی و مەهدی كەڕوبی، كاندیدەكانی ریفۆرمخوازان سەبارەت بەچارەسەری كێشەی پێكهاتە نەتەوەییەكان لەئێران كەكوردیشی لەخۆ دەگرت، داوایان لەخەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان كرد كەبەشداریی لەو هەڵبژاردنانە بكەن و ئەو حزبە ناڕاستەوخۆ داوای لەخەڵك كرد دەنگ بەكاندیدی ریفۆرمخوازان بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران بدەن، بەڵام ئەو داواكارییەی حزبی دیموكرات دادی ریفۆرمخوازانی ئێرانی نە لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و نە لەئێران نەداو رێژەی بەشداریی خەڵكی كورد لەو هەڵبژاردنەدا بۆ (24%) دابەزی و مەحمود ئەحمەدی نەژاد، كاندیدی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەقۆناغی دووەمی ئەو هەڵبژاردنانەدا سەركەوتنی بەدەستهێنا و بووە شەشەمین سەرۆك كۆماری ئێران.

لەخولی دەیەمی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران لەساڵی (2009) كە ئەحمەدی نەژاد، جارێكی دیكە بەشداریی تێدا كردووە و بۆ جاری دووەم بووەوە بە سەرۆك كۆمار، رێژەی بەشداریی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان بە (64%) لەقەڵەم دراوەو پێدەچێت ئەحمەدی نەژاد بەپۆشینی جلوبەرگی كوردی و سەردانی ناوچە جیاوازەكانی كوردستان و بەرزكردنەوەی كاتیی ئاستی ئابوریی ناوچە كوردنشینەكان ئەم رێژە لەبەشدارییەی لە بەرژەوەندیی خۆی بەرز كردبێتەوە.

كورد زیاترین دەنگی بەڕۆحانی داوە

لەساڵی (2013) كە حەسەن رۆحانی وەك میانڕەوێكی سەر بە ریفۆرمخوزان خۆی بۆ خولی یانزەیەمی سەرۆك كۆماریی ئێران كاندید كردو ئاماژەی بە رەچاوی كردنی پێگەی پێكهاتە نەتەوەییەكان ئێران بەتایبەت كورد لەجومگەكانی دەسەڵاتدا كردو ئەمەش وایكرد رۆحانی (73%)ی دەنگەكانی كورد بۆ خۆی ببات و سەركەوتنی پێ مسۆگەر بكات بەڵام ئاستی بەشداریی خەڵك لەو ناوچانە لە (56%) تێپەڕی نەكرد.

ساڵی (2007) جارێكی دیكە حەسەن رۆحانی وەك حەوتەمین سەرۆك كۆماری ئێران لە هەڵبژاردنەكانی خولی دوانزەیەمی سەرۆك كۆماری خۆی كاندید دەكاتەوە، ئەگەرچی ئەمجارەش رێژەی بەشداریی كورد (58%) بووە، بەڵام رێژەیەكی بەرچاو لەخەڵكی كورد دەنگ بە رۆحانی دەدەن و ئەو رێژەیەش كە زیاتر بووە لە (70%) بەراورد بەكۆی دەنگەكانی رۆحانی لەناوچە جیاوازەكانی ئێران زیاترین رێژەی دەنگی خاوێن لەبازنەی ناوچە كوردییەكان بووە واتا كورد لەئێران زیاترین دەنگی بە رۆحانی داوە.

ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كورد بەژمارە و رێژەی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكاندا خوازیاری گۆڕانكاریی بنەڕەتییە بۆ باشبوونی دۆخی خۆی، چونكە بەپێی ئامارەكانی ئێران رێژەی بەشداریی كورد لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ئێران لەپێنج خولدا كەمترین ئاست بووە لەئێران و لەڕووی بەشداریی كەم لە هەڵبژاردنەكاندا لەڕیزبەندی دووەم  بووە، رەنگە ئەم بەشدارییە كەمە ئاماژە بێت بۆ بەدی نەهاتنی خەون و خواستەكانی و هەڵنەچنین هیوای بۆ سەرۆك كۆماریی لە ئێران.

لەلایەكی دیكەشەوە لەدەستورو یاسای ئێستای ئێراندا پێوەری سەرەكیی كاندیدبوون بۆ سەرۆك كۆماریی ئەوەیە كە لەكەسانی سیاسیی متمانەپێكراوی كۆماری ئیسلامی ئێران و سەر بەئاینیی شیعە بێت لەكاتێكدا بەشێكی بەچاوی كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەسوننە ئەژمار دەكرێن.

لەشكرێك كاندیدی سەرۆك كۆماری لەئێران

رۆژی سێشەممە (11/5/2021) تۆماركردنی ناوی كاندیدەكانی خولی (13)ی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران بۆ ماوەی پێنج رۆژ بەردەوامبوو لەو ماوەیەدا (592) كەس ناوی خۆیان تۆمار كرد كەپێدەچێت زۆربەی هەرە زۆریان رەتبكرێنەوە.

رۆژنامەی (ئافتابێ یەزد) كە نزیكە لە ریفۆرمخوازنەوە نووسیویەتی: لەشكرێك دەموچاوی دووبارە ناوی خۆیان بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران تۆمار كردووە، دەكرێت لەشكركێشی دەستەواژەیەكی گونجاو بێت بۆ پڕۆسەی ناو تۆماركردنەكە چونكە لەپێنج رۆژدا نزیكەی (600) كەس ناوی خۆیان تۆماركردووە لەكاتێكدا ئەو پڕۆسەیە گرنگترین هەڵبژاردنە لەوڵاتەكەداو زیاترین ناوی دووبارەی تێدایە و تەنانەت هەندێك كەس بۆ گاڵتەو خۆدەرخستن بەشداریی ناو تۆماركردنەكەیان كردووە.

لەلایەكی دیكەوە وەزارەتی ناوخۆی ئێران رایگەیاندووە؛ لەقۆناغی یەكەمی پێداچونەوە بە بەڵگەنامەكانی ئەو كەسانەی كەناوی خۆیان بەمەبەستی خۆكاندیدكردن لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی تۆمار كردبوو (320) كەسیان بەهۆی نەبوونی بڕوانامە و جیاوازی تەمەنی دیاریكراوو پێشینەی دادگایی و زیندانیی، رەتكراوەتەوەو بڕیاری كۆتایی لەلایەن ئەنجومەنی چاودێریی كۆماری ئیسلامی ئێران (شورای نیگابان)ەو ئەوان ئەركیان یەكلاییكردنەوەی چارەنووسی ئەو كەسانە دەبێت كە ناوی خۆیان تۆماركردووەو هەر كەسێك بتوانێ دەنگی حەوت كەس لەو ئەندامانە مسۆگەر بكات، دەبێتە كاندیدی سەرۆك كۆماریی لەئێران.

سێ كوچكەی ناكۆكی كاندیدەكان

هەریەكە لە عەلی لاریجانی سەر بەمحافزكاران و سەرۆكی پێشوی پەرلەمان و ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆكی دەزگای دادو كاندیدی پێشوو ئێستای محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی و ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆك كۆمارو كاندیدی پێشوو ئێستای  ریفۆرمخوازان بۆ سەرۆك كۆماریی، ناوی خۆیان تۆماركردووە بەمەبەستی بەشداریی لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران كە بڕیارە لەڕێككەوتی (18/6/2021) بەرێوەبچێت، ئەم سێ كەسە بەهۆی پۆست و دەسەڵات و لایەنەكانیان بە سێكوچكەی ناكۆك ناودەهێنرێن، چونكە پێكهاتەی سەرەكیی سێ جومگەی دەسەڵاتی (پەرلەمان و دادوەریی و حكومەت) لەكۆماری ئیسلامی ئێران بوون و هاوكات هەریەكەیان خۆی بەباڵی دژبەرو ركابەر لەقەڵەمداوە.

شانسی سێكوچكەی (لاریجانی، رەئیسی، جیهانگیری) بۆ سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی ئێران بەراورد بەكەسانی دیكە زیاترە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە محافزكاران ژمارەی كاندیدی دیارو دووبارەیان زۆرە بۆ نمونە (مۆحسین رەزایی، سەرۆكی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كە لەچوار خولی پێشوی سەرۆك كۆماریی ئێران كاندیدبووە بەڵام لەسێ خولدا سەركەوتنی بەدەستنەهێناوەو لەخولێكیشدا لەهەڵبژاردنەكان كشاوەتەوە، هاوكات سەعید جەلیلی، ئەندامی ئەنجومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران كاندیدێكی دیكەی دیاری سەر بەمحافزكارانە، واتە محافزكاران خاوەنی سێ كاندیدی دیاری وەك (رئیسی، رەزایی، لاریجانی)ن، بەڵام ریفۆرمخوازان تەنها ئیسحاق جیهانگیرییان بەدەستەوە ماوەتەوە كە شانسی بۆ سەركەوتن هەبێت.

رۆژنامەی (ئارمانێ میللی) كە سەر بە ریفۆرمخوازانە بەناونیشانی (یەك لایەن و سێ ناوەند) نووسیویەتی: عەلی لاریجانی سەرۆكی پێشوی پەرلەمان و ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆكی دەزگای داد، ناوی خۆیان وەك كاندید بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران تۆمار كردووە، بەڵام رەئیسی و لاریجانی كە لەمحافزكاران ئەژماردەكرێن ئاوی پاكیان كردووە بەدەستی محافزكارانداو رایانگەیاندوە وەك كاندیدی سەربەخۆ بەشداریی پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان دەكەن، ئەوەی روونە محافزكاران پەرتەوازییەكی بەرچاویان پێوە دیارەو بە «یەك لایەن و سێ ناوەند» لەئێران ناویان دەهێنرێت.

ریفۆرمخوازانیش لەماوەی رابردوودا دوو جار توشی شۆك بوون و ئەویش بەهۆی پاشگەزبوونەوەی حەسەن خومەینی بۆ كاندیدبوونی بۆ سەرۆك كۆماریی، چونكە هیوای زۆریان لەسەر هەڵچنیبوو و دوای ئەویش  محەمەد جەواد زەریف ئامادە نەبوو خۆی وەك كاندید بەشداریی پڕۆسەكە بكات بوو كەئەمەش هێندەی دیكە ریفرۆمخوازانی بێهیوا كرد، بۆیە تەنها بژاردەیەك كە بەدەست ئەو باڵەی كۆماری ئیسلامی ئێران مایەوە ئیسحاق جیهانگیری، جێگری سەرۆك كۆماری ئێران بوو، ئەمەش لەكاتێكدا جیهانگیری پێشتر و لەخولی (12)ی سەرۆك كۆماریی یەكێك بوو لەكاندیدەكان و لەبەرژەوەندیی حەسەن رۆحانی كشایەوە.

جیهانگیری وەك پیشەی پێشوی لەدوایین ساتەكانی مۆلەتی ناو تۆماركردنداو دوای داواو تكای سەركردەكانی ریفۆرمخوازان ناوی خۆی بۆ كاندیدبوون تۆمار كرد.

گرەو لەسەر رێژەی كەمی بەشداریی و سەركەوتنە..

تائێستا ژمارەیەك راپرسیی لەئاستی بەشداریی خەڵك لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی لەئێران كراوەو بەپێی ئەو راپرسیانە رێژەی بەشداریی خەڵك لەنێوان (25%) بۆ (39%) دەبێت، كە ئەمەش شانسی محافزكاران بۆ سەركەوتن بەرزدەكاتەوە، هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ئێران لەساڵی (2020) كە رێژەی بەشداریی (42%) بوو ئەمەش بووە هۆی ئەوەی محافزكاران لەكۆی (290) كورسی (221) كورسی مسۆگەر بگەن و ریفۆرمخوازن بە لەدەستدانی (101) كورسیی خولی رابردوودا، تەنها (20) كورسی بەدەستبهێنن و ئەمەش گەورەترین شكستی ریفۆرمخوازان بوو كە زۆربەی شارەزایان، بەشداریی كەمی خەڵك بەهۆكاری ئەو شكستە گەورەیەی ریفۆرمخوازان ناودەبەن.