ئەحمەد رەسول

لەهەر قۆناغێکی دەربڕینی ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانی ناوەناوەی هەر توێژێک یان چەند توێژێکی کۆمەڵایەتیی جیاواز دژ بەخۆسەپێنیی، تاڵانیی و بێمافکردنە گەورەکەی دەسەڵاتدارێتییە بنەماڵەییەکەی کوردستان بەسەر خەڵکییەوە، گوتارێکی چنراو بەدیماگۆجییەتێکی پوخت لەپێناو خزمەتکردن بەماکیاژکردن و رەوایەتییدان بەدەسەڵاتداران و سایکۆلۆژیا دەسەڵاتخوازییەکەی دەسەڵاتداران، دەکەوێتە گەڕ لەسەر چەندین ئاستی جیاوازو بەزمان و گوزارشکردنی جیاوازەوە. هەڵبەت ئەو جۆرە گوتارە کەئاشکرایە لەسەر هیچ پێدراوێکی فیکریی دروست و هیچ بنەمایەکی لۆژیکیی یان مێژوویی بینانەکراوەو جگە لەپاساوهێنانەوەی ئاستنزمانە بۆ دەسەڵاتدارێتییەکە، هیچ ئەرگیومێنت و ئەنجامێکی نییەو نەوەکو کەمترین گوێگرو لایەنگر لەکۆمەڵگەی ئێمەدا بۆ خۆی راناکێشێت بەڵکو لەهەندێ حاڵەتدا هەر لەجێدا قسەکەرانی ئەو بۆچوون و گوتارە خۆشیان بڕوایان پێی نییە.

ئەو بابەت و تەوەرانەی کە ئەم جۆرە گوتارە چەواشەکارە هەڵگریەتی و مایەی لەسەر وەستانن زۆرن، بەڵام ئەوەی لێرەدا من دەمەوێت هەندێک قسەی لەبارەوە بکەم، مەسەلەی توندوتیژییە. لەبچوکترین دەربڕینی ناڕەزایەتیی کۆمەڵایەتییانە و گشتییانەی هەر چینێکی کۆمەڵگای ئێمەدا، زنجیرەیەک لەگرتن، ئەشکەنجەدان و توندوتێژیی لەلایەن دەزگاکانی دەسەڵاتدارێتییەوە ئەنجامدراوە دژ بەهاونیشتمانییان.

ئەوەی ئێمە وەکو زانراوێک هەمیشە لەبەردەمماندا روون و رۆشن بووە ئەوە بووە کە (گوتەبێژانی دەزگا حکومییەکان، گوتەبێژانی حزب و کادێرانی لەگەڵ گوتاری میدیایی دەزگا میدیاییە حزبییەکان و نووسەرانیان) لەگەڵ دەمکردنەوەیاندا زانیومانە کە جگە لەڕیزکردنی کۆمەڵێک پاساوی نالۆژیکیی بۆ توندوتیژییە هەمەلایەنەکەی دەسەڵاتدارێتیی هیچیدیکە ناڵێن، بەڵام ئەوەی بابەتی ئەم نوسینەیە، هەندێک لەوانەن کەگوایا نووسەرو رۆشنبیری سەربەخۆ یان ئەکادیمیستی بێلایەنن و خۆیان وەکو ناپابەند بەدەسەڵاتدارێتیی، حزب و سیاسەتەکانی، بەکۆمەڵگا پیشاندەدەن. لەمەسەلەی بەکارهێنانی توندوتیژییدا تاکە کەسەکان و دەزگا حکومییەکان دەخەنە تایەکی تەرازووەوە بەبەکارهێنانی ئەم جۆرە گوزارشانە "نابێت خۆپیشاندەران و هێزەچەکدارەکان پەنا ببەنە بەر توندوتیژی، گرنگە خۆپیشاندەران خۆیان بپارێزن لەبەکارهێنانی توندوتیژی و وێرانکاریی لەبەرامبەر شوێنە گشتییەکان، پێویستە خوێندکاران لەتەک حکومەت و هێزە چەنکدارەکاندا زمانی زبرو توندوتیژیی بەکارنەهێنن، توندوتیژیی لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە خزمەت بەئامانجەکانی خۆپیشاندان ناکات، ناکرێت خۆپیشاندەر بییەوێت بەتوندوتیژیی و خۆسەپاندن داواکارییەکانی بۆ جێبەجێبکرێت، توندوتیژیی لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە بەزیانی خۆیان و خۆپیشاندانەکەیان دەشکێتەوەو رەوایەتی لەدەستدەدەن، ... هتد"

ئەمجۆرە گوزارشانەو دەیان گوزارشی دیکەی لەوجۆرە ئەوەی پێماندەڵێت ئەوەیە دەربڕی ئەم جۆرە بۆچوونە یان بەدەست هەژارییەکی قووڵ و بونیادییەوە گیریخواردووە لەتێگەیشتنییدا بۆ هەریەک لەچەمکەکانی، توندوتیژیی، دەسەڵاتدارێتیی، دەزگا دەوڵەتییە مۆدێرنەکان و تاکە کەس وەکو هاونیشتمانی یان بەمەبەست و ئاگاوە خەریکی خزمەتکردنێکی زەلیلانەیە لەئاست دەسەڵاتدارێتییەکدا کە کەمترین ئاکاری بەرپرسیارێتیی لەئاست هاونیشتمانییان و کۆمەڵگادا تیادا نەماوە.

ماکس ڤیبەر "کۆمەڵناس و فەیلەسووفی ئەڵمانی ١٨٦٤-١٩٢٠" لە نووسینێکیدا بە ناوونیشانی "سیاسەت وەکو پیشە Politics as vocation" بەگوێرەی پەرەسەندنە کۆمەڵایەتییە مێژووییەکەی، دەسەڵاتدارێتیی پۆلێندەکات بۆ سێ جۆر:

دەسەڵاتدارێتیی کاریزمایی "لە نموونەی دەسەڵاتدارێتیی ئاینیی و دەسەڵاتدارێتیی پاڵەوانان"

دەسەڵاتدارێتیی ترادیسیۆناڵ "لە نموونەی دەسەڵاتدارێتیی فیۆداڵیی و پاتریارکیی"

دەسەڵاتدارێتیی یاسایی یان دەسەڵاتدارێتیی عەقڵانیی-یاسایی "لەنموونەی دەوڵەتی یاسایی مۆدێرن و بیرۆکراسیی"

لەباسکردنی دەسەڵاتدارێتیی عەقڵانیی-یاساییدا لەپەیوەند بەتوندوتیژییەوەو پێناسەکردنی دەوڵەتدا دەڵێت: (دەوڵەت کۆمیونیتییەکی مرۆییە کە لەمۆنۆپۆلکردنی هێز بەکارهێنانی فیزیکییدا ڕەوایەتیی بەتەنها بەخۆی دەدات). هەروەها لەوەسفکردنی سۆسیۆلۆژیانەی دەوڵەتدا دەڵێت: (قۆرخکردنی رەوایەتی بۆ بەکارهێنانی هێز، چەمکە جەوهەرییەکەی یاسای گشتیی مۆدێرنە.) واتا دەزگاکان و یاساکانی دەوڵەت تاکە بەکارهێنەری هێزی فیزیکیین. لێرەوە لەدنیای مۆدێرندا کە دەوڵەت وەکو پێکهاتەیەک لە کۆمەڵێک دەزگاو گورزەیەک لەیاسا ئۆرگانیزەکردن، کۆنتڕۆڵکردنی سیاسییانەی کۆمەڵگایەو لەمەشەوە جگە لەهیرارکیەڵکردنی دەسەڵات قۆرخکردنی هەر جۆرێکی زەبروزەنگی دەزگایی و یاساییە. بەکورتیی لەدنیای مۆدێرن و هاوچەرخدا، دەوڵەت بەدەزگاکان و یاساکانییەوە، رەوایەتیی بەکارهێنانی توندوتیژیی لەتەواوی تاک و گروپەکانی کۆمەڵگە دەسەنێتەوەو دەیبەخشێتە خۆی. واتا یاساو دەزگا دەوڵەتییەکان قۆرخی رەوایەتیی بەکارهێنانی هەر جۆرە زەبروزەنگ و توندوتیژییەک بەتەنها بۆ خۆیان دەکەن.

هەڵبەت پێش ڤیبەر فەیلەسووفانی دیکەش باسییان لەڕەوایەتیی پەنابردنە بەر توندوتیژیی لەلایەن دەوڵەتەوە کردووە، لەنموونەی فەیلەسووفی ئینگلیزیی "تۆماس هۆبز ١٥٨٨-١٦٧٩" لەپەیوەند بەسروشتی مرۆییەوە لەوتە بەناوبانگەکەیدا کە دەڵێت: مرۆڤ گورگە بۆ مرۆڤ. باوەڕی وایە بۆ جڵەوکردنی سروشتیی شەڕەنگێزانەو دڕندانەی مرۆڤ، دەوڵەت دەبێت بەزەبروزەنگ بێت. بەڵام ئەو جۆرە دەوڵەتەی کە هۆبز تەواو جودایە لەو دەوڵەتە عەقڵانییە-یاساییە مۆدێرنەی کە ڤیبەر باسی لێوەدەکات. هەروەها پێشتریش فەیلەسووفی ئیتاڵیایی "نیکۆڵۆی ماکیاڤیللی ١٤٦٩ - ١٥٢٧ " باس لەجۆرێک لەدەوڵەت لەسایەی میرێکەوە دەکات کە سڵ ناکاتەوە لەهیچ جۆرە زەبروزەنگێک بە ئامانجی کۆنتڕۆڵکردنی کۆمەڵگا، هەڵبەت لەسەرەتادا بە ئامانجی یەکخستنەوەی هەموو بەشە پارچە پارچەکراوەکانی ئیتاڵیاو یەکگرتنیان لە چێوەی دەوڵەتێک یان ئیمپراتۆریەتێکی بەهێزداو دواتریش پەنابردنە بەر هەر جۆرێکی توندوتیژیی لەلایەن میرەوە لەپێناو هێشتنەوە، کۆنتڕۆڵکردن و بەیەکگرتوویی مانەوەی ئەو دەوڵەتە یان ئیمپراتۆرێتتییەدا کە هەندێک، تێزەکانی ماکیاڤیللی "بۆ نموونە لە کتێبەکانی "میر، هونەری گفتوگۆ و جەنگ" دا بەسەرەتای زانستی سیاسەت دادەنێن. هەڵبەت کە ماکیاڤیللی هەر جۆرێکی درۆو فێڵکردن یان ناڕستگۆیی، هەڵخەڵەتاندن و چەواشەکاریی و بەڕێویی بوون بۆ میر لەئاست هاونیشتمانییان و کۆمەڵگەدا بەڕەوا دەزانێت ئەگەر پێویست بوو لەهەندێ دۆخدا، هەروەک چۆن دەرخستنی کەڵبە تیژەکانی و  بەگورگبوونی میر لەگەڵ بەکارهێنانی هەر جۆرە توندوتیژییەک بەڕەوا دادەنێت ئەگەر پێویست بوو لە هەندێ دۆخی دیکەدا. بەڵام ئەو جۆرە دەوڵەت و میرەی ماکیاڤیللیش وێنەی دەکێشیت تەواو جودایە لە جۆری دەوڵەتە مۆدێرنەکەی ڤیبەر.

ماکس ڤیبەر لەپەیوەند بەتوندوتیژیی بەدەزگاییکراوو بەیاساییکراوی دەوڵەتەوە دژ بەهاونیشتمانییان، ئەوەمان روون و رۆشن پێدەڵێت کە ئەوەی بۆی هەیە و لە توانایدایە توندوتیژ بێت و توندوتیژی بەکاربهێنێت تەنها دەوڵەتە و بەس. تاکە کەسەکان و هاونیشتمانییان نە بۆیان هەیە و نەدەتوانن توندوتیژ بن و توندوتیژیی بەکاربهێنن. بەگوێرەی ڤیبەر هاونیشتمانییان کە خۆیان دەسەڵاتدارێتییان قبوڵکردووە و پێکیان هێناوە، دەبنە بابەتی کۆنتڕۆڵکردن و بەسەردا سەپاندنی دەسەڵات لەلایەن دەسەڵاتدارێتییەکەوە. هاونیشتمانییان کە خۆیان دەسەڵاتیان پێکهێناوە و قبوڵیان کردووە دەبنە ئەو بابەتەی کە دەسەڵاتدارێتییەکە توندوتیژییان بەسەردا ئەنجام دەدات.

بە کورتی ئەوە دەوڵەتە کە بەیاسا و دەزگاکانی پڕاکتیزەی توندوتیژی دەکات بەسەر هاونیشتمانییاندا. ئەوە هاونیشتمانیانن کە بیانەوێت و نەیانەوێت، تاک بن یان کۆ، ناتوانن توندوتیژی پڕاکتیزە بکەن. دەوڵەت هەر خۆی لەهەر دۆخێکدا، لە ئارامییدا بیت یان نائارامیی، توندوتیژە بەرامبەر هاونیشتمانییان. ئەوە هاونیشتمانیانن لە هەر دۆخێکدا بێت، ئارامیی بێت یان نائارامیی، ناتوانن توندوتیژ بن. تەنها لەساتی داڕمانی دەوڵەت و هەرەسهێنانی تەواوەتیی دەزگاکانیدا لەوە دەکەوێت بتوانێت توندوتیژ بێت و توندوتیژیی پڕاکتیزە بکات.