هاوڵاتی

ئێران یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زۆرترین خانوو و كرێچی هەیەو 10 هێندەی بەریتانیا خانووی چۆڵی هەیە كە نزیكەی یەك ملیۆن یەكەی نیشتەجێبووی چۆڵی دەبێت.

 یەكێك لەكێشە گەورەكانی ئێران ژمارەی زۆری خانووی چۆڵە كە نزیكەی سێ ملیۆن خانووەو ئەو ژمارە لەخانووە دەتوانێت كێشەی نیشتەجێبوونی 55%ی كرێچییەكانی وڵاتەكە چارەسەر بكات، بەڵام بەهۆی بەكارنەهێنانی ئەو خانووە چۆڵانەوە تەنها لە مانگێكدا كرێی خانوو لەئێران بە رێژەی 50% بەرزبووەتەوە و لەماوەی دوو ساڵدا بەرزبوونەوەی رێژەی كرێی خانوو 500%ی تێپەڕاندووە.

بەپێی بەراوردكارییەكان هەر هاووڵاتییەكی هەژار لەئێران دەبێت 103 ساڵ چاوەڕێ بكات بۆ ئەوەی بتوانێت ببێت بەخاوەنی خانوو! تەنانەت ئەو هاووڵاتییانەی لە رووی ئابوری و داهاتەوە بەپلە یەك ئەژمار دەكرێن دەبێت 13 ساڵ چاوەڕوان بن بۆ ئەوەی ببنە خاوەنی راستەقینەی خانووی خۆیان و تێیدا نیشتەجێ ببن!

خانووی زۆرو نرخی زۆر

ئامارەكان دەریدەخەن بۆ چارەسەری كێشەی نیشتەجێبوون لەئێران ساڵانە دەبێت 648 هەزار خانوو دروستبكرێت لەكاتێكدا لەساڵی 2004 تا 2016 ساڵانە زیاتر لە 804 هەزار خانوو لەئێران دروستكراوەو توانای ئەندازیاریی ئەو وڵاتەش دروستكردنی زیاتر لەیەك ملیۆن خانووە، بەڵام بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی خانوو زۆربەی ئەو كەسانەی كرێچین توانای كڕینی خانووەكانیان نییە.

ئەگەر نرخی زەوی لەدروستكردنی خانوو ئەژمار نەكرێت، ئێران ساڵانە پێویستی بە دوو ملیار دۆلارە كە بەتمەن دەكاتە زیاتر لە 500 ترلیۆن ئەوەش وایكردوە نرخی خانوو بەردەوام لەو وڵاتەدا بەرز بێت و لەبەراوردكاریەكاندا دەركەوتووە بەراورد بەتوركیا گرانترە كە لەچوارچێوەی یاساكانی ئەوروپا مامەڵە لەگەڵ بەهای خانووی وڵاتەكەیدا دەكات.

لەئامارەكانی ناوەندی ئاماری كۆماری ئیسلامی ئێراندا بڵاوكراوەتەوە، ساڵانە 131 هەزار مۆڵەتی دروستكردنی شوقەو باڵاخانەو خانوو لەوڵاتەكەدا دەدرێت بەخاوەن پڕۆژە بیناسازییەكان، بەڵام تەنها 60%ی ئەو شوێنانەی دروستدەكرێن هاووڵاتییان تێیدا نیشتەجێ دەبن.

ئەگەر هەر خێزانێكی مامناوەند لە رووی داهاتەوە بیەوێت خانوو بكڕێت، دەبێت یەك لەسەر سێی داهاتەكەی بۆ ماوەی 66 ساڵ كۆبكاتەوە لەكاتێكدا هەر خێزانێك داهاتی كەمتر بێت لە 12 ملیۆن تمەن لەمانگێكدا كەدەكاتە نزیكەی 444 دۆلار بەهەژار ئەژمار دەكرێت و تەنانەت ناتوانێت بەدرێژایی تەمەنی رۆڵەكانیشی ببێتە خاوەنی خانوو لەئێران، چونكە رۆژانەی هەر كرێكارێك لەئێران 200 بۆ 300 هەزار تمەنە كە لانی زۆرەكەی دەكاتە رۆژانە 10 دۆلارو لەمانگێكدا دەبێتە زیاتر لە 300 دۆلار.

ئەگەر سەرجەم داهاتی خێزانێكی مامناوەند پاشەكەوت بكرێت لەماوەی 10 ساڵدا دەبن بەخاوەنی خانووی خۆیان واتە نرخی هەر خانوویەكی ئاسایی 75 مەتری لەئێران جگە لەپایتەختەكەی زیاترە لە 53 هەزار دۆلار لەكاتێكدا ئەو بەراوردە لەتاران-ی پایتەختی ئێران دوو هێندەیە، واتە هەر خێزانێكی مامناوەند دەبێت 20 ساڵ كۆی داهاتەكەی بێ كەموكوڕی كۆبكاتەوە تا بتوانێت خانوو یان شوقەیەكی ئاسایی 75 مەتریی بكڕێت بەزیاتر لە 106 هەزار دۆلار.

بانكی ناوەندیی لەساڵی 2011 بڵاویكردووەتەوە بەهای هەر مەترێك شوقە یان شوێنی نیشتەجێبوون سێ ملیۆن و 700 هەزار تمەن بووە، بەڵام لەكۆتایی ساڵی 2020 بەهای هەر مەترێك شوێنی نیشتەجێبوون گەیشتووەتە زیاتر لە 30 ملیۆن تمەن كە بە بەهای دۆلاری ئەوكاتە لەبەرامبەر تمەن دەكاتە زیاتر لەهەزار دۆلار، ئەوەش واتای ئەوە دەگەیەنێت بەهای هەر خانوویەك یان شوێنێكی نیشتەجێبوون لە ئێران لەماوەی هەشت ساڵدا بە رێژەی 772% بەرزبووەتەوە.

ستانداردی جیهانی كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون یەكسانە لەگەڵ پێنج هێندەی كۆی داهاتی خێزانێك لەیەك ساڵدا بەو واتایەی ئەگەر نێوەندی كۆی داهاتی هەر خێزانێك لەپێنج ساڵدا كۆبكرێتەوە، ئەوا دەبێت ئەو خێزانە دوای پێنج ساڵەكە بەكۆی داهاتەكەی ببێتە خاوەنی خانوو و شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی.

ئەگەرچی پێوەرە جیهانییەكەو پێوەرەكەی ئێران پێنج ساڵ جیاوازییان هەیە، بەڵام كێشەی سەرەكیی ئێران ئەوەیە زیاتر لە 60%ی خێزانەكان بەهەژار ئەژمار دەكرێن و داهاتیان ناگاتە نزیكەی 200 دۆلاریش، بۆیە زۆرینەی رەهای ئەو خێزانانە تەنها خەون بەخانووەوە دەبینین، چونكە ناكرێت 106 ساڵ پارە كۆبكرێتەوە بەهیوای كڕینی خانوو لەكاتێكدا نێوەندی درێژیی تەمەن لەو وڵاتەش نزیكەی 70 ساڵە.

كۆماری كرێچی

پێگەی (ئیقتیساد نیوز) لەئێران بڵاوی كردووەتەوە هەر خێزانێك لەشارەكانی ئێران لەماوەی ساڵێكدا زیاتر لە 50%ی كۆی داهاتەكەی بۆ كرێی خانوو یان شوێنی نیشتەجێبوون تەرخان كردووە، بەڵام لەتاران زیاتر لە 60%ی كۆی داهاتی خێزانەكان دەبێت بۆ كرێی خانوو تەرخان بكرێت.

هەروەها ئاماژە بەوە كراوە لەساڵانی 2000 تا 2005 رێژەی كرێ خانوو لەئێران 20% بۆ 28%ی كۆی داهاتی مانگانەی هەر خێزانێكی مامناوەند بووە، بۆیە ئەوەی لەئێستاداو لەساڵی 2021 لەئێران روودەدات كە هەر خێزانێك دەبێت زیاتر لە 50%ی كۆی داهاتەكەی بۆ كرێی خانوو تەرخان بكات، ئەوەش بەگەورەترین زیان بۆ كرێچییەكان و بەرزترین نرخی كرێی خانوو لەمێژووی وڵاتەكەدا لەقەڵەمدەدرێت و لەهەندێك شاری ئێرانیش ئەو رێژەیە دەگاتە 70%ی كۆی داهاتی هەر خێزانێكی كرێچی.

ناوەندی تەندروستیی ئێران ئاشكرای كردووە بەرزبوونەوەی كرێی خانوو لەوڵاتەكەدا ئاستی كوالێتیی خۆراك و بژێویی خەڵكی وڵاتەكەی بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزاندوە، چونكە دەبێت زۆرینەی خێزانەكان لەجیاتی خواردن و خۆراك بیر لەخانوو و كرێكەی بكەنەوە.

مەحمود مەحمودزادە، جێگری وەزیری رێگاوبان و ئاوەدانكردنەوە لەئێران ئاشكرای كردووە دوو ملیۆن و 300 هەزار خانووی چۆڵ لەئێران تۆمار كراون كە باجی ساڵانە نادەن و خاوەنداریی نزیكەی 900 هەزار خانوو یان شوێنی نیشتەجێبوونیش لەو ژمارەیە دەگەڕێتەوە بۆ حكومەت.

مەحمودزادە روونیكردوەتەوە لەئێراندا كێشەی نیشتەجێبوون هەیەو بەو هۆیە كرێی خانوو بەردەوام لەبەرزبوونەوەدایە، بەڵام حكومەتیش بەژمارەیەك خانووی چۆڵ بووەتە بەشێك لەهۆكاری كێشەی نیشتەجێبوون.

بەپێی ئامارەكانی ئێران رێژەی ئەو كەسانەی خاوەنی شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان نین و كرێچین دەگاتە 30 بۆ 40٪ی كۆی دانیشتوان و بەوتەی بەرپرسان ئەگەر ئەو خانووە چۆڵانەی وڵاتەكە لەلایەن هاووڵاتییانەوە بەكاربهێنرێت كێشەی نیشتەجێبوون چارەسەر دەكرێت.

لەلایەكی دیكەوە بانكی ناوەندیی ئێران ئاماژەی بەوە كردووە كەتەنها لەمانگێكدا كرێی خانوو لەو وڵاتە بە رێژەی 50 بۆ 55٪ بەرزبووەتەوەو لەماوەی دوو ساڵیشدا بەرزبوونەوەی كرێی خانوو زیاتر بووە لە 500٪.

كۆی ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە 84 ملیۆن كەس و ناوەندی ئاماری ئێران ئاماژەی بەوەكردووە لەساڵی 1986 ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەكە 49 ملیۆن كەس بووە كە رێژەی كرێچی لەو ساڵەدا 13% بووە و لەساڵی  1990 كەژمارەی دانیشتوان گەیشتووەتە 60 ملیۆن كەس رێژەی كرێچی بۆ 18% بەرزبووەتەوە و لەماوەی 30 ساڵدا رێژەی كرێچییەكان بەبەردەوامی لەبەرزبونەوەدا بووە بەجۆرێك كە لەساڵی 2016 تەنها 20%ی خێزانە نوێیەكان توانیویانە ببنە خاوەنی خانووی خۆیان و لەكرێچیبوون رزگاریان بێت.

ژمارەی دانیشتوان و رێژەی كرێچییان لەماوەی زیاتر لە 40 ساڵ حوكمڕانیی كۆماری ئیسلامی ئێران لەو وڵاتە لەبەرزبوونەوەدا بووە و كۆمارێك لەكرێچی لەوڵاتەكەدا دروست بووە.

ئەگەرچی ناوەندی ئامار رایگەیاندوە رێژەی كرێچییەكانی ئێستای ئێران دەگاتە 25% بۆ 30%، بەڵام رۆژنامەی (دونیای ئیقتیساد) لە راپۆرتێكی شیكاری و بەراوردكاریدا لانی كەمی رێژەی كرێچییەكانی وڵاتەكە بە 40% بۆ 45% خەمڵاندووە.

 هاوكات ئەوەشی خستووەتەڕوو كە بەدرێژایی 30 ساڵ كرێ خانوو و نرخی خانوو لەبەرزبوونەوەدا بووە و هاوكات داهاتی خێزان كەمی كردووەو رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی ئەو وڵاتەش بەبێ وەستان تا نزیكەی 50% بەرزبووەتەوەو لەئێستاشدا 60%ی كۆی دانیشتوانیش بەهەژار ئەژمار دەكرێن.

كوشتنی خەونی یەكەی نیشتەجێبوون لای كرێچی

لەساڵی 2018 نزیكەی 49%ی خەڵكی ئێران كرێچیبوون و نرخی كرێی خانووش لەنێوان 40% بۆ 70%ی كۆی داهاتی هەر خێزانێك بووە، لەكاتێكدا ئەگەر وڵاتانی جیهان بەتایبەت ئەڵمانیا بەنموونە وەرگیرێت تەنها 15% بۆ 23%ی كۆی داهاتی هەر خێزانێك لەئەڵمانیا بۆ كرێی خانوو یان شوێنی نیشتەجێبون دەستنیشان دەكرێت و حكومەتی وڵاتەكەو سەندیكای كرێچییان و ئەنجومەنی گەڕەكەكانی ئەو وڵاتە بەهەموو شێوازێك رێگریی دەكەن لەبەرزكردنەوەی نرخی كرێی خانوو و تەنانەت هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی بەكرێگرتنی خانوو دەكەوێتە دەست كرێچی بەو مەرجەی خاوەن خانوو بڕیاری فرۆشتنی خانووەكەی نەدات.

لەوڵاتانی گەشەسەندووی جیهان ناسراو بە (OECD) بۆ كۆنتڕۆڵكردنی هەڵاوسان و رێگریی لەبەرزبوونەوەی كرێی خانوو، گرێبەستی درێژماوە لەنێوان كرێچی و خاوەن خانوودا واژۆدەكرێت، لەكاتێكدا لەئێران خاوەن خانوو دەتوانێت مانگانە كرێی خانووەكەی بەرزبكاتەوەو یاساكانیش لەبەرژەوەندی كرێچییەكانی ئەو وڵاتەدا نییە.

گرێبەستی بەكرێگرتنی خانوو لەئەمریكا دوو ساڵە، لەسویسرا شەش ساڵە، لەژاپۆن پێنج ساڵ، ئایرلەند (ئیرلەندا) چوار ساڵ، نەمسا سێ ساڵ و لەفەڕەنسا هەندێكجار تا شەش ساڵە، بۆیە ئەم وڵاتانە زیاترین پشتیوانی دەكەن لەكرێچییەكانی وڵاتەكانیان لەپێناو ئەوەی لە رووی ماددییەوە زیانیان پێنەگات تا لەكورتترین ماوەدا داهاتەكانیان بۆ كڕینی خانوو تەرخان بكەن.

بەپێچەوانەی ئەو وڵاتانەوە لەئێران مانگانە كرێی خانوو لەسەر كرێچییەكان زیاد دەكرێت و ئەوەش وادەكات خێزانە كرێچییەكان لەبەر دابینكردنی كرێی خانوو، فریای پاشكەوتكردنی داهاتەكانیان نەكەن.

بەپێی ستانداردە جیهانییەكان نابێت كرێی خانووی ساڵانەی هیچ خێزانێك لەكۆی داهاتی 23% تا 30% خێزانەكە زیاتر بێت، بەڵام 80%ی كرێچییەكان لەئێران هەندێكجار زیاتر لە 50%ی كۆی داهاتەكەیان بۆ كرێی خانوو تەرخان دەكەن و ئەو رێژەیەش لەداهاتەكەیان بۆیان دەمێنێتەوە ناچارن بۆ بژێوی رۆژانە خەرجی بكەن، بۆیە هیچ پاشەكەوتێك نامێنێتەوە تا بیر لەكڕینی خانوو بكەنەوە.

خەمی سەرەكیی كرێچییەكانی ئێران بژێوییە

نێوەندی موچە لەئێران بەنزیكەی پێنج ملیۆن تمەن خەمڵێنراوە كەدەكاتە نزیكەی 170 دۆلار، بەڵام هەر خێزانێكی ئاسایی و چوار كەسی پێویستی بەزیاتر لە 12 ملیۆن تمەن هەیە بۆ دابینكردنی بژێویی كەدەكاتە نزیكەی 400 دۆلار، لەكاتێكیشدا هەر كرێكارێك حەقدەستی رۆژانەكەی لەنێوان 200 بۆ 300 هەزار تمەندایە كە نێوەندەكەی دەكاتە نزیكەی 9 دۆلارو بە دڵنیاییەوە هیچ كرێكارێك لەو وڵاتە 30 رۆژی مانگەكە كاری دەستناكەوێت بەتایبەت لەوەرزی زستاندا، بۆیە زۆرینەی چینی موچەخۆرو كرێكار كە كرێچین ناتوانن بژێوییەكی شیاو بۆ خۆیان دابین بكەن تابتوانن پاشكەوت بكەن و بیر لەدابینكردن و كڕینی یەكەی نیشتەجێبوون بكەنەوە بەتایبەت كە ئەو وڵاتە لەقەیرانێكی قوڵی ئابوریی و بەرزبوونەوەی هەڵاوساندایە.