نامۆ سەربەست

رەجەب تەیب ئەردۆغان لەبەردەم كۆمەڵێك سیاسەتمەداری ناوخۆییدا باسی رێككەوتننامەی لۆزانی كرد، وەك یەكەم سەرۆكی توركیا بەئاشكرا رەخنەی لە ئەو رێككەوتننامە نێودەوڵەتییە گرتووە كە بەپێی ئەو سنوری جیاكەرەوەی نێوان توركیاو یۆنان كێشراوەو لەوكاتەوە بەردەوامبوو لەتوانجەكانی سەبارەت بە نادادپەروەریی ئەو سنورانەی كێشراون.

كانونی یەكەمی 2017 لەمیانی سەردانیدا بۆ یۆنان، كە یەكەم سەرۆكی توركیا بوو دوای (65) ساڵ سەردانی ئەو وڵاتە بكات، ئەردۆغان رایگەیاند:» ئەو رێككەوتننامەیەی ساڵی 1923 واژۆكراوەو سنوری توركیای دوای جەنگی جیهانیی یەكەم یەكلایی كردووەتەوە، دادپەروەرانە جێبەجێ نەكراوە».

هەروەها یۆنانیشی تاوانباركرد بە پابەندنەبوون بەڕێككەوتننامەكەوەو گلەیی لەئەوەشكرد هەندێك خاڵی رێككەوتننامەكە پێویستی بەڕوونكردنەوە هەیە. بەر لەئەو سەردانەش، ئەردۆغان چەند جارێك رایگەیاندبوو، لۆزان سەركەوتنێكی گەورە نەبووە، چونكە توركیا ناچاربووە دەستبەرداری چەند دورگەیەك ببێت.

رێككەوتننامەی لۆزانی 1923

ساڵی 1918، دوای جەنگی جیهانیی یەكەم و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بەریتانیاو فەڕەنسا و ئیتاڵیای براوەی جەنگ لە 19ی ئابی 1920دا، رێككەوتننامەی سیڤەری ئاشتییان لەگەڵ عوسمانییەكاندا واژۆكرد. بەپێی رێككەوتننامەكە، توركیا ناچاركرا دەستبەرداری وڵاتە عەرەبییەكان ببێت و هەندێك نەتەوەی وەك ئەرمەنەكان سەربەخۆییان وەرگرت و ناوچەی تایبەتیش بۆ كورد تەرخانكراو سەروەریی یۆنانیش بەسەر چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەدا سەپاو، سوریاو لوبنان كەوتنە ژێر ئینتدابی فەڕەنسی و عێراق و فەڵەستین و ئوردونیش كەوتنە ژێر ئینتدابی بەریتانییەوە.

رژێمی نوێی توركیا بەسەرۆكایەتی مستەفا كەمال خێرا ئەو رێككەوتننامەیەی رەتكردەوە و كەوتە شەڕ لەگەڵ هێزە ئەوروپییەكاندا. ئەنجامەكەی بەڕێككەوتننامەیەكی نوێی ئاشتی كۆتاییهات كە لە 24ی تەمموزی 1923دا لەلۆزان پایتەختی سویسرا واژۆكراو مەرجی نوێی لەخۆگرت كەدیارترینیان فەوتانی ئەو مافانەی گەلی كورد بوو كە لەڕێككەوتننامەی سیڤەردا بۆی دابینكرابوو، لەگەڵیشیدا سنوری توركیای بەشێوەی ئێستا كێشا.

توركیا كۆنترۆڵی هەندێك ناوچەی گرتەوە دەست، لەنێویاندا چەند دورگەیەكی دەریای ئیجەو شریتێكی درێژ لەسەر سنوری سوریاو ناوچەی دەربەندە نێودەوڵەتییەكان (دەربەندەكانی بسفۆرو دەردەنیل) لەبەرامبەردا ئەتاتورك وازی لەهەموو داواكارییەكانی وڵاتەكەی هێنا بۆ ئەو خاكانەی دەرەوەی توركیا كە پێشتر داوایدەكرد (لەنێویاندا ویلایەتی موسڵ) و بەڵێنیشیدا مافی كەمینەكان بپارێزێت.

سەركەوتن یان پێشێلكاری؟

رۆژی 24ی تەمموزی رابردوو لەیادی (98) ساڵەی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا، ئەردۆغان وەك سەركەوتنێك بۆ توركیا پیایدا هەڵدا، بەڵام نامەیەكی ژێر بەژێریشی نارد كە توركیا بەردەوام نابێت لە قایلبوون بە ئەوەی سەدەیەك لەمەوبەر لەسەری رێككەوتن كراوە. راگەیاندنەكانی توركیا لەزاری ئەوەوە بڵاویانكردەوە كە رایگەیاندووە:»ئەنقەرە بەردەوامدەبێت لەو مافانەی خۆی كە لەیاسای نێودەوڵەتییەوە هەڵقوڵاون، بەبێ ملكەچكردن بۆ هیچ هەڕەشەو تۆقاندن و گێچەڵییەكی هەندێك لایەن».

هەروەها راشیگەیاندووە كە»سورین لەسەر چوونە ساڵی 2023ەوە كەتیایدا یادی سەد ساڵەی كۆمارەكەمان دەكەینەوە، وەك دەوڵەتێكی بەهێزو سەربەخۆ، كە خاوەنی رەفاهیەتی ئابوری و سەربازیی و سیاسی و دیبلۆماسییە».

ئەردۆغان بەباڵی دەستوەردانەكانیدا لەوڵاتە عەرەبییەكان و زیادەڕۆییەكانی لەسەر ئەو ئاوانەی لەژێر سەروەریی یۆنان و قوبرسدان لەدەریای ناوەڕاستدا هەڵیداو بەسەركەوتن ئەژماریكردن و وتی:»ئەو سەركەوتنە یەكلاكەرەوانەی لەمەیدانە جیاوازەكاندا بەدەستمان هێناوە، بەدەستپێك لەسوریاو لیبیاوەو بەتێپەڕین بەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، تادەگاتە دژایەتیی تیرۆر، روونترین ئاماژەن بۆ ئیرادەكەمان لەپاراستنی ماف و بەرژەوندییەكانی وڵاتەكەماندا».

چاڵنجی دۆخی ئێستا

لەم ساڵانەی دواییدا ئەردۆغان سەرنجی چاودێرە نێودەڵەتییەكانی بۆ ئەجێندا فراوانخوازەكەی راكێشا، ئەوەی بە (عوسمانیەتی نوێ) ناودەبرێت و لەپشت رەخنە بەردەوامەكانیەوەیەتی لەڕێككەوتننامەی لۆزان.

گۆڤاری وۆرد پۆلیسی ریڤیو World Policy Review لەڕاپۆرتێكدا دەربارەی ئەوە نووسیویەتی:»ئێستا توركیا هەنگاوێكی گەورە دەنێت بۆ كۆتایی هێنان بەو دۆخە ئێستاییە هەرێمییەی تاڕادەیەكی زۆر رێككەوتننامەی لۆزان دایمەزراندووە و بۆ تەقەی ئەو چاڵنجەش ئاوەكانی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستە».

هەروەها راپۆرتەكە دەڵێت گۆڕینی مۆزەخانەی ئایا سۆفیا بۆ مزگەوت، یەكێكە لەئەو هەنگاوە نیشانەئامێزانەی بە بۆچوونی خۆی لەپێناو گێڕانەوەی هێزی وڵاتەكەیدا دەینێت، چونكە ئەوكات لەوتارێكی تەلەفیزۆنیدا وتی:»كردنەوەی ئایا سۆفیا هێزەكەمانمان بیردەخاتەوە، ئەو هێمای بەپێوە وەستانمان و شكاندنی ئەو كۆتانەیە كراونەتە پێمان. رێپێوانەكەمان بەردەوامدەبێت و تا نەگەینە ئامانج ناوەستین».

زۆرێك لەهاوسێكانی توركیاو وڵاتانی ئەوروپا، ئەو هەوڵانە وادەبینن لێكەوتەی خراپی هەبێت، كە بەدەر لەئەوەی نەتەوەپەرستیی لەناوخۆدا زیاتر دەكات، بەردەوام كێشە لەگەڵ هاوسێكاندا دروستدەكات، بەتایبەتی لەگەڵ یۆناندا لەسەر سەروەریی دورگەكانی دەریای ئیجە، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی ئەردۆغان بڵێت:»هەندێك هەوڵیاندا لۆزان وەك سەركەوتن ئەژماربكەین. ئەنجامی لۆزان سازشكردنمان بوو لەدورگە زۆر نزیكەكان».

هەروەها وتیشی:» هێشتا تێدەكۆشین لەپێناوی ئەوەی لێوارە كیشوەرییەكە لەداهاتودا چۆن دەبێت؟ لە هەواو لەسەر زەویش چۆن دەبێت. كاردەكەین بۆ ئەوەی شتی باشتر بەدەستبهێنین، هێشتا هەوڵدەدەن لەڕێككەوتننامەی لۆزاندا زیندانمان بكەن، هەموو هەوڵێكمان دەدەین بۆ ئەوەی ساڵی 2023 بگەینە ئامانجەكانمان، ئێمە سورین لەسەر ئەوەی توركیا بەرەوپێش ببەین «.

ئەو قسانە وایكرد مانولیس كیفالۆگیانیس، ئەندامی پەرلەمانی ئەوروپا، لێدوانەكانی ئەردۆغان بەئیستفزازی وەسفبكات و بڵێت ئەوە تەحەدایەكی راستەوخۆی یاسای نێودەوڵەتییەو دەبێتە مایەی تێكدانی ئارامیی هەموو ناوچەكە، راشیگەیاند:»ئەردۆغان هەوڵی زۆر و بەردەوام دەدات بۆ ركابەریكردنی رێككەوتننامەی لۆزان».

رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاست

دۆزینەوەی غاز لەڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، پاڵنەرەكانی ئەردۆغانی بۆ داواكردنی سەروەریی بەسەر ناوچە دەریاییەكانی بەرامبەر كەنارەكانی توركیا زیاتركرد، ئەو ناوچانەی دورگە یۆنانییەكانی تێدایە كە بەپێی لۆزان سنوری دەریایی توركیا لەپێنج كیلۆمەتردا سنورداركراوەو زۆرینەی دورگەكان دراوە بەیۆنان.

ئەڵتوغ جوناڵ مامۆستای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی ئیجی توركیا لەوبارەیەوە رایگەیاند:»توركیا لەناوچەیەكی دەریایی زۆر بچوك و نادادپەروەرانەدا دەورە دراوە».

هەر ئەوەش وایكردووە توركیا لەپشت دابەشبوونی قوبرسەوە بێت بەسەر ئەو سێ یەكەی باكور كەقوبروسییە توركەكان دەستیان بەسەردا گرتووەو بەشی باشوری دورگەكە كە دانپێدانانی نێودەوڵەتی هەیەو وێڕای هەوڵە نێودەوڵەتییە بەردەوامەكان توركیا ناهێڵێت یەكبگرنەوە، چونكە داگیركردنی باكوری قوبرس لەلایەن توركیاوە، دەرچەیەكی دەداتێ تا بەشێك لەغازی رۆژهەڵاتی دەریاكە ببات. لەئایاری 2019 كاتێك كەشتییە توركیەكان كەوتنە هەڵكەندنی نایاسایی بەدوای غازدا، ئەردۆغان رایگەیاند:»ئەو كارە لەپێناو مافی براكانمان دەكەین لەكۆماری قوبرسی توركیی».

رۆژنامەی ئیندیپێندێتی بەریتانی لەڕاپۆرتێكدا باس لەئەوە دەكات، بەدەر لەدەستوەردانەكانی لەئاوی رۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا، دەستوەردانەكانی توركیا لەسوریاو لیبیادا كەدژی سەروەریی ئەو وڵاتانەیەو ئەردۆغان بەسەركەوتنی دادەنێت، رەنگدانەوەی سوربوونیەتی لەسەر گەڕانەوە بۆ پێش لۆزان.

بەسەرچوونی لۆزان

چەند ساڵێكە راگەیاندنەكانی توركیا دەڵێن لۆزان دوای (100) ساڵ بەسەردەچێت، واتە لە تەمموزی 2023دا، ئەوەش مانای ئەوە دەگەیەنێت، توركیا هەموو ناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی وەردەگرێتەوە، بەڵام ئەوان زیاتر مەبەستیان كۆنترۆڵكردنی نەوت و غازی دەریای ناوەڕاستە هەرچەندە چاودێرو سیاسییەكان دەڵێن ئەوە تەنیا پڕوپاگەندەیەكی سیاسییە، چونكە رێككەوتننامەكە بەرواری بەسەرچوونی نییە.

 لەو بارەیەوە عەبولڕەحمان سەڵاحەدین باڵیۆزی پێشوی میسر لەئەنقەرە بە ئیندیپێندێنتی عەرەبی وت:» رێككەوتننامەی لۆزان بەرواری بەسەرچوونی نییە و بەبێ رەزامەندیی هەموو ئەو لایەنانەی واژۆیان كردووە، ناكرێت هەمواربكرێتەوە».

عەبدوڵا سەنسەر، لێكۆلەری سیاسی تورك لەزانكۆی توروكی فینلەندا دەڵێت:»شتەكە لەو ئەفسانە چێژبەخش و بیردۆزگەلە پیلانگێڕییە تێناپەڕێت كە سیاسییە توركەكان بەسەر ئەو رێككەوتننامانەدا دایانبڕیوە كە لەكۆندا واژۆ كراون» .

پێشتریش ئەندامی دیاری دامەزراوەی یۆنانی بۆ سیاسەتی ئەوروپاو دەرەوە، لەوتارێكیدا لەڕۆژنامەی ئیدیپێندێنت نووسی:» رێككەوتننامەی لۆزان هەرگیز بەندێكی نهێنیی لەخۆنەگرتووە كاتی بەسەرچوونی دیاریبكات، ئەو شتەی سیاسییەكانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە)ی توركی چەند ساڵێكە دەیانەوێت بازاڕگێڕیی بۆ بكەن ئەو كارەیان شێتێتیی مەزنیی (جنون العضمة) دەردەخات».