د. یاسین تەها، لە نوێترین شرۆڤەیدا

لە عێراقی پاش 2003 شەش خول هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێكوپێكی لە وادەی دەستوریی خۆیاندا بەڕێوەچوون. تەنانەت شەڕی داعشیش (2014_2018) نەیتوانی ئەم پرۆسەیە پەكبخات و لە نێو تەپوتۆزی پاش كۆنترۆڵكردنەوەی موسڵدا حكومەت پابەندی خۆی بەجێهێنا و سندوقی دەنگدانی لە هەموو بازنەكانی عێراقدا دانا. بەڵام ئایا ئەم پابەندییە ڕواڵەتییە بە یەكێك لە سیماكانی هەڵبژاردن بەڵگەیە لەسەر ساغڵەمی و بێكێشەیی سیستمی سیاسی و ڕەوشی ئێستا حوكمڕانی لە عێراق؟ ئەوەیان جێگەی مشتومڕ و لێكدانەوەی جۆراوجۆرە، چونكە تەنانەت سەدام حسێنیش هەر ڕاپرسی و هەڵبژاردنی ڕواڵەتییانەی ڕێكدەخست، لە زۆر وڵاتی نا دیموكراتیشیدا كە سیستمی سیاسییان جیاوازە دەنگدان و جۆرێك لە كێبەركێی هەڵبژاردن هەیە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران بە نموونە.

ئەوەی تێبینی دەكرێت، خول لە پاش خول بەشداری خەڵك و دەنگدەر لە هەڵبژاردنەكان لە عێراق لاواز و كز دەبن، لە یەكەم هەڵبژاردنی پاش كەوتنەكاری دەستووردا كە لە كۆتایی 2005 بەڕێوەچوو، رێژەی بەشداریكردن نزیكبوو لە 80%، بەڵام لە دوا هەڵبژاردنی گشتیدا لە 2021 بە دەوروبەری 42% دیاریكرا، ئەویش هی ئەوانەی بایۆمەترییان نوێكردووەتەوە، ئەگەرنا بەپێی خەمڵاندنەكان ڕێژەی بەشداری ڕاستەقینە لە دەوروبەری 25_ 30% دابووە. بۆ ئەم هەڵبژاردنەش كە بڕیارە مانگی داهاتوو بەڕێوەبچێت مەترسی بەشدارینەكردن لە ناوەندی شیعیدا بەتایبەت ڕوو لە هەڵكشانە چونكە سەدرییەكان كە لە دوا هەڵبژاردنی گشتیدا (2021) زیاتر لە 22%ی دەنگەكانیان بەدەستهێنا (73 كورسی لە 329) بەشداری هەڵبژاردنەكە ناكەن و بڕیاری ئاشكرا و ڕاگەیەنراویان بایكۆتكردنە، ئەمە جگە لەو خەڵكە زۆرەی كە بەردەوام لە هەڵبژاردن بێهیوا دەبن و گرنگی پرۆسەكەیان لەلا كاڵ دەبێتەوە، بەتایبەت كە ئەدای پەرلەمان بەردەوام لە پاشەكشەدایە و جگە لە غیاباتی زۆر و بێتوانایی لە دەركردنی یاسا و چاودێریكردنی حكومەت، تۆمەتی زۆری "دەڵاڵیكردن" و "بەرتیلخواردن" و "ئیبتیزاز" و هەروەها "خۆدەوڵەمەندكردن" بە ئاشكرا لە میدیاكانەوە ڕووبەڕووی هەندێك لە ئەندامەكانی دەكرێتەوە.

هەرچەندە لە عێراقدا هیچ یاساو رێسایەك نییە ڕێژەی بەشداریكردن بكاتە پێوەری شەرعیەت بۆ هەڵبژاردن، ئەگەر بە چارەكی دەنگدەرانیش بێت پرۆسەكە دەشێت بەڕێوەدەچێت و كورسی هەژدە بازنەكە هەر پڕ دەكرێنەوە، بەڵام ئەو ساردبوونەوە و پاشەكشەیەی خەڵك لە پرۆسەكە بە ئاماژەیەكی بەهێزی داڕمانی متمانە و پەیوەندی خەڵك و سیستمی حوكمڕان لێكدەدرێتەوە كە دەرگا دەكاتەوە بۆ ئەگەری جۆراوجۆر لەوانەش قۆستنەوەی لەلایەن هێزێكی وەك سەدرییەكانەوە بۆ نموونە یان هەر هێزێكی تر لە دەرەوەی هەڵبژاردن ڕێگەی دیكە بۆ حوكمگرتنەدەست بگرێتەبەر یان پەنا بۆ فاكتەری دەرەكی ببات لە شێوەی ئەوەی لە سووریای دراوسێی عێراق ڕوویدا.

پێشهاتێكی دیكەی نوێی خولە نوێیەكانی هەڵبژاردن لە عێراق پاشەكشەی گوتار و دروشم و زاڵبوونی كڕین و فرۆشتنی دەنگ و سوودگەیاندنی خێرای بچووكە بۆ ڕاكێشانی دەنگدەر. ئەم ئاڵووێرەی ئەگەر جاران بە شەرمەوە و بە نهێنی كرابێت ئێستا تا ڕادەیەك نیمچە ئاشكرا و ئاشكرایە. لەم میانەیەشدا جگە لە كڕینی كارتی دەنگدان و بەرزبوونەوەی نرخەكەی، كاندیدەكان نایشارنەوە كە پارەیەكی زۆر بۆ هەڵمەتەكانیان خەرج دەكەن. یەكێك لەوانە كە لە لیستی سەرۆكوەزیران سوودانییە لە كەناڵێكی تیڤی سكاڵای ئەوەیكرد مانگانە 60_70 ملیۆن دینار خەرجدەكات، كەچی لیستەكەی تەنیا 30 ملیۆنی بۆ خەرج دەكەن! ئەگەر كۆی بەربژێرەكانی تەنیا ئەم لیستە حیساب بكرێت (470 كاندید) ئەوە مانگانە خەرجییان دەوروبەری 100 ملیۆن دۆلارە (هەزار دەفتەر)، بە ئەگەری زۆریش بەشی ئەم پارەیەش بۆ دابەشكردن و دەنگكڕینی ڕاستەوخۆیە، ئەمە جگە لە بەكارهێنانی بەرفراوانی تواناكانی حكومەت لە گرێبەست و پرۆژە و مقاوەلات و گواستنەوە و گفتی جۆراوجۆر.

لە دەرەوەی لیستەكەی سەرۆكوەزیرانیش بەكارهێنانی مووچەی حەشد و چاودێری كۆمەڵایەتی و جۆرەها بەرژەوەندی دیكەی دەوڵەت، پایەی سەرەكی هەڵمەتەكانن. لە دەرەوەی هێزە شیعەكانیش قسەی زۆر لەسەر پارەی توركی و قەتەری و جۆرەها كارتێكەری دەرەكی هەیە، كە ئەگەر بەوشێوەیەش نەبن باسدەكرێن وەك ئەوەی مالیكی وتی وڵاتێك 100 ملیۆن دۆلاری تەرخانكردووە 100 پەرلەمانتاری خولی داهاتوو بكڕێت، ئەوە شتێك هەر لە ڕاستییان تێدایە، ئەمەش وا دەكات پرۆسەكە زیاتر وەك سەواو مامەڵە و سپیكردنەوە بێتەبەرچاو تا ئەوەی وێستگەیەكی دیموكراسییانەی ڕاستەقینەبێت.