هاوڵاتی

ئێران دوای ساڵی 2019 نزیكەی 36 ملیار دۆلاری لەعێراق بلۆك كراوەو بەرپرسانی بەغداد 18 ملیار دۆلاریان پشتڕاست كردووەتەوەو دەنگۆیەكیش هەیە كەئەو بڕە لە 10 ملیار دۆلار كەمترەو لەماوەی رابردوودا بەئاگاداریی ئەمریكا تەنها 500 ملیۆن دۆلار لەو پارانە ئازاد كراوە، هاوكات هەڵوێستەكانی ئەمریكاو پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی بەسویفت (SWIFT) و بەهۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەن دەزانرێت

سەرەڕای ئەو پارە بلۆككراوانە ئێران پێویستیی بەدۆلار هەیەو دوای ئەوەی كەتاڵیبان گەڕایەوە ئەفغانستان بازاڕی گەورە لەو وڵاتە بۆ بەدەستهێنان دۆلاری لەدەستداوەو ئەوەش وایكرد راكێشانی دۆلار لەڕێگەی دەڵاڵ و تەنانەت بەرپرسانیشەوە لەعێراق بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبكاتەوەو تائێستا بازاڕەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان گیرۆدەی ئەو كەف و كوڵەن كەئێران لەبازاڕی دراوەكاندا دروستیكردووە.

بەرپرسێكی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرایكردووە بانكی ناوەندیی وڵاتەكە بەپشتبەستن بەو پارەو قەرزانەی ئێران لەعێراق هەیەتی بڕیاری داوە چاپكردنی دراوی تومەن بەرزبكاتەوەو ئەوەش زیانی گەورەی لێدەكەوێتەوە چونكە چارەنووسی ئەو پارانە ناڕوونە.

محەمەد كازم ئال سادق، باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق وتوویەتی قەرزەكانی كارەباو غازی ئێستای عێراق زیاترە لە 11 ملیار دۆلارو پێویستە بەڕێوشوێنی تایبەت رادەستبكرێتەوە ئەو لێدوانەش لەكاتێكدایە ئێران تائێستاش یەك لەسەر سێی كارەباو غازی عێراق دابین دەكات و بەبەردەوامی قەرزی كارەباو غاز لەسەر عێراق زیاددەكەن.

ئێران ساڵانە چوار هەزار مێگاوات كارەبا بەعێراق دەفرۆشێت كەناتوانێت ئەو پارانەش راستەوخۆ وەربگرێت چونكە دەبێت ئەمریكا بڕیار لەڕادەستكردنی ئەو پارانە بدات.

ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق دەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا بەڵام هەندێكجار ئەو بڕە بەبیانووی جیاوازە تاهەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكرێتەوە، كەئەوەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی زیاتر لەپێنج هەزار مێگاوات كارەبای عێراق.

پێشترو لەساڵی 2022،  ئێران بڕی یەك ملیارو 600 ملیۆن دۆلاری بۆ فرۆشتنی غاز لەعێراق وەرگرتووەتەوە كەئەوەش راستەوخۆ رادەست نەكراوە چونكە یەحیا ئال ئیسحاق، سەرۆكی ژوری هاوبەشی بازرگانیی ئێران و عێراق روونیكردووەتەوە كەئەو قەرزانە بەدوو رێگە رادەستی ئێران دەكرێنەوە، كەیەكێكیان لەڕێگەی كاش و حەواڵەكردنەوەیەو رێگەیەكی دیكەش كڕینی ئەو كاڵاو پێداویستیانەی ئێرانە لەڕێگای عێراقەوە واتە ئێران ئەو كاڵاو پێدوایستییانەی وڵاتەكەی لەدەرەوە بەپارەی عێراق هاوردە دەكات لەجیاتی پێدانەوەی قەرزی غازو كارەبا.

ئێران چاپكردنی تومەن بەپشتیوانیی عێراق بەرزدەكاتەوە

بانكی ناوەندیی ئێران لەناوەڕاستی مانگی رابردوودا دراوی 200 هەزار تومەنی خستووەتەوە بازاڕەوەو تەنها لەتاران بڕی 900 ملیار تومەن لەو دراوەی خستە بازاڕەوەو لەپارێزگاكانی دیكەش بری 700 ملیار دۆلار لەو دراوە بەسەر بانكەكاندا دابەشدەكرێت بۆ ئەوەی لەلایەن خەڵكەوە بەكاربهێنرێت.

پێشتر لەئێران دراوی چەكی 50 هەزار تومەنی و 100 هەزار تومەنی وەك دراوی قورس بەكاردەهێنران و لەئەمڕۆ دووشەممەوە ئەو دراوە نوێیەش بەكاردەهێنرێت.

ئاشكراكردنی ئەو دراوە 200 هەزار تومەنییە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە ئاماژەیە بەبەرزبوونەوەی رێژەی چاپكردنی دراوی تومەن لەو وڵاتە كەئەوەش بەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوری لێدەكەوێتەوە.

لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتووە پارەی چاپكراوی ساڵی 2022 بڕی نەختینەی ئێران شەش ترلیۆن و 36 ملیار تومەن بووەو تەنها لەمانگێكدا واتە لەمانگی كۆتایی ئەو ساڵەدا بەڕێژەی 2.2% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە 130 ملیارو 700 ملیۆن تومەن و بەگشتی لەساڵێكدا چاپكردنی دراوی تومەن 34.1% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە یەك ترلیۆن و 535 ملیار تومەن.

راوێژكاری محەمەد موخبێر، جێگری سەرۆك كۆماری ئێران لەنامەیەكی نهێنیدا بۆ جێگری سەرۆك كۆماری ئێران ئاماژەی بەوەكردووە كەنزیكەی هەشت ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەپارەی وڵاتەكە لەبانكەكانی عێراقدان بەبێ ئەوەی هیچ قازانجێكی هەبێت یان بتوانرێت مامەڵەی پێوەبكرێت، بەڵام بانكی ناوەندیی بەپشتبەستن بەو پارانە دەستیكردووە بەچاپكردنی دراوی تومەن و ئەوەش زیان بەئابوریی وڵاتەكە دەگەیەنێت.

پێگەی (ئیقتیساد 24) لەئێران بڵاویكردەوە؛ هەواڵەكان سەبارەت بەچالاك نەكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەڵوێستەكانی ئەمریكا بەرامبەر تاران و پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بەسویفت (SWIFT) هۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەنە.

شارەزایانی ئابوریی ئاماژەیان بەوەكردووە ئاشكراكردنی دراوێكی قورسی لەشێوەی 200 هەزار تومەن ئاماژەی دابەزینی زیاتری دراوی تومەن لەئاستی جیهانداو تومەن تەنها لەبەرامبەر دۆلاردا نزیكەی 96%ی بەهاكەی لەدەستداوە كە 75%ی پەیوەندیی بەیەك ساڵی رابردووەوە هەیە.

پلانی 20 ملیار دۆلاریی ئێران بۆ عێراق سەرناگرێت

حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەدیدارێكیدا ساڵی 2020 لەگەڵ فواد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق جەختی لەوەكردەوە كەئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت بگاتە 20 ملیار دۆلار لەكاتێكدا ئەو ساڵە بەبڕی 22 ملیۆن و 300 هەزار تۆن كاڵا بەبەهای شەش ملیارو 300 ملیۆن دۆلار كاڵای ئێرانیی رەوانەی عێراق كرا سەرەڕای ئەوەی سزا ئابورییەكانی ئەمریكا دژی تاران تووندتر ببووەوە.

لەنوێترین ئاماری گومرگی ئێران ئاماژە بەوەكراوە ساڵی 2022 ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی وڵاتەكە لەگەڵ عێراق 20% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بۆیە دوای زیاتر لەدوو ساڵ پلانی تاران بۆ ئاڵوگۆڕی 20 ملیار دۆلاری لەگەڵ عێراق پێكەوتنی ئەوتۆی بەخۆیەوە نەببینیوە.

بەپێی ئامارەكان ئەمساڵ روحەڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و گەشەی بازرگانیی لەوەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لەماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرزبووەتەوە كە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو واتە 2021 بەڕێژەی 16% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە.

لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردوو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارو 364 ملیۆن دۆلار كاڵاو شتومەك لەنێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕكراوە.

لەتیفی ئاماژەی بەوە كردووە؛ ئێران 57% كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە كردووەو لەبەرامبەریشدا 43%یش كاڵاو شتومەك لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە كراوە، بەڵام دەركەوتووە لەماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بەبەهای نۆ ملیارو 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق كراوەو لەبەرامبەردا تەنها بەبەهای 208 ملیۆن دۆلار كاڵا لەعێراقەوە هەناردەی ئێران كراوە.

لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەو سزایانەی لەلایەن ئەمەریكاوە بەسەر ئێراندا سەپێنراوە عێراق ناتوانێت بەخواستی خۆی پارە یان قەرزەكانی رەوانەی ئێران بكاتەوە، بۆیە عێراق دەبێت لەڕێگەی بانكەكانی چەند وڵاتێكی وەك (قەتەر، كوەیت، توركیا، ئیمارات، ئوردن) هەوڵبدات پارەكانی ئێران بگەڕێننەوە.

ئەمریكا دۆلاری عێراق لەئێران دەگرێتەوە

ئەگەرچی لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا ئێران زیاترین هەوڵی بۆ بەدەستهێنانی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراق داوە، بەڵام ئەمریكا بەشێوازی جیاواز رێگربووە لەبەردەم ئەو هەنگاوانەداو تەنانەت وای لەئێران كردووە كەئەو وڵاتە پەنا بۆ بەقاچاخبردنی دۆلار لەسنورەكان بەرێت.

رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) بڵاویكردووەتەوە پلانەكانی ئەمریكا لەعێراق دژی كۆماری ئیسلامی وایكردووە ئاستی حەواڵەكردن و بەقاچاخبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران 80% كەم ببێتەوە، چونكە لانیكەم 14 بانكی عێراق بەگومانی ئەوەی دۆلاریان رەوانەی ئێران كردووە لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوەو ئەو بانكانە ناتوانن لەچوارچێوەی سیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بە سویفت (SWIFT) كاربكەن.

پێشتر ناوی گروپێكی شەش كەسی لەعێراق بڵاوكرایەوە كە دوو كەسیان بازرگانی عێراق بوون و سێ كەسیشیان ئەندامانی سوپای قودس و یەكێك لەو سێ كەسەش كارمەندی باڵیۆزخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەبەغداد بووەو لە رێگەی دوو بازرگانە عێراقییەكە دەیان ملیۆن دۆلار لەبازاڕەكانی عێراق كڕدراوەو رەوانەی ئەژماری بانكێكی سەر بەسوپای پاسداران لەئێران كراوەو هەر ئەوەش هۆكاری سزاكانی ئەمریكا دژی ژمارەیەك بانكی عێراق بووە.

بەرپرسێكی عێراقی كە نەیویستووە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە؛ ئێران مانگانە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار لەژمارەیەك بازرگانی عێراق وەردەگرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمبوونەوەی دۆلار لەئێران.

سەرەڕای ئەوەی ئێران لەساڵی 2018و دوای كشانەوەی ئەمریكا هەوڵیداوە لەبازرگانییە نێودەوڵەتییەكانیدا دراوی یۆرۆ بەكاربهێنێت، بەڵام تائێستا دراوی دۆلار بەسەرەكیترین دراوی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت، بۆیە بەبەردەوامی پێویستی بەو دراوە هەیەو پێدەچێت لەئێستادا عێراق تەنها تروسكایی دەستكەوتنی دۆلار بێت بۆ ئێران.

بڕی پارەی بلۆككراوی ئێران لەجیهاندا لەنێوان 100 بۆ 120 ملیار دۆلارە كەدوای چین زیاترین پارەی لەعێراق بلۆككراوە كەئەو ژمارەیەش بەپێی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووەو بۆ یەكەمجار لەساڵی 2019 سەرۆك كۆماری ئەوكاتی ئێران لەلێدوانێكدا بەبێ ناوهێنانی عێراق داوای رادەستكردنەوەی 36 ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی وڵاتەكەی لەیەكێك لەوڵاتانی دراوسێ كردەوە.

بڕی قەرزی نێودەوڵەتیی ئێران لەساڵی 2022 بۆ كەمتر لەشەش ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووەو بانكی ناوەندیی وڵاتەكە رایگەیاندووە ئەو قەرزە بەراورد بەساڵی 2021 زیاتر لە 25% كەمیكردووە، بەڵام دەبێت بەزووترین كات بڕی یەك ملیارو 800 ملیۆن دۆلاری ئەو بڕە قەرزە رادەستبكرێتەوە.

ئابوریی ئێران زیاتر لەهەموو كاتێك پێویستی بەعێراقە بەتایبەت رۆڵی عێراق لەدانوستانەكانی ریازو تاران بەرچاوە كەدواجار رێككەوتنی سعودیەو ئێرانی لەچین لێكەوتەوەو بەهای تومەن ئاهێكی بەبەردا هاتەوە.

لەلایەكی دیكەوە وەك ئاشكرابووە ئێران بڕێكی بەرچاو لەنەوتی وڵاتەكەی بۆ دەربازكردنی سزا ئابورییەكان بەناوی عێراقەوە لەبازاڕەكاندا ساغدەكاتەوە كەئەوەش هەنگاوێكی دیكەی سودوەرگرتنی ئێرانە لەعێراق و ئەگەرچی ئەمریكا سزای توندی ئابوریی بەسەر ئێراندا سەپاندوە، بەڵام بۆ كڕینی غازو كارەبا هەر شەش مانگ جارێك لێخۆشبوونی سزاكان بۆ عێراق نوێدەكاتەوە بۆ ئەوەی بەبێ كێشە غازو كارەبا لەئێرانەوە دابین بكات.

بەپێی ئەو دۆخە ئابورییەی ئێستا رووبەڕووی ئێران بووەتەوە عێراق بووەتە كلیلی چارەسەر بۆ ئێران، بەڵام ئەمریكا مەرجی سەرەكیی بۆ رێگریی نەكردن لەهەنگاوە ئابورییەكانی تاران لەعێراق كەمبوونەوەی دەستوەردانی سیاسیی و سەربازیی كۆماری ئیسلامی ئێرانە لەعێراق.