شینی ئێران لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمی!
فشارە نێودەوڵەتییەكان؛ ئێران ناچار دەكات بەڕێككەوتنێكی نوێ سەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیو موشەكییەكانی لاواز بكات
3 ساڵ لەمەوپێش
هاوڵاتى
رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) كە (109) لاپەڕەیەو پێنج پاشكۆی هەیە بەیەكێك لەئاڵۆزترین و دورودرێژترین دۆسیە نێودەوڵەتییەكان ئەژمار دەكرێت كە باڵی بەسەر زۆربەی گۆڕانكارییەكانی جیهان و بەتایبەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوەو چارەسەركردنی بووەتە كێشەیەكی گەورەو تاران شینی زیندووكردنەوەی دەكات.
دۆسیەی ئەتۆمیی ئێران كۆی پڕۆسەو پلانە نێودەوڵەتیی سیاسییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خستووەتە ژێر كاریگەریی خۆیەوەو تەنانەت كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندوە كە پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە لەهەرێمی كوردستان و رێككەوتنی گروپی تاڵیبان لەگەڵ واشنتۆن بۆ كۆنتڕۆڵی ئەفغانستان بەشێكە لەو فشارانەی كە دژی ئێران بۆ ملدان بەداواكارییەكانی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەكاردەهێنرێت.
هاوكات بە یەكدەستبوونی دەسەڵات و دامەزراوەكانی ئێران كە سەرجەمیان كەوتونەتە دەست باڵی محافزكارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە وڵاتانی ئیسرائیل و سعودیە پێداگریی لەپاشەكشێی بەرنامەی ئەتۆمیی و موشەكیی ئەو وڵاتە دەكەن، چونكە تەلئەبیب پێی وایە حزبوڵڵای لوبنان بەسوودوەرگرتن لەموشەكەكانی ئێران و هەڵوەشاندنەوەی سزاكان دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەقینە دژی ئیسرائیل و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
هەروەها ریاز لابردنی سزاكانی ئێران بەهۆكارێك بۆ بەهێزبوونی خەونی هیلالی شیعەی ئێران لەعێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و بەحرەین دەزانێت كە بە مەترسی بۆ سەر بەژەوەندییە ستراتیژییەكانی سعودیە لەقەڵەمدەدات.
ئێران و حكومەتی نوێی ئیبراهیم رەئیسی بۆ دەربازبوون لەقەیرانە ئابوریی و نێوخۆییەكانی وڵاتەكە پێویستی بە رێككەوتنی نێودەوڵەتییە و بەتایبەت زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە لەناوخۆی ئێراندا بەئەنجامگەیاندنی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەپێناو تێپەڕاندنی قەیرانەكاندا بە یەكەم كارو ئەركی سەرەكیی حكومەت ئەژمار دەكرێت، بۆیە ئەمەریكا لەوە تێدەگات و ئاماژەكان دەریدەخەن كە واشنتۆن دەیەوێت لەبەرامبەر رێككەوتنی ئەتۆمیدا پاشەكشێی گەورە بەكۆماری ئیسلامی ئێران لە (عێراق، سوریا، لوبنان، ئەفغانستان، یەمەن) و بەگشتی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكات.
ئەمریكا دەیەوێت بەفشارخستنە سەر ئێران كە بەرنامە موشەكیەكەی بخاتە ژێر كاریگەریی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە
گورزە مێژووییەكەی ترەمپ
دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا بەكشانەوەی لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لە (8/5/2018) و سەپاندنی كۆمەڵێك سزا بەسەر ئێراندا گەورەترین گورزی مێژویی لەو وڵاتە وەشاندو كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوقمی قەیرانی ئابوریی گەورە كردووە بەجۆرێك كە داهاتی ساڵانەی نەوت و غازی وڵاتەكە كە زیاتر لە (100) ملیار دۆلار بوو بۆ (11) ملیار دۆلار دابەزاندو بەهای هەر دۆلارێك لەئێران كە چوار هەزارو (800) تمەن بوو تا (32) هەزار تمەن بەرز بووەوە و تائێستاش ئاسەواری ئەو سزایانە بەجەستەی ئێرانەوە دیارەو لەماوەیەكی كورتیشدا ساڕێژ ناكرێت.
ترەمپ لەسێ ساڵدا بە (165) جۆر سزا بەسەر دوو هەزار كۆمپانیاو كەسایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبارتەقایی (30) ساڵ دژایەتیی ئەمەریكا بۆ ئێران، سزای بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا سەپاندوەو نزیكەی (150) ملیار دۆلار داهاتی ئێرانی لەوڵاتانی جیهان بلۆك كردو ئەو وڵاتەی بردە لێواری هەڵدێرەوە، بۆیە سەرنەكەوتنی ترەمپ بۆ خولێكی دیكەی سەرۆكایەتیی ئەمەریكا بووە مایەی خۆشحاڵیی ئێران بە هیوای ئەوەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئێستای ئەمەریكا جۆرێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەو وڵاتەو سزاكانیدا بكات.
لەساڵی (2013) تا ئەنجامی رێككەوتنی ئەتۆمی لەساڵی (2015) بەماوەی (22) مانگ دانوستانی نهێنی و ئاشكرا لەنێوان ئێران و وڵاتانی (ئەمەریكا، روسیا، چین، یەكێتی ئەوروپا، فەڕەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا) بەڕێوەچوو كە دواجار بووە هۆی رێككەوتنی ئەتۆمیی و بەگەورەترین رێككەوتنی نێودەوڵەتیی دوای دووەم جەنگی جیهانی لەقەڵەم درا، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا لەساڵی (2018) بەكشانەوەی لە رێككەوتنەكە هەزارو (500) سزای بەسەر ئێراندا سەپاند كە تەنها بەگەڕانەوەی ئەمەریكا بۆ ئەو رێككەوتنە دەتوانرێت بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سزاكانی ئەمەریكا دژی ئێران بدرێت، بۆیە ترەمپ بەمجۆرە ریسەكەی جیهانی كردەوە بەخوری.
بایدن هیوای ریفۆرمخوازانی ئێران بەكوێ دەگات
دەستبەكاربوونی جۆو بایدن لەكانونی دووەمی ساڵی (2021) وەك سەرۆكی ئەمەریكا بووە مایەی ئاسودەییەك بۆ بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەتایبەت ریفۆرمخوازانی ئەو وڵاتە، چونكە ئەوان خۆیان بەخاوەنی رێككەوتن لەگەڵ دیموكراتەكانی ئەمەریكا دەزانن و پێیان وایە دیموكراتەكان خوازیاری دانوستانن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران و ئەمە لەتێڕوانینی كۆمارییەكانی ئەمەریكا بەرامبەر ئێران بەدیناكرێت لەكاتێكدا بایدن تائێستاش یەك سزای لەكۆی ئەو دوو هەزار سزایە هەڵنەوەشاندووەتەوە كە لە سەردەمی ترەمپ دژی ئێران سەپێنراوە.
لەلایەكی دیكەوە بەرپرسانی محافزكاری ئێران بایدن بەهۆكارێك بۆ دواخستنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی دەزانن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران ناچاربكات بەزیاترین پاشەكشێ لەئاستی داواكارییەكانی.
رێككەوتنی ئەتۆمیی سەری ریفۆرمخوازان دەخوات
مان و نەمانی پێگەی نێودەوڵەتیی و ناوچەیی ئێران لەگرەوی رێككەوتنێكدایە كە بەمردویی لەدایكبوو، بەڵام هەوڵەكان بۆ زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە لەچوارچێوەی دانوستانەكانی ڤیەننا بەردەوام بوو تا ئەوەی كە حكومەتی نوێ لەئێران هاتە سەركارو ئەمەش زۆربەی پێودانگە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی كۆماری ئێسلامی ئێرانی لەجیهاندا گۆڕی.
حەسەن رۆحانی لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكەی ئاشكرای كرد فشارە ناوخۆییەكان و ناكۆكییەكانی نێو باڵەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران رێگربووە بۆ ئەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندوبكرێتەوە، چونكە ئاستی داواكارییەكانیان بەرزكردوە و داوای هەڵوەشاندوەی سەرجەم سزاكانی دژی كۆماریی ئیسلامییان كرد لەكاتێكدا بەشێكی زۆری ئەو سزا نێودەوڵەتییانە بەپێشەنگیی ئەمەریكا پەیوەندیی بەدۆسیەی ئەتۆمییەوە نییەو بەبیانوی پێشێلكاریی مافەكانی مرۆڤ و بەرنامەی موشەكی و پشتیوانیی لەتیرۆریزمی نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە.
رۆحانی ئاماژەی بەوە كردووە لایەنێكی ناوخۆیی ئێران بەفشارخستنە سەر تیمی دانوستانكار ئاستی داواكارییەكانی ئێرانیان زۆر بەرزكردەوە بۆ ئەمەریكا بەو داواكارییانە رازی نەبوو، چونكە ئەو دەستە ناوخۆییانەی ئێران دەیانەوێت بازرگانیی بە رێككەوتنی ئەتۆمیی و سزاكانەوە بكەن.
مەبەستی سەرەكیی لێدوانەكانی رۆحانی باڵی محافزكاری كۆماری ئیسلامی ئێران بوو كە رێگربوون لەوەی كە ریفۆرمخوازان یان حكومەتەكەی ئەو ببنە خاوەنی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، چونكە ئەو پێشتر بەڵێنی دابوو پێش ئەوەی كۆتایی بەسەرۆكایەتییەكەی بێت رێككەوتنەكە زیندو دەكاتەوەو مێژوویەكی باش بۆ خۆی و خەڵكی وڵاتەكەی تۆمار دەكات.
ریفۆرمخوازان لەهەشت ساڵی رابردوودا توانیبویان رای گشتی وڵاتەكەیان بەهۆی رێككەوتنی ئەتۆمییەوە لەبەرژەوەندیی خۆیان بەكاربهێنن، بۆیە باڵی محافزكار دوای بەدەستەوەگرتنی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان دوو پڕۆژەیاسای بەپەلەی بۆ كشانەوەی ئێران لە رێككەوتنی ئەتۆمیی پەسند كردو حكومەتی ریفۆرمخوازانی خستە ژێر فشارەوە كە پیتاندنی یۆروانیۆم قۆناغ بەقۆناغ تا استی (60%) بەرزبكەنەوە لەبەرامبەر كشانەوەی ئەمەریكاو پابەندنەبوونی وڵاتانی (4+1) بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە .
ئەو دوو پڕۆژە یاسایە كێشەو ململانێكانی نێوان ئێران و كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتیی قوڵتر كردەوەو لەناوخۆی ئێرانیشدا هیوا بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن و باشبوونی دۆخی خەڵك لەسەر دەستی ریفۆرمخوازان بەرەو نەمان چوو ئەمەش لەهەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریدا رەنگیدایەوەو بەشداریی كەمی خەڵك لەو هەڵبژاردنانەدا بووە مایەی سەركەوتنی ئیبراهیم رەئیسی، كاندیدی محافزكاران بۆ سەرۆك كۆماریی لەئێران.
لەئێستادا كە سێ دامەزراوی (حكومەت، پەرلەمان، دەزگای داد)ی كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە دەست محافزكاران پێدەچێت ئاستی داواكانی ئەمەریكا روونترو زۆر زیاتر بێت لە رابردوو، چونكە محافزكاران لەمێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا سەلماندویانە لەگەڵ توندڕەوییەكانیاندا ئامادەن پاشەكشێی گەورەش بكەن لەپێناو مانەوەی خۆیاندا.
دانوستانی راستەوخۆی ئەمەریكاو ئێران
دانوستانەكانی ڤیەننا كە لەڕێككەوتی (6/4/2021) و دەستیپێكرد و بەدانوستانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئەمەریكا دوای كشانەوەی ترەمپ لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ناودەهێنرا، سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمەریكا دەستیپێكرد و لەسەردەمی كۆتایی حكومەتەكەی حەسەن رۆحانی دوای شەش گەڕی دانوستان و گفتوگۆ لەنێوان لایەنەكانی بەشداربوی رێككەوتنی ئەتۆمیی راگیرا.
راگرتنی ئەو دانوستانانە جارێكی دیكە بووە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانە ئابوریی و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و بەهای هەر دۆلارێكی لەئێران بۆ (26) هەزار تمەن بەرزكردەوە، بۆیە ئێستا لایەنەكانی ئەوروپا لەگەڵ ئەمەریكا هەوڵدەدەن ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی دابەزێنن و ئێران و حكومەتەكەی رەئیسی ملكەچی پابەندبون بە رێككەوتنی ئەتۆمیی بكەن و هاوكات رێگریی لەگەشەی بەرنامە موشەكییەكانی ئەو وڵاتە بكەن كە بووەتە مەترسییەكی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانیش، چونكە بەوتەی بەرپرسانی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران نوێترین موشەكی بالیستیكی ئێران توانای پێكانی هەندێك وڵاتی ئەوروپای هەیە.
هاوات، ئەمەریكا پێچەوانەی سەردەمی رۆحانی لەجیاتی پێشوازی و بانگهێشتكردنی ئێران بۆ گەڕانەوە بۆ مێزی دانوستان و گفتوگۆ ئەتۆمییەكان، زمانی هەڕەشە بەكار دەهێنێت و نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا دوای سوێندخواردنی ئیبراهیم رەئیسی وەك سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران نەرمی نەنوێنێت و پێداگریی بكات لەسەر هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئێستای ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر دەبێت و چارەسەری كێشەكانیش لەسەر تاران قورستر دەبێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت بە زووترین كات بگەڕێتەوە سەر مێزی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا.
رەئیسی لەسەر تابوتی رێككەوتنی ئەتۆمیی
دوای گۆڕانكاریی لەسەرۆكی كۆماری ئێران و دەستبەكاربوونی ئیبراهیم رەئیسی، سەر بەباڵی محافزكاران وەك سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە هیواكان بۆ زیندوبوونەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی بەرەو لەناوچوون دەچن و هاوكات ئەگەری هەیە ئەو رێككەوتنە بۆ هەمیشە بەمردویی بمێنێتەوەو فشارە نێودەوڵەتییەكان، ئێران ناچار بكات بە رێككەوتنێكی نوێی بەرفراوانتر كەسەرەڕای بەرنامە ئەتۆمییەكەی سەرجەم بەرنامە سەربازیی و موشەكییەكانی لاواز بكات.
محەمەد جواد زەریف وەزیری درەوەی پێشووی ئێران لەدوایین راپۆرتی خۆی وەك وەزیری دەرەوە بۆ پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاندوە؛ ئەگەر دانوستانەكانی ڤیەننا بگاتە ئەنجام و رێككەوتنی ئەتۆمیی زیندو بكرێتەوە، سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران لادەبرێن و هاوكات ئەو سزایانەشی كە دۆناڵد ترەمپ دژی ئێران و نوسینگەی سەرۆك كۆماریی ئێران سپاندویەتی هەڵدەوەشێنەوەو لەبەرامبەردا ئێران دەبێت ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ (3.67%) دابەزێنێت كە لەئێستادا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر ئەمەریكا پیتاندنی یۆرانیۆمی گەیاندووەتە (60%).
ئیبراهیم رەئیسی لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەڕەنسا داوای كردووە كەمافە یاسایی و نێودەوڵەتییەكانی ئێران دەبێت لەدانوستانە ئەتۆمییەكاندا رەچاو بكرێن و وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریكا پابەندی ئەو رێككەوتنە بن كە لە رابردودا پابەندی نەبوون.
ئێران سێ داواكاریی سەرەكیی هەیە كەبریتین لەگەرەنتیی یان دڵنیایی بۆ جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەتۆمیی، هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان كە زۆرینەیان لەلایەن ئەمەریكاوە سەپێنراوە، پاراستنی سەرجەم دەستكەوتە ئەتۆمییەكانی ئێران.
ئەم داواكارییانەی ئێران لەكاتێكدایە ساڵی (2015) كە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەنێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) واژۆ كرا، راگەیەنرا؛ لابردنی سزاكانی سەر ئێران لەپڕۆسەیەكی كاتی و بە رەچاوكردنی پابەندبوونی لایەنەكان بەو رێككەوتنەوە جێبەجێدەكرێت و لابردنی هەندێك سزاش رەنگە لەیەك ساڵەوە تا (10) ساڵ بخایەنێت و هاوكات هەر ئەو سەردەمە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كردو لەكرداردا ئێران هیچ دەستكەوتێكی لەواژۆكردنی رێككەوتنەكە نەبوو، كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكانیش خۆیان لەواژۆی گرێبەستی گەورە لەگەڵ ئێران بوارد، بۆیە هەمو ئەمانە ئاماژەبوون كە رێككەوتنی ئەتۆمیی بەمردوویی لەدایكبووە و ملكەچیی ئێران بۆ ئەو رێككەوتنە بەهۆی ناچارییەوە بووە.
حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران لەدوایین وتاری خۆیدا وەك سەرۆك كۆماری وڵاتەكە رایگەیاند حكومەتی نوێی ئێران هیچ رێگەیەكی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەش بوێریی دەوێت و دەبێت بزانرێت تاچ ئاستێك پاشەكشێ بۆ بەرامبەرەكان دەكرێت.
رووی دەمی رۆحانی لە رەئیسی بوو بۆ ئەوەی پێی بڵێت كە حكومەتەكەی تۆ ناچارە پاشەكشێ بكات و ئاستی داواكارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كەمبكاتەوە بۆ گەڕانەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی، ئەوەی روونە كۆماری ئیسلامی ئێران دەبێت پاشەكشێ بۆ كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی بكات لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتنی ئەتۆمیی، بەڵام ئەوەی روون نییە چارەنووسی قەیراناویی ئەو وڵاتەیە دوای زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكە، چونكە لە رابردوشدا ئەو رێككەوتنە پێگەی ئێرانی بەرز نەكردەوەو خەڵكی ئەو وڵاتەی لەهەژاری و برسێتی رزگار نەكرد.