‌هاوڵاتى

جارێکی تر پرسی هەموارکردنەوەی ماددەکانی دەستوری عێراق سەرهەڵدەداتەوە، سەرۆکایەتی کۆمار بەفەرمی هەوڵدانی بۆ گۆڕینی دەستور دەستپێکردووە، پەرلەمانتارێکیش هۆشداریی سەرنەگرتنی هەوڵەکە دەدات.

رۆژی 15ی ئەم مانگە، بەرهەم ساڵح سەرۆک کۆماری عێراق لەساڵیادی دەنگدان لەسەر دەستوری عێراق، لەپەیامێکدا داوای هەموارکردنەوەی دەستوری کرد، بە ئامانجی چاکسازی لەهەندێک ماددەو بنیاتنانی حوکمڕانی رەشید.

دەستوری عێراق رۆژی 15ی تشرینی یەکەمی 2005 و دووساڵ دوای روخانی رژێمی سەدام حوسەین  لەدەنگدانێکی گشتیدا پەسەندکراو ساڵی 2006 خرایە بواری جێبەجێکردنەوە.

هاوژین عومەر راوێژکاری سەرۆک کۆماری عێراق بە ‌هاوڵاتى راگەیاند «سەرۆک کۆمار بەنیازە لە رێگەی رێوشوێنی تایبەت بەهەمواری دەستورو کۆنگرەی نیشتیمانییەوە ئەوەبکات، بەمەبەستی چاکسازی لەهەندێ پرسدا».

وتیشی «هەموارکردنەوەکە لەچوارچێوەی کۆمەڵێک رێوشوێندایە بۆ چاکسازی، لەوانە چاکسازی لە سیستەمی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی مافی لایەنەکان و دەنگدەران لەکاتی هەڵبژاردنەکان پارێزراو بێت».

بەوتەی هاوژین عومەر، لەڕووی واقعییەوە دەستبردن بۆ هەموارکردنەوەی دەستور ئاسان نییەو کارێکی هەستیارە، بەڵام سەرۆکایەتی کۆمار لەڕێگەی تەوافوق و رێککەوتنی سیاسی نێوان پێکهاتەکانەوە دەیەوێت ئەو کارە بکات. ئەوەش رێوشوێنی تایبەت بەخۆی و پڕۆسەی دەنگدانیشی دەوێت بۆ ئەوەی بزانرێت کە هاوڵاتییان پێی رازی دەبن یان نا.

باسکردن لەهەمواری دەستوری عێراق لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە، دوای ماوەیەکی کەم دێت لە خۆپیشاندانە بەرفراوانەکانی بەغداو چەند پارێزگایەکی دیکەی باشوری عێراق، کە داوای رۆیشتنی حکومەت و هەڵبژاردنی پێشوەختەیان کرد.

بۆ هەموارکردنەوەی دەستور، سەرۆک کۆمار داوایکردووە ئەنجومەنێکی نیشتیمانی بەسەرپەرشتی خۆی پێکبهێنرێت کە نوێنەری سەرجەم پێکهاتەکانی تێدابێت، بەمەبەستی پێداچونەوە بەهەندێک لەماددەکانی دەستوردا.

بەوتەی ئەمیر کینانی راوێژکاری یاسایی سەرۆکایەتی کۆماری عێراق، دیارترین ئەو ماددانەی  تاوتوێی هەموارکردنەوەیان دەکرێت پەیوەستن بەوەی، ئایا کام سیستمی حکومڕانی باشترە بۆ عێراق سیستمی پەرلەمانی یاخود سەرۆکایەتی؟، پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق و شێوازی دابەشکردنی سامانە سروشتییەکان بەتایبەتی سامانی نەوت، دەسەڵاتەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان و میکانزمی هەڵبژاردنی پارێزگارەکان.

هەرچەندە دەستوری عێراق ساڵی 2005 بە رەزامەندی سەرجەم پێکهاتەکان نووسرایەوە، بەڵام ناکۆکن لەسەر بەشێک لە ماددەکان، لەوانە ماددەی تایبەت بە نەوت و گازو پێکهێنانی دادگای فیدراڵی و پرسی هەڵبژاردنەکان، ماددەی 140ی تایبەت بەناوچە جێناکۆکەکان، دەسەڵاتەکانی سەرۆک وەزیران تایبەت بەلەکارخستنی وەزیرەکان.

لەئێستادا بەشێک لەسەرکردە سیاسییەکانی عێراق بەتایبەت ئەوانەی لەبەرەی ئۆپۆزسیۆندان، پرسی هەمواری دەستوریان بەستووەتەوە بەپرسی داواکاری خەڵک بۆ پڕۆسەی چاکسازیی.

عەمار حەکیم سەرۆکی رەوتی حیکمەی ئۆپۆزسیۆن 16ی ئەم مانگە لەتویتێکدا رایگەیاند، هەموارکردنەوەی دەستورو راپرسی گەل، داواکارییەکی جەوهەری چاکسازییە.

دەستوری عێراق بەیەکەم بەڵگەنامەی یاسایی دادەنرێت کە لەلایەن ئەنجومەنێکی هەڵبژێردراو لەدەنگدانێکی گشتیدا پەسەندکرا لەساڵی 1924ەوە، ئەوەش بەخاڵێکی وەرچەرخان دانرا لەعێراق و گۆڕینی دەسەڵاتێکی ناوەندی، بۆ حکومەتێکی دەستوری و نوێنەرایەتی و گەڕانەوەی سەروەری بۆ ئەو وڵاتە.

دەستوری عێراق کە لە 144 ماددە پێکهاتووە. لەلایەن 78%ی دەنگدەرانی عێراقەوە دەنگی پێدرا، تائێستا چەند جارێک پرسی هەموارکردنەوەی خراوەتەڕوو بەڵام هێشتا هیچ هەوڵێکیان سەرینەگرتووە.

بەهار مەحمود ئەندامی پەرلەمانی عێراق و شارەزا لەپرسی یاساو دەستور پێیوایە، دەستبردن بۆ هەمواری دەستور کارێکی زۆر هەستیارە، بەتایبەت بۆ کورد، بەو پێیەی ئەو دەستورە زۆر مافی کوردی تێدا چەسپێنراوە.

بەرپرسانی کورد هەمیشە ستایشی دەستوری عێراقیان کردووە، بەو پێیەی مافەکانیانی تێدا چەسپێنراوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەردەوام رەخنەیان گرتووە کە دەستورەکە لەلایەن بەغداوە جێبەجێنەکراوە و مافەکانی هەرێم پێشێلکراوە.

بەهار مەحمود بۆ ‌هاوڵاتى وتیشی «بڕواناکەم هەرگیز بتوانرێت دەستور هەمواربکرێتەوە، چونکە پێکهاتەکان رازی نابن و دەنگی پێویستیش لەپەرلەمان ناهێنێت بۆ هەموارکردنەوەی».

بەوتەی بەهار مەحمود، ئەگەر دەست بۆ هەموارکردنەوەی دەستور ببرێت کورد زیانی گەورە دەکات، چونکە ناتوانرێت ئەو مافانەی کوردی تێدا بچەسپێنرێتەوەی «پێم سەیرە سەرۆکایەتی کۆمار ئەو پرسەی وروژاندووە، بەتایبەت لەئێستادا، پێویستە سەرۆکایەتی کۆمار لەو بارەیەوە راوێژی زیاتر بکات».