ئێران؛ بۆ هەستانەوەی ئابوورییەكەی پلانی خۆڵەمێشی دادەنێت

ئابووریی ئێران نیو سەدە بۆ دواوە دەگەڕێتەوەو قەیرانەكانی بەردەوام دەبێت

3 ساڵ لەمەوپێش



هاوڵاتى

ئێران كە بەهۆی سیاسەتی نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە زیاتر لە (400) ملیار دۆلار لەتێكڕای داهاتی ساڵانەی لەدەستداوە دەیەوێت بەگۆڕانكاریی لەدیپلۆماسیی ئابوریی خۆیدا جارێكی دیكە ئابورییەكەی ببوژێنێتەوە.

حكومەتی ئێستای ئێران بۆ بوژاندنەوەی ئابوریی خۆی پەنای زیاتر بۆ چین و روسیا دەبات، چونكە لەكۆی زیاتر لە (120) ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی ئێران لە (21) وڵاتی جیهان زیاتر لە (20) ملیار دۆلاری ئەو پارەیە لەوڵاتی چین بلۆككراوە و ئەوەش ئاماژەیەكی روونە كە ئەژدیها ئابورییەكی جیهان دەربەستی بوژاندنەوەی ئابوریی ئێران نییەو لە لایەكی دیكەوە روسیا سەرقاڵی پێگەی سیاسیی و ئابوریی خۆیەتی و نایەوێت باجی هەستانەوەی ئابوریی ئێران لەجیهان بدات.

بەپێی بەراوردەكان ئێران بۆ هەستانەوەی ئابووریی خۆی و توندوتۆڵكردنەوەی ژێرخانی ئابورییەكەی بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكە ململانێی ئابوریی بكات پێویستی بە (300) ملیار دۆلار سەرمایە هەیە، بۆیە ئەو وڵاتە لە نوێترین هەوڵی خۆیدا كە بەدیپلۆماسیی ئابوری ناوی هێناوە بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوی شەنگهای كە پێدەچێت بەهۆیەوە پشكی تاران لە رووی ئابورییەوە بگاتە (70) بۆ (100) ملیار دۆلار كە ئەو ژمارەیەش دوورە لە پێویستییەكانی ئێران بۆ قەرەبووی سەرمایەو داهاتەكانی.

شەنگهای و پلانی ئێران

دوای ئەوەی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران خۆی گەیاندە تاجیكستان و توانی دڵی سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە رازیی بكات بۆ ئەندامێتیی ئێران لە رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای، رەئیسی  رایگەیاند؛ ئەوە یەكەم هەنگاوی دیپلۆماسیی ئابوریی ئێرانە بۆ بەهێزكردنی وڵاتەكەی، چونكە پێشتر وڵاتی تاجیكستان ناڕازیی بوو بەرامبەر ئەوەی ئێران ببێتە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە.

پێشتر هەشت وڵاتی (چین، روسیا، هند، پاكستان، تاجیكستان، قرغیزستان، كازاغستان، ئوزبەكستان) ئەندامی هەمیشەیی پەیمانی شەنگهای بوون و ئێران زیاتر لە (13) ساڵ چاوەڕوانی ئەوە بوو كە ئەو هەشت وڵاتە بەكۆی دەنگ لە بەربژێربوونەوە بیكەنە ئەندامی هەمیشەیی كە ئەم چاوەڕوانیەش بە هەوڵەكانی رەئیسی و پشتیوانییەكانی روسیا و رازیبونی تاجیكستان گەیشتە ئەنجام و ئێران دوای ئەو ماوە دورودرێژە دواجار بووە ئەندامی هەمیشەیی رێكخراوەكە.

رێكخراوی هاوكاریی شەنگهای Shanghai Cooperation Organization كە لەساڵی (1996) بە مەبەستی هاوكاریی ئاسایشیی و ئابوریی و كەلتوریی دامەزراوە لەبنەڕەتدا دژی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)و ئەمەریكا بۆ دروستكردنی هاوسەنگی لەئاسیای ناوەڕاست پێكهاتووەو چین و روسیا سەركردایەتیی ئەو رێكخراوەیە دەكەن، بۆیە دوور نییە ئەندامبوونی ئێران لەو رێكخراوەیەدا ببێتە هۆی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا لە بەرامبەر ئەو وڵاتە بۆ سەپاندنی سزای زیاتر بەسەر تاراندا.

شەنگهای (25%) كۆی ئابوریی جیهان لەخۆدەگرێت و ئاستی بازرگانیی لە نێوان وڵاتانی ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە زیاتر لە سێ ترلیۆن دۆلار و پشكی ئێستای ئێران لەبازرگانیی لەگەڵ ئەو رێكخراوەیەدا دەگاتە (28) ملیار دۆلار كە بەپێی رێژە كەمترە لە (0.5%)ی كۆی بازرگانیی نێوان وڵاتانی رێكخراوەكە.

زۆربەی بازرگانیەكانی ئێران تەنها لەگەڵ چین و روسیایە، بۆیە پێشبینی بەرزبوونەوەی داهاتی ئێران بەبێ رەزامەندیی چین دوورە لەخەونە ئابورییەكانەوە چونكە چین پێش هەموو شتێك دەیەوێت پێگەی ئابوریی خۆی لەدژی ئەمەریكا بەهێز بكاتەوە.

چین بەتەنها ئاستی بازرگانیی خۆی لەساڵی (2001)ەوە لە چوارچێوەی ئەو رێكخراوەیەدا لە (17) ملیار دۆلارەوە بۆ (250) ملیار دۆلار لەساڵی (2020) بەرزكردووەتەوە ئەو ژمارانەش دەریدەخەن ئاستی بازرگانیی چین لە رێكخراوی شەنگهایدا (15%) بووە، بۆیە ئەگەر ئەو وڵاتە بیهەوێت ئاستی بەشداریی ئێران بەرزبكاتەوە دەبێت پاشەكشە بەپشكەكانی خۆی بكات كە ئەمەش دوورە لە پێشبینییە ئابورییەكان و لەئەنجامدا خەونەكانی ئێران لەبەدیهاتن دوور دەكەونەوە.

ئامارە ئابورییەكانی ئێران ئاماژەن بۆ هەڵدێر

ساڵی (2020) پشكی ئێران لەتێكڕای ئابوریی جیهان كە (85) ترلیۆن دۆلار بووە گەیشتووەتە نزیكەی (0.2%) لەكاتێكدا ئەو وڵاتە بە بەردەوامیی خەونی بەپلەی (16)یەمین و (18)یەمین ئابوریی جیهانەوە بینیوە، بەڵام ئێستا لەپلەی (115) بۆ (119) لە نێوان (187) وڵاتی جیهاندا وەستاوەتەوە.

ئێران خاوەنی سیستمێكی ئابوریی ئاڵۆز و جیاوازە لەناوچەكەدا و تەنانەت یەكێك لەو دەگمەن وڵاتانە بووە كە بەهۆی قەیرانی ساڵی (2007 بۆ 2009)ی جیهان، ئابورییەكەی هیچ زیانێكی بەرنەكەوت بەڵام سزا نێودەوڵەتییەكان و بەتایبەت سزاكانی ئەمەریكا، كۆی داهاتی ئەو وڵاتەی بۆ كەمتر لە (150) ملیار دۆلار لەساڵێكدا دابەزاند.

بەپێی راپۆرتی بانكی جیهانی، تێكڕای بەهای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ئێران لەساڵی (2012) گەیشتووەتە (600) ملیار دۆلار و لەساڵی (2020) ئەو ژمارەیە بۆ یەك لەسەر سێ كەمی كردووە، واتە لەكۆی سێ بەش دوو بەشی ئابوریی و بەرهەمهێنانی لەدەستداوە و بەو پێیە ئاستی بەرهەمهێنانی گشتیی ئێران بۆ كەمتر لە (200) ملیار دابەزیوە و ئەمە بەسە بۆ ئەوەی وڵاتێك لە لێواری داڕمانی ئابوریی نزیك ببێتەوە.

لە راپۆرتە نێودەوڵەتییەكاندا ئاماژە بەوە كراوە كە تاساڵی (2010) ئابوریی ئێران  بەهێز بووە و ئەو وڵاتە بە (26)ەمین وڵاتی جیهان لە رووی ئابورییەوە ئەژمار كراوە، بەڵام لەساڵی (2020) قوڵبوونەوەی قەیرانی سیاسیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، ئاستی داهاتی تاكی لەو وڵاتە بۆ هەزارو (311) دۆلار لەساڵێكدا دابەزاندوەو پلەی ئابوریی ئێرانی بۆ (115)یەمین وڵات لە ریزبەندی (187) وڵاتدا دابەزاندوە.

لەساڵی (2018) كۆمپانیای كرێدیت سویس (Credit Suisse) كە كۆمپانیایەكی تایبەت بەخزمەتگوزاریی دارایی و بانكیی وڵاتی سویسرا-یە ئاشكرای كردووە نێوەنجی دارایی هەر تاكێكی نیشتەجێی ئێران كە تەمەنی لە (18) ساڵ زیاتر بێت دەگاتە چوار هەزار و (779) دۆلار، بۆیە ئەو وڵاتە لەنێوان (174) وڵاتی جیهاندا پلەی (119)یەمین وڵاتی بەدەستهێناوە.

سندوقی نێودەوڵەتیی دراو لەساڵی (2011) رایگەیاند كە گەشەی ئابوریی ئێران سفر(0)ە، بەڵام دوای ناڕەزایەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران ژمارەی گەشەی ئابوریی ئەو وڵاتەی بۆ (2.5%) گۆڕی و جەختی لەوە كردەوە كە سەرەڕای ئەو رێژە لەگەشەیە، ئێران خاوەنی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا بوە چونكە هەڵاوسانەكەی گەیشتووەتە (22.5%) كە هەڵاوسانەكەشی لەساڵی (2020) نزیكبوەوە لە (50%).

ئێران جگە لەنەوت بە گەورەترین بەرهەمهێنی پستەو زەعفەران و قەیسی و فەرشی دەستچن لەجیهان ئەژمار دەكرێت و هاوكات لە رووی بەرهەمهێنانی میوەوە بەهەشتەمین وڵات ئەژمار دەكرێت كە تەنانەت بەپێی میوەكانیش پلەكانی بەرز دەبێتەوە بۆ نمونە سێیەمین وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی قەیسی و گوێز و بایەم، پێنجەم وڵاتە لە رووی بەرهەمهێنانی خەیارو باینجان لە جیهانداو سەرەڕای بەروبوومە سروشتییەكانیشی بەچوارەمین وڵاتی بەرهەمهێنی چیمەنتۆ ئەژمار دەكرێت و ئەمە وایكردووە ئابورییەكی تا رادەیەك پشتبەستوو بەخۆی هەبێت.

دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرمایە International Finance Corporation كە بە كورتكراوی بە (IFC) ناودەهێنرێت لەساڵی (2020) ئاشكرای كرد كە ئابوریی ئێران تاكۆتایی (2019) بە رێژەی (4.9%) بچووك بووەتەوە و پێشبینی كرد ئەو رێژەی لەكۆتایی ساڵی (2020) بگاتە (7.2%).

جەنگ لەگەڵ سەدام ئابوریی ئێران ئیفلیج دەكات

گەشەی ئابوریی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ نیو سەدە پێش ئێستا، چونكە لەو سەردەمەدا بەهۆی هاوردەكردنی پیشەسازیی وڵاتانی رۆژئاواوە ئەو وڵاتە ببووە جەمسەرێكی گەورە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت، بەڵام ئەم گەشەیە تا سەرهەڵدانی جەنگی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق لەساڵی (1980 بۆ 1988) بەردەوام دەبێت و بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران جەنگ لەگەڵ سەدام حسێن، سەرۆكی رژێمی بەعس بووەتە هۆی كوژرانی زۆربەی گەنجانی وڵاتەكە كە بەدەستی كارو گەشەی ئابوری ئەژمار دەكران و سەرەڕای ئەوەش زیانە مادییەكانی جەنگی هەشت ساڵە بە (500) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە.

غوڵامحسێن شافعی، سەرۆكی ژووری بازرگانیی ئێران لەساڵی (2021) ئاشكرای كرد زۆربەی بوارەكانی گەشەی ئابوریی ئێران لەئابوریی جیهاندا بەراورد بە (40) ساڵی رابردوو بۆ نیوە واتە (50%) كەمی كردووە كە ئەوەش گەورەترین ئاماژەیە كە ئابوریی ئەو وڵاتە بە رێژەی (50%) بچووك بووەتەوە.

بانكی جیهانی خشتەی  تێكڕای بەرهەمێهانی وڵاتی ئێرانی لەساڵی (1960) بۆ (2020)ی بەپێوەری ملیار دۆلار بڵاوكردووەتەوە و لەو خشتەیەشدا بە روونی دەردەكەوێت كە ئابوریی ئێران لەساڵی (2020) بۆ سەردەمی ساڵی (1990) گەڕاوەتەوە و كۆی داهاتی ئەو وڵاتە جارێكی دیكە بۆ كەمتر لە (200) ملیار دۆلاری ساڵانە دابەزیوە.       

بانكی جیهانی لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە كە ساڵی (2008) ئاستی تێكرای داهاتی ئێران یان Parity توانای هاوسەنگی كڕین  (Power Purchasing)  لەو وڵاتە نزیكەی (841) ملیارو (700) ملیۆن دۆلار بووە، ئەوەش وای كردووە ئابوریی ئەو وڵاتە دوای وڵاتی ئوسترالیا لە سەرووی وڵاتانی (هۆڵەندا، سوید، بەجیكا) بگاتە (16)یەمین ئابوریی جیهان، بەڵام تێكڕای داهات لەسەر بنەمای نرخی دراو (Exchange Rate) لەساڵی (2009)  نزیكەی (382) ملیارو (300) ملیۆن دۆلار بووە و بەو پێیە پلەی ئابوریی ئێران (29) بووە لە ئاستی وڵاتانی جیهاندا.

سزا نێودەوڵەتییەكان هاڕە بەداهاتی ئێران دەكات

لەماوەی سێ ساڵ سەپاندنی سزا نێودەوڵەتییەكاندا لە ساڵی (2011 بۆ 2014) ئێران ئاستی تێكرای داهاتی ئێران زیاتر لە (160) ملیار دۆلار كەمی كرد كە بە رێژەیی دەكاتە (28%)ی كۆی داهاتەكانی، بۆیە پلەی ئابوریی ئەو وڵاتە كە لە (2011) گەیشتە (21)ەمین ئابوریی جیهان لەساڵی (2014) بۆ (28)ەمین ئابوریی جیهان دابەزی.

ساڵی (2017) بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) ئاستی تێكڕای داهاتی ساڵانەی ئێران بۆ (192) ملیار دۆلار دابەزی و ئەمە بەگەورەترین دابەزینی داهاتی ئێران لەمێژووی نیو سەدە ئابوریی ئەو وڵاتە لەقەڵەمدەدرێت.

ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەو ساڵەدا نزیكەی (80) ملیۆن كەس بووە، بەڵام تێكڕای داهاتی بەراورد بەهەمان ساڵی توركیاو سعودیە سێ هێندە كەمتر بووە و هاوكات ئابوریی ئیمارات و ئیسرائیل كە دانیشتوانەكانیان دەگاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس دوو هێندەی ئێران زیاتر بووە.

نوێترین ئاماری بانكی جیهانی دەریدەخات كۆی داهاتی ئێران بە بەردەوامیی دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو تێكڕای داهای ئەو وڵاتە لە ساڵی (2021) نزیك بووەتە لە (192) ملیار لە كاتێكدا ئەو ژمارەیە پێشتر نزیكەی (600) ملیار دۆلار بووە.

بانكی جیهانی ئاماژەی بەوەش كردووە كە تێكڕای داهاتی ئێران لەساڵی (2020) هاوشێوەی ساڵی (2004) بووە كە بە نزیكەی (150) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە.

ئێران لەنێوان بووژانەوە و هەڵدێری ئابوریدا

بەگشتی سزا نێودەوڵەتییەكانی كە بەهۆی كشانەوەی ئەمەریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمی و بەرنامەی موشەكیی كۆماری ئیسلامی ئێران دژی تاران سەپێنراوە تێكڕای داهاتی ئێرانی بۆ یەك لەسەر سێ كەم كردووەتەوە و هاوكات ئەو وڵاتە كە ساڵانی رابردوو زیاتر لە (100) ملیار دۆلار داهاتی لە فرۆشتنی نەوت دەستدەكەوت ئێستا ئەو بڕە بۆ كەمتر لە نۆ ملیار دۆلار دابەزیوە، هەموو ئەو هۆكارانەش كە بوونەتە هۆی ئەوەی ئابوریی ئێران بچووك ببێتەوە بەهۆی سیاسەتەكانی ئێران لەدژی وڵاتانی رۆژئاوا و بەتایبەت ئەمەریكا بووە و تەنها ئەو وڵاتانەش دەتوانن ببنەوە هۆی بووژاندنەوەی ئابوریی، بەڵام ئێران وەك كارتێكی فشار یان پلانێكی نوێی ئابوریی تائێستا دوو هەنگاوی ناوە كە پێچەوانەی خەونەكەیەتی ئەویش گرێبەستی ئابوریی (25) ساڵە لەگەڵ چین و رێكخراوی شەنگهای كە ئەوەش دواجار بەواتای دژایەتیی وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا لێكدەدرێتەوە، بۆیە دەكرێت پێشبینی بكرێت كە ئەگەر ئێران پاشەكشێی سیاسیی و سەربازیی گەورە بۆ رۆژئاواو بە تایبەت بۆ ئەمەریكا نەكات ئەوا ئابورییەكەی بەرەو هەڵدێر دەڕوات.

 

place for reklam
بابه‌تی په‌یوه‌ندیدار