هاوڵاتی
 
 
ناڕەزایەتییەكانی ئێران نەوەیەكی نوێی هێناوەتە ناو گۆڕەپان و چەقی خۆپیشاندانەكانەوە كە بەنەوەی دیجیتاڵ و مۆبایل ناودەهێنرێت،  ئەو نەوەیە لەئێستادا جگە لەئێران پرسی سەرەكیی جیهانە، چونكە بەبڕوای شارەزایانی كۆمەڵایەتیی ئەو نەوەیە پاڵەوانی ناوێت و خۆیان پاڵەوانی خۆیانن.
ئەوەی بوونی لەشەقام و گۆڕەپانەكان بەرچاوەو پاڵەوانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانن تەمەنیان لە نێوان 15 بۆ 25 ساڵە، ئەوان پایەكانی دەسەڵاتیان هێناوەتە لەرزەو پێشەنگایەتیی ناڕەزایەتییەكانیش دەكەن و مێژوویەكیان لەشكۆ تۆمار كردووە كە دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەش ناتوانن حاشای لێبكەن.
لەبنەڕەتدا سیستمی دەسەڵات لەئێران جۆرێك لەپاڵەوانی سەپێنراوی دروستكردووە كەئەویش لوتكەی ئەو دەسەڵاتەیە كە بەهەموو شێوەیەك داواكارییەكانی فەرامۆش كردووە، سەرەڕای ئەو كەموكوڕی و قەیرانە ئابورییانەی هەر بەهۆی ئەو دەسەڵاتەوە یەخەی كۆمەڵگەی ئەو جۆگرافیایەی گرتووەتەوەو زۆربەی دانیشتوان لەژێر فشاری ئابوریی و كۆمەڵایەتیدان لەكاتێكدا وڵاتەكە لەڕووی سامان و سەرچاوەكانی داهاتەوە بەیەكێك لەدەوڵەمەندترین وڵاتەكانی جیهان ئەژمار دەكرێت.
ئەوەی بەدیدەكرێت لەماوەی زیاتر لەمانگێك خۆپیشاندان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان زۆرترین گەنج و ئەو نەوەیە كوژراون كەپێیان دەوترێت نەوەی (Z) چونكە زۆربەی كوژراوان تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 24 ساڵە كەئەوانیش دەچنە خانەی ئەو نەوەیە كە لەستانداردە جیهانییەكانی كۆمەڵناسیدا پۆلێن كراون.
نەوەی دیجیتال یان مۆبایل ئەگەرچی توانای دەربڕینی لەقسەكردندا باش نییە، بەڵام بە نەوەی راستیخوازو دادپەروەر لەقەڵەم دەدرێن و لەهەمان كاتیشدا زۆر بۆیان گرنگە دەسەڵاتیان بەزۆر بەسەردا نەسەپێنرێت، بەپێناسەیەكی دیكە كۆمەڵایەتی دەیانەوێت خۆیان پاڵەوانی خۆیان بن و ئازاد بژین.
ئەوەی لەئێران و تەنانەت رۆژهەڵاتی كوردستانیش بەدیدەكرێت هاتنەپێشەوەی ئەو نەوەیە كەپێشەنگە بۆ نەوەی پێش خۆیشی كە بەنەوەی (Y) ناودەهێنرێت.
ئەگەرچی هۆكاری سەرەكیی ناڕەزایەتییەكان لەئێران وەك ستەمێكی دوورودرێژو نادادپەروەرییەكی مێژوویی لەقەڵەمدەدرێت كەتەمەنی دەگاتە زیاتر لە 40 ساڵ بەڵام دەركەوتنی نەوەیەكی نوێ ئاماژەی دیكەشی لەگەڵ خۆی هێناوە كەمایەی سەرنجە، بەتایبەت كەپێشەنگایەتی ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانەكان دەكەن،  بەكوڕو كچەوە قۆڵیان بۆ گۆڕانكاریی هەڵكردووەو لەزۆر حاڵەتیشدا سنگیان كردووەتە قەڵغان لەپێناو داهاتوویەك كەدواجار ئەو نەوەیە دەبێت بەخاوەنی.
 
نەوەی دیجیتاڵ دژی ستەم
لەستانداردی جیهانیدا   كۆمەڵگا بەسەر چەند ئاستێكدا دابەش دەبێت، بەپێی ئەو ستانداردە (Generation X) ئەوانەن لەساڵانی 1965 تا 1980 لەدایكبوون، نەوەی دواتر  (Generation Y)  كە لەساڵانی 1980 تاساڵانی كۆتاییەكانی 1990 بۆ 1995 لەدایكبوون كە بەنەوەی (Millennials) ناودەهێنرێن لەدوای ئەم دوو نەوەیە هەر نەوەیەكی دیكە لەدایكبووبێت واتە لەكۆتایی ساڵانی 1995 و 2000 تا 2010 لەدایكبووبێت بەنەوەی (Generation Z) یان نەوەی زێد ناودەهێنرێت.
مێژووی لەدایكبوونی ئەو نەوەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی دیجیتاڵ لەجیهانو بۆیە زۆرجار نەوەی زێد بەنەوەی دیجیتاڵ و مۆبایلی زیرەك و هەندێكجاریش نەوەی ئایپادا ناودەهێنرێت.
هەر نەوەیەك لە رووی كۆمەڵناسییەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیەو ئەوەی مایەی سەرنجە، نەوەی زێدە بەخاوەنی داهاتوزوی نزیكی جیهان ئەژماردەكرێن.
لە ژینا ئەمینی كەخۆی لەدایكبووی نەوەی زێدە تازۆربەی ئەو كەسانەی لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان گیانیان لەدەستداوە، لەو نەوەیەن كە لەكۆی 84 ملیۆن دانیشتوی وڵاتەكە نزیكەی 20% بۆ 25%ی ئەو كۆمەڵگەیە پێكدەهێنن.
بەگشتی لەهەموو كۆمەڵگەكانی جیهاندا 76%ی هەموو گەنجان لەنەوەی زێد یان دیجیتاڵ لەقەڵەمدەدرێن.
ئەو نەوەیە پێش ئەوەی بەدوای گۆڕانكاریی سیاسییەوە بێت بەدوای ئازادییەوەیە بەتایبەت لەبواری ژیانی تایبەتیدا لەكاتێكدا دەسەڵات لەئێران رێگە بەئازادیی خواردن و خواردنەوەو جلوبەرگ و تایبەتمەندییە كەسییەكان زۆرینەی دانیشتوانی كۆمەڵگەكەی نادا.
شارەزایانی كۆمەڵناسی ئێران بڕوایان وایە ئەو نەوەیە بەرهەمی ئەو دایك و باوكانەن كە بەنەوەی وای (Y) ناودەهێنرێن و شێوازی پەروردەیان لەگەڵ نەوەی پێش خۆیان جیاوازەو لەڕووی كۆمەڵایەتی و خێزانییەوە ئازادانەتر پەروەردە كراون بەتایبەت كەدایك و باوكی نەوەی زێد بەنەوەی ریفۆرم و گۆڕانكاریی لەوڵاتەكە لەقەڵەمدەدرێن.
نەوەی زێد لە رووی پەروەردەو خوێندنەوە پێچەوانەی نەوەكانی رابردوو رووبەڕووی توندوتیژیی جەستەیی لەخوێندگەكان نەبوونەتەوەو ئەگەریش توندوتیژییان بەرامبەر كرابێت ئەوا لەلایەن دایك و باوكیانەوە بەرگرییان لێكراوە بەپێچەوانەی دایك و باوكانی نەوەی (X) كە رەنگە زۆربەیان مامۆستاكانیان هاندەدا بۆ ئەوەی لەمنداڵەكەیان بدات، بۆیە ئەزموونی پەروەردەی جیهان سەلماندویەتی ئەو منداڵانەی لەخوێندنگەكان رووبەڕووی توندوتیژیی نەبوونەوەتە ئازادانەتر بیردەكەنەوە و ئازادانەتریش هەڵسوكەوت دەكەن.
ئەوەی لەسەر نەوەی زێد لەئێران بەدیدەكرێت ئەوەیە كەئەوان جگە لەو ئازادییەی لەناو خێزان هەیانە دەیانەوێت لەكۆمەڵگەشدا خاوەنی ئازادی بن و بڕیاریان بەسەردا نەسەپێت كە چی دەپۆشن و چۆن دەردەكەون.
ئەوان خوازیارن شانبەشانی گۆڕانكارییە خێراكانی جیهان هەنگاو بنێن لەكاتێكدا دەسەڵات لەئێران بەبەردەوامیی دژی ئەو هەنگاوە خێرایانە وەستاوەتەوەو زۆرجار پێشكەوتنی خێرای جیهان بەپیلانی دوژمنانی خۆی وەسف دەكات، كەوایە ئەو دەسەڵاتە ناتوانێت ئەو نەوەیە رازیی بكات.
 
نەوەیەكی بێكار لەئێران
لەئامارە فەرمییەكانی ئێراندا دەركەوتووە رێژەی بێكاریی لەتەمەنی نێوان 18 بۆ 24 ساڵ لەو وڵاتە گەیشتووەتە 23% ئەوەش لەكاتێكدایە بەگشتی رێژەی بێكاریی لەوڵاتەكەدا 8.9% بووە، بەڵام رێژەی بێكاریی لەنەوەی زێد زۆر زیاترە لەچینەكانی دیكە.
بەپێی ئامارە نافەرمییەكان زیاتر لەپێنج ملیۆن بێكار لەناو دەستی كارو گەنجانی ئێراندا هەیە كە زیاتر لەدوو ملیۆنیان سەر بەنەوەی زێدن، ئەو نەوەیەی كە لەهەموو چینێك زیاتر لەناڕەزایەتییەكان و خۆپیشاندانەكاندا دەبینرێن.
 
خوێنی نەوەیەك لەپێناو داهاتوویان
بەپێی دوایین ئامار لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی تەمەن 22 ساڵ لە 16ی ئەیلول تا 16ی تشرینی یەكەم، لانیكەم ناوی 240 كەس تۆمار كراوە كە لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران كوژران.
لەكۆی ئەو ژمارەیە 24 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووەو دوو كوژراویان تەمەنیان 12 ساڵ و 13 ساڵ بووە.
19 كوژراو تەمەنیان 18 ساڵ بووە و 28 كوژراو تەمەنیان لەنێوان 18 بۆ 19 ساڵ و 51 كوژراویش تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 25 ساڵ بووەو ژمارەیەكی بەرچاویش لەكوژراوان تەمەنیان لە 30 ساڵ تێنەپەڕیوەو چوار كوژراو تەمەنیان لە 50 بۆ 62 ساڵ بووە.
بەگشتی زۆرینەی ئەو كوڕو كچانەی لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران كوژراون و وێنەو ناسنامەیان بڵاوكراوەتەوە تەمەنیان لەنێوان 16 بۆ 24 ساڵ بووە، كە ئەوەش ئاماژەیەكی روونە كە ئەو نەوەیە پێشەنگایەتیی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان دەكەن و رەنگە لەهەموو نەوەكانی دیكە زیاتر تینوی ئازادی و داهاتوویەكی گەشتر بن.
ناوەندێكی مافی مرۆڤ ئاشكرایدەكات لەمانگێكدا زیاتر لەهەشت هەزار كەس لەخۆپیشاندانەكان و ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەستگیركراون، كە نزیكەی هەزار كەسیان خوێندكارن.
ناوەندی هەرانا بۆ مافەكانی مرۆڤی ئێران بڵاویكردووەتەوە لەماوەی 30 رۆژی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی، سەرەڕای كوژرانی 240 كەس، لانیكەم حەوت هەزار و 800 كەس لەناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون.
بەپێی ئەو ئامارەی هەرانا بڵاویكردووەتەوە تەنها ناسنامەی 738 كەس لەدەستگیركراوان ئاشكرا بووە  كە 175 كەسیان خوێندكاری زانكۆن.
لە 16ی مانگی رابردووەوە خۆپیشاندان لە 453 شوێنی 28 پارێزگا لە 117 شارو شارۆچكەو 73 زانكۆو دەیان خوێندنگە لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەڕێوەچووە و شەقامەكان و گۆڕەپانەكان بوونەتە شوێنی دەنگهەڵبرین، زۆربەی چین و تووێژەكانی ئەو كۆمەڵگەیە، بەڵام دیمەنەكان و وێنەكانی ئەو ناڕەزایەتییانە ئاماژەیەكی روونن كە كام نەوە لەهەموو كەس ناڕازیترە و لەڕیزی پێشەوە جێدەگرێت.
رەنگە ئەو وێنایەی بەگەڕانێكی ئاسایی بەوێنەو دیمەنەكانی خۆپیشاندانەكاندا زیاتر خۆی دەرخات كەنەوەی دیجیتاڵ سوورترە لەسەر گۆڕانكاریی لەكۆمەڵگەی ئێران و رەنگە جیهانیش.
نەوەیەكی فەرامۆشكراو لای دەسەڵات
كۆماری ئیسلامی ئێران كە خۆی بەدەسەڵات و حوكمڕانییەكی ئیسلامی لەسەر بنەمای شیعەگەریی دەزانێت، نەیتوانیوە ئەو نەوەیەی دوای رووخانی سیستمی پاشایەتیش رازیی بكات، چونكە هەر لەگەڵ دەركەوتنی ناڕەزایەتییەكان زۆربەی رۆشنبیران و نووسەران و هونەرمەندو ئەدیبان هاتنە دەنگ و رایانگەیاند زیاتر لە 40 ساڵە هەوڵی دەربڕینی ناڕەزایەتیی دەدەن بەڵام نەیانتوانیوە.
بەدەركەوتنی نەوەی زێد یان دیجیتاڵ لەچەقی خۆپیشاندانەكان ئەو هونەرمەندو رۆشنبیرانە هەریەكەو بەشێوازێك رەخنەی خۆیان ئاڕاستەی دەسەڵات كردو سوپاسی ئەو نەوە راپەڕیوەشیان كردووە كە سەرەڕای تەمەنی كەم، بەڵام بوێرییان مایەی دڵخۆشی بووە كە نەوەی رابردووشیان هانداوە بۆ دەربڕینی ئازادی.
كۆمەڵناسانی ئێران نەوەی زێد بەنەوەی فەراموشكراو لەلایەن دەسەڵاتەوە پێناسە دەكەن، چونكە سەرەڕای ئەوەی ئەو نەوەیە لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە لەگەڵ جیهانی دەرەوەی وڵاتەكەی لەپەیوەندیدایە، بەڵام ناتوانێت لەسەرەتاییترین ئازادیی خۆی سودمەند بێت، چونكە دەسەڵاتی وڵاتەكەی توندترین رێوشوێنی بۆ ژیانی دیاری كردووە و بەبەردەوامی یاساو رێساكان ئەو نەوەیە بێبەش دەكات لەمافەكانی.
 
جیهان بۆ نەوەی دیجیتاڵە
لەدوایین تووێژینەوە كە زانكۆی ئۆكسفۆرد سەبارەت بەتایبەتمەندییەكانی نەوەی زێد یان دیجیتاڵ كردوویەتی، ئەو نەوەیە تاساڵی 2030 دەبنە خاوەنی یەك لەسەر سێی هەموو پیشەكانی جیهان.
هەر بەپێی ئەو تووێژینەوەیە نەوەی زێد ساڵی 2019 لەجیهان خاوەنی (460) ملیار دۆلار بووە، بەڵام سامانی ئەو نەوەیە لەساڵی (2030) دەگاتە سێ ترلیۆن و 200 ملیار دۆلار  لەساڵێكدا، واتە لەماوەی 10 ساڵدا سەروەت و داراییەكانی ساڵانەی ئەو نەوەیە حەوت هێندە زیاد دەكات، كە بەبەرزترین ئاستی كۆكردنەوەی سەروەت و سامان ئەژمار دەكرێت.
هەر بەپێی تووێژینەوەكە ئەو چین و تووێژە تەنها ئەهلی سەروەت و سامان كۆكردنەوە نین، بەڵكو لەبەكارهێنانیشدا پێشەنگن چونكە بەپێی بەراوردەكان لەساڵی 2019 ئەو نەوەیە 467 ملیاردیان خەرج كردووەو پێدەچێت ئەو خەرجیانەیان لەساڵی 2030 بگاتە سێ ترلیۆن كەهاوشانە لەگەڵ خەرجییەكانی (11%)ی هەموو جیهان.