جوتیار ڕەشید

پڕۆژە پڕۆسێسێکە پێویستە بەچەندین قۆناغدا تێبپەڕێت و چەندین ئامرازو هۆکاری جێبەجێکردنی پێویستە، وێڕای زەمینەسازی جۆراوجۆر.

بۆیە کاتێک دەڵێین چاکسازی پڕۆژەیە، پێویستی بەو هۆکار و ئامرازو زەمینەسازیانەو بڕینی ئەو قۆناغانە هەیە کەهەر پڕۆژەیەک پێویستیەتی، ئەوە سەرەڕای ئەوەی کە چاکسازی لەخودی خۆیدا پڕۆژەیەکی ئاڵۆزی تێکەڵکێشی چەندین لایەنە لەسیاسی و ئابوریەوە بیگرە بۆ کۆمەڵایەتی و پەیوەندیە ناوخۆییەکان هەتا دەگاتە پەیوەندیە هەرێمی و جیهانییەکان.

بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی و لەو چرکەساتەوە مرۆڤ قۆناغی مێگەلی تێپەڕاندو پێینایە ژیانی بەکۆمەڵەوە، رێکخستن و دەسەڵات سەریانهەڵدا، دەسڵاتداری خراپ و چاکسازی وەک دوانەیەک هاتنە ژیانی کۆمەڵگاوە، کێبڕکێی نێوان ئەم دوانە و رادەی سەرکەوتنی هەریەکێکیان بەسەر ئەویتریاندا پێنوێنی رادەی بەرەوپێشچونی هەر کۆمەڵگایەکن.

لەهەر کۆمەڵگایەک دەسەڵات تای تەرازوی دەسەڵاتداری خراپی زاڵکرد بەسەر چاکسازیدا ئەو کۆمەڵگایە توشی چەقبەستویی و پاشڤەچون دەبێ، لەهەر کۆمەڵگایەکیش دەسەڵاتی بەڕێوەبردن ڕێگای بەچاکسازی بەردەوامدا ئەو کۆمەڵگایە لەپێشکەوتنی بەردەوامدا پێشدەکەوێت.

فۆڕمی دەسەڵات لەهەرێمی کوردستان و چاکسازی زۆری لەسەر گوتراوەو نووسراوە، ئەم دەسەڵاتە فۆڕمێکە لەدەسەڵاتداری هاوشێوەی نیە بەلایەنی کەمەوە لەم سەردەمەی ئێستاماندا، زۆرێک لەشارەزایانی یاسایی و بەڕێوەبردن هەتا ئەو رادەیە بەفۆڕمێکی سەیرو سەمەرەی دادەنێن، پێیان وایە هیچ پێناسەیەکی دەستوری و یاسایی نایگرێتەوە !

بۆیە بیرکردنەوە لەفۆڕمی چاکسازی لەم دەسەڵاتەدا لەنێوان فۆڕمە باوەکانی چاکسازیدا بێگومان بێ بەرهەم و کات کوژە، هەروەک هەوڵەکانی ساڵانی رابوردو لەناڕەزایی و خۆپیشاندانەوە بۆ ئۆپۆزسیۆن و خەباتی پارلەمانی ئەو راستیەیان سەلماندوە.

بەداخەوە ئەو فۆڕمی دەسەڵاتداریە لەهەرێم گەیوەتە رادەیەک  هەوڵی راستەقینەی چاکسازی ریشەیی تێیدا دەمانخاتە بەردەم دوو ئەگەر:-

یەکەم/جۆرێک بێ لەمەحاڵ (موستەحیل)،لە ئەگەری جێهێشتنی بۆ دەسەڵاتدارانی ئێستا.

دووەم/لەدەرەوەی دەسەڵات، ئەگەری کاولکاری و رروبەڕروبورنەوەی چەکداری، دوای بێهیوابون لەفۆڕمەکانی تری چاکسازی وەک لەپێشتر ئاماژەمان پێدا.

سەرەنجام ئەم هاوکێشە ئاڵۆزەی بۆ خەڵکی دروستکردووە، دەسەڵات هەموو هۆکارەکانی چاکسازی بۆ خۆی قۆرغکردوە بەڵام پڕۆژەو ئیرادەی چاکسازی نیە، خەڵکی ناڕازیش ئیرادەو پڕۆژەی چاکسازیان هەبوەو هەیە، بەڵام هۆکارەکانی چاکسازیان لەبەردەست نیە.

هەر ئەوەشە وای لەخەڵکانی ئاسایی کردووە لەنێوان ئەو دوو ئەگەرە هەر هەوڵێکی بچوک یان هەنگاوێک کەبۆنی چاکسازی لێبێت وەک ئازارشکێنی کاتی هەندێک لەئازاریان کەمبکاتەوە و سەری رەزامەندی و پشتگیری بۆ بلەقێنن لەگەڵ ئەوەش کە لەناخدا هیوای گەورەی لەسەر هەڵناچنن.

بەدیدی من یەکێک لەکێشە سەرەکیەکانی کۆمەڵگای کوردی لەباشوری کوردستان چ لەشۆڕش و راپەڕینەکانیدا چ لە سی و دوو ساڵی رابوردوی دەسەڵاتداریدا ئەوەیە کەبڕیاری تاکەکەسی لەحزبدا لەبری پڕۆژە لەدامودەزگای زانستیدا کۆمەڵگایان ئاراستە کردوە، هەر ئەوەش ئەو فۆڕمە ئەنتیکەی لەدەسەڵات بەرهەم هێناوە، بۆیە هەر هەوڵێک یان هەر هەنگاوێکی تاکەکەسی جگە لەئازارشکێنێکی کاتی هیچی تری لێ شین نابێتەوە و نابێ خەڵک هیوای لەسەر هەڵبچنن، بەڵام دەکرێ وەک درزێک سەیر بکرێ و خەڵک بتوانن پوازی خۆیانی لێبدەن و ئەو درزە گەورە بکەن.

ئەگەر پراگماتیانە بیرێک لەڕەوشی ئێستای هەرێمی کوردستان بکەینەوە لەسەر بنەمای ئەو دوو ئەگەرەی کە لەسەرەوە ئاماژەم پێدان بۆ چاکسازی، گونجاوترین دەرچە لەئێستادا پڕۆژەیەکی هاوبەشە لەنێوان بەشێک لەدەسەڵاتدارانی هەرێم و بەشێک لەخەڵکانی ناڕازی کە لەئاست ئاڵەنگاریەکانی ئێستادا بێت، پڕۆژەکە دابڕێژرێت و قۆناغبەندی بۆبکرێت بە چەند قۆناغێک جێبەجێبکرێت.

دەبێ درزێک هەبێ لەم دەسەڵاتەدا، خەڵکیش پوازێکی لێبدەین لەو درزەوە دزە بکەنە ناوی، بەتایبەتیش کەئەم دەسەڵاتە دەسەڵاتێکی هاوبەشە لەنێوان دوو حزبی دەسەڵاتدا کە هەردوو حزبەکەش لەئێستادا بەدەست جۆرەها کێشەی ناوخۆیی و دەرەکییەوە دەناڵێنن، لەسەروی هەمووشیانەوە کێشەی ناو نەوەکانی خودی بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان و حزبەکان.

لەوەش گرنگتر ئەو جیاوازیە گەورەیەی کە لەواقعی کەلتوری و سیاسی ئەو دوو زۆنەدا هەیەو ریشەی قوڵی مێژوویی و کەلتوری هەیە و لەدوای راپەڕینیشەوە ئەو جیاوازیە گەورەتر بووە بەهۆی جیاوازی ئاستی مامەڵەی خەڵک لەگەڵ دەسەڵاتی ئەو دوو حزبە لەهەردوو زۆنی دەسەڵاتیاندا، هۆکاری ئەو جیاوازیە زۆری لەسەر گوتراوەو نوسراوە، من نامەوێ لێرەدا باسی هۆکارەکانی ئەو جیاوازیە بکەم، بەڵام دەمەوێ تیشک بخەمەسەر ئەوەی ئەم جیاوزیە پڕۆسەی گۆڕانکاری و چاکسازی کردووە بەحەتمی کە دەبێ لەم زۆنەوە دەستپێبکات، چونکە وێڕای ئەو جیاوازیانەی ئاماژەمان پێدان، ئەم زۆنە لەدوای راپەڕینەوە دەیان ساڵە پرۆڤەی جۆرێک لەپەروەردەی دیموکراتیانە، لەناڕەزایی، خۆپیشاندان، مانگرتن و دروستبوونی حزبی نوێ، ئۆپۆزیسیۆن، دەستە و گروپی ناڕازی و کۆڕو سیمینارو دەیان سایت و رۆژنامە و سەدان شێواز و هۆکاری تری سەردەمیانە دەکات، هەموو ئەمانەو نزیکەی سێ دەیە  لەسەرکوتی بچووکترین دەنگی ناڕازی لەزۆنی بەرامبەر جیاوازیەکانی ئەم دوو زۆنەی گەیاندووەتە ئاستێک کەگۆڕانکاری و چاکسازی بووەتە بارێک بەسەرشانی زۆنی سلێمانیەوە تازە سلێمانی ناتوانێ شانی لەبەر بخزێنێ.

ئەو فۆڕمە ئەنتیکە لەدەسەڵتداری کە پ.د.ک وەک کاڵایەک بۆ باڵای خۆی درویەتی و ی.ن.ک سەرەڕای هاوبەشی راستەقینەی نەبووە بەڵام بەشداری راستەقینەی هەموو دەرەنجامە خراپەکانیەتی، بەهەمان شێوەش کۆی ئەو حزب و لایەنانەی بەشداری کابینە یەک لەدوای یەکەکانی بوون پشکی خۆیان لەو دەرەنجامە خراپانە بەردەکەوێ، پ.د.ک سی و دوو ساڵە خۆی بەتەنها زۆرینە دەسکەوتە ماددی و سیاسیەکانی بردوەو ئەوەندەی بۆ مانەوەی ئەوانی تر وەک خواستی خۆی لەدەسەڵاتدا پێویست بووبێ بەشی ئەوانی تری داوە، بەڵام لەبەرامبەردا کۆی ناڕەزایەتیەکانی دەسەڵاتەکەی رووبەڕووی لایەنەکانی تر کردوەتەوە بەتایبەتیش ی.ن.ک کە لەم دەڤەرە حزبی دەسەڵاتدارە، هەموو قورسایی و فشار بۆ چاکسازی لەدەسەڵاتی هەرێمدا لەم زۆنەدا چڕبووەتەوە، ی.ن.ک ناچارکردوە بە تەنها رووبەڕوی فشارەکان ببێتەوە، ئەوەش تاکە هۆکاری ئەو هەموو لێکترازان و بچوکبوونەوانەی بووە لەدوای راپەڕینەوە هەتا ئێستا.

ی.ن.ک هەڵەیەکی ستراتیجی کرد کەچووە ژێرباری دژە پڕۆژەی پ.د.ک بۆ خاوکردنەوە و ناشیرنکردن و دواتر هەڵوەشاندنەوەی ئۆپۆزسیۆن و کڕین و پەرتەوازەکردنی دەنگە ناڕازیەکان،بەوەش پ.د.ک توانی دەیەیەک زیاتر خۆی و دەسەڵاتەکەی لەپاڵ چەند پارچەبونی ی.ن.ک و هەڵوەشانەوەوی ئۆپۆزسیۆن بپارێزێ لەناڕەزایەتی خەڵک و تەنانەت کادیرە حزبیەکانی خۆشی، لەڕێگای دونیایەک لەدەزگای راگەیاندن و راگەیاندنکار و نووسەری سێبەرخۆرەوە بەخەڵکی دەڤەری هەولێرو دهۆک و کادیرەکانی پ.د.ک ی  دەگوت ئەگەر ئێوەش دەنگی ناڕەزایەتی بەرزبکەنەوە هەم حزبەکەتان وەک ی.ن.ک ی بەسەردێ هەم دەڤەرەکەتان وەک سلێمانی بەسەردێ.

ئێستاش سەرکردایەتی ی.ن.ک هەڵەیەکی تری ستراتیجی دەکا ئەگەر پێی وابێ ی.ن.ک هاوشێوەی پ.د.ک دەگۆڕێ بۆ حزبی تاکەکەسی ناوەند بڕیارو لەڕێگای ئەو فۆڕمە لەحزبەوە دەتوانێ کۆنترۆڵی ئەم دەڤەرە بکاو دەبێتەوە بەحزبی رکابەری راستەقینەی پ.د.ک و هاوبەشی دەسەڵات ففتی بەففتی.

 لەبەرواری 27/11/2023 واتا بەنزیکەی سێ مانگ لەمەوبەر نامەیەکی کراوەم ئاراستەی سەرۆکی ی.ن.ک کردو نامەکەشم لەڕۆژنامەی هاوڵاتی بڵاوکرایەوە، ئەو نامەیەم لەسەر بنەمای لێدوانێکی سەرۆکی ی.ن.ک بوو کە تێیدا رایگەیاندبوو (لێرە بەدواوە ستۆپ بە پ.د.ک دەکەین)، لەنامەکەدا پێمڕاگەیاندبون کە پ.د.ک لەدوای راپەڕین شێوازێک لەدەسەڵاتداری لەهەرێمی کوردستان بنیاتناوە فۆڕمێکە لەدەسەڵاتداری بۆ خودی خۆی دروستکردووەو هیچ حزبێک ناتوانێ تێیدا بەشداربێ و زیانی لێنەکا، لە ی.ن.ک-ەوە بیگرە بۆ شیوعی و کۆمەڵ و یەکگرتوو هەتا دەگاتە گۆڕان کامتان لەبەشداریکردن و ملدانتان بۆ سیاسەتەکانی پ.د.ک لەدەسەڵاتی هەرێمدا تووشی دەیان شکست و بچووکبونەوە نەهاتون، داوام لە سەرۆکی ی.ن.ک کردبوو بۆ دەربازبوون لەم قۆناغە پڕۆژەیەکی چاکسازی لەبەڕێوەبردنی دەڤەری سلێمانیدا رابگەیەنێ و داوای هاوکاری دەستەبژێری ناڕازی دەڤەرەکە بکا هاوکاربن لەداڕشتن و جێبەجێکردنی پڕۆژەکەدا.

ئێستاش جەخت لەسەر هەمان بۆچونم دەکەمەوە، پێشم وایە لەم دەڤەرەوە دەتوانین شێوازێک لەچاکسازی لەدەسەڵاتی بەڕێوەبردندا بکەین کەهەتا رادەیەکی زۆر مایەی رەزامەندی خەڵک بێت و ببێتە سەرەتایەکی باش و دەروازەیەک بۆ چاکسازی لەدەسەڵاتی هەرێمدا، هەر بۆ وەبیرهێنانەوەش دوو هەوڵی هاوشێوەی پێشتری ی.ن.ک وەبیر سەرکردایەتی ئێستای ی.ن.ک دێنمەوە، ئەوە سەرەڕای ئەوە ئەوسا نە گەندەڵی لەسەدا یەکی ئێستا نەبوو، ناڕەزایەتی خەڵکیش لەسەدا یەکی ئێستا نەبوو، بنکەی جەماوەری ی.ن.ک ئەوسا دە بەرامبەری ئێستا فراوانتر بوو، سیاسییەکی موحەنەکی وەک خوالێخۆشبوو مام جەلال-یش سەرکردایەتی دەکرد.

یەکەم/لەدوای کۆتایی هاتنی شەڕی ناوخۆو تێکەڵکردنەوەی هەردوو ئیدارەی هەردوو زۆن، ی.ن.ک بڕیابوو لەدوای کۆتایی هاتنی شەڕی چەکداری لەگەڵ پ.د.ک، لەحکومەتی هەرێمدا شەڕی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی نمونەیی لەگەڵ بکا، ئەوسا ی.ن.ک توانای بەڕێوەبردن و کادیری شایستەی بۆ ئەو شەڕە هەبوو بەزیادەوە، بەپێچەوانەوە پ.د.ک زۆر لاوازتر بوو لەو رووەوە، بۆیە بردنەوەی ئەو شەڕە مسۆگەربوو.

دووەم/لە 18/12/2008 خوالێخۆشبوو مام جەلال پڕۆژەیەکی چاکسازی بۆ رێکخستنەوەی حزب و دورخستنەوەی دەستی حزب لەحکومەتداو گێڕانەوەی موڵک و ماڵی گشتی بۆ حکومەت راگەیاند .

بەداخەوە هیچ کام لەو پڕۆژەو بیرۆکانە نەگەیشتنە ئەنجام، یەکێک لەهۆکارە سەرەکیەکانیش لەدوای فشارەکانی پ.د.ک، رەوشی ناوخۆی ی.ن.ک بوو.

ئێستا رەوشەکە جیاوازە، چ رەوشی ناوخۆی ی.ن.ک، چ رەوشی دەسەڵات، چ رەوشی خەڵک، بۆیە هۆکارەکانی سەرخستنی پڕۆژەیەک بۆ ئەو مەبەستە زیاتر و کاریگەرترن، لەهەمان کاتیشدا  ئەگەرەکانی سەرکەوتنی زۆرترن.

لەلایەکی تریشەوە هەروەک باسمکرد خەڵک لەم زۆنە هەموو شێوازەکانی گۆڕانکاری و چاکسازیان تاقیکردووەتەوە و زیاتر لەچارەگە سەدەیەک لەگەڵ ئەم دەسەڵاتە لەململانێی شارستانیانەدایە، بۆیە ی.ن.ک وەک پ.د.ک ناتوانێ ئەو فۆڕمە لەدەسەڵاتداری بەسەر خەڵکی ئەم زۆنەدا بسەپێنێ، بۆ خودی خۆشی وەک حزب بەردەوامی ی.ن.ک لەدەسەڵاتە ئەنتیکەکەی پ.د.ک بەفۆڕمی رابوردوو لەوە زیاتر مەترسی جددی دەبی لەسەر داهاتووی ی.ن.ک و هەموو هەرێم و ئەگەر زیادەڕۆیی نەبێ لەسەر کۆی نەتەوەی کورد.

بۆیە بیرکردنەوە لەپڕۆژەیەکی خۆڕێکخستنەوەی ی.ن.ک وەک حزب، هاوتەریب پڕۆژەیەکی  چاکسازی لەدەسەڵاتی بەڕێوەبردنی ئەم زۆنەدا بەهاوکاری دەستەبژێری کۆمەڵگا لەکۆی ناڕازییەکان باشترین هێرشی پێچەوانەیە لەدوای دەیان ساڵ بەرگری نێگەتیڤ لەدەسەڵاتەکەی پ.د.ک-دا.

بەهێزترین پاشقولی سیاسیە لەو سیاسەتی پەرتکەو زاڵبەی، پ.د.ک دەیان ساڵە لەگەڵ ی.ن.ک و کۆی حزب و گروپەکانی هەرێم بەڕێوەی دەبات.

لەلایەکی تریشەوە حزبە بەناو ئۆپۆزسیۆنەکان لەتەتەڵە دەداو دەکەونە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی قورسی سیاسیەوە یان دەبێ لەگەڵ پڕۆژەی چاکسازی بن یان بەڕادەیەک دەپوکێنەوە کەکاریگەریان لەسەر گۆڕەپانی سیاسی نەمێنێ، ئەوەش دووبارە رێکخستنەوەیەکی نوێی گۆڕەپانی سیاسی هەرێمەو ئامادەکردنیەتی بۆ قۆناغی دووەمی چاکسازی سەرتاسەری لەهەرێم لەڕێگای خەباتی پارلەمانی زۆرینەی پارلەمانی و دەسەڵاتی زۆرینەی پارلەمانی.

دووبارە رێکخستنەوەی گۆڕەپانی سیاسیش لەلایەکی ترەوە دەچێتە بەرژەوەندی کۆی ئەو گروپ و کەسانەی کە بەڕاستی لەهەوڵی چاکسازی راستەقینەدان و وەک باسمکرد لەتەتەڵەدان و هەڵاوێردێکی کرداری ئەو پەرش و بڵاوی و گروپبازیەیە کەبووەتە کێشەیەکی گەورەی سەرهەڵدانی هێزێکی نوێ لەگۆڕەپانەکەو روونبوونەوەی ئەو تەمومژەی بەرچاوی خەڵکی ئاسایی گرتوە لەم رەوشە ئاڵۆزەی هەرێمدا.

لەکۆتاییدا دووبارە رووی دەمم دەکەمەوە سەرکردایەتی ی.ن.ک، ئەو پەندە کوردیەیان وەبیر دێنمەوە کەدەڵێ ئەگەر بەڕاستتانە (ئەوە گۆ، ئەوەش مەیدان) مەگەر (مەیدان مشک کێڵاویانە).