هاوڵاتی

كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان زیاتر لە 116 ساڵە لەسێ دەسەڵاتی جیاوازدا هەوڵی خوێندن و بەفەرمی ناساندنی زمانەكەی دەدات و رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە، لەنوێترین رووداویشدا زارا محەمەدی بە بیانوی وتنەوەی زمانی كوردی پێنج ساڵ زیندایی بەسەردا سەپێنرا.

ئامارەكان دەریدەخەن زمانی كوردی یەكێكە لە دەوڵەمەنترین زمانەكان لەجوگرافیای ئێران و ژمارەیەك بەرچاو لەو جوگرافیایە زمانی كوردی و زۆربەی زاراوەكانی قسە دەكەن، بەلڵام تائێستاش یەك خوێندنگەی سەرەتایی و فەرمی بۆ خوێندنی زمانی كوردی لەئێران دروست نەكراوە تەنانەت رێگریی لەخوێندن بەو زمانە كراوە.

ئاستەنگەكانی رێگریی لەخوێندن بە زمانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان كەم نین و فرە زاراوەیی و نەبونی هاوسەنگیی لەبەكارهێنانی زمان و زاروەكان لەو بەشە لەكوردستان و جوگرافیای ئێرانیش بەشێكی دیكەی كێشەكانن بەجۆرێك هەندێك زاراوەی كوردیی مەترسیی لەناوچوونی لەسەرە.

گرنگرتین پێناسە كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان تەنها زمانەكەی بێت، بۆیە كاڵبونەوەی زمانەكەی یەكسانە بە لەناوچوونی پێناسە سەرەكییەكەی، ئەوەش وای كردوە دەسەلڵاتە جیاوازەكانی مێژووی ئێران بەشێوازی جیاواز رێگریی لەگەشەی زمانی كوردی بكەن و زمانی دایك لەمافێكی گەردونییەوە وەك مەترسییەكی سیاسیی لێی بڕوانرێت.

زمانی كوردی و دەستوری ئێران

لەسێ قۆناغی مێژویی ئێراندا زمانی فارسیی بەزمانی فەرمی ناوی هێنراوە؛ یەكەم قۆناغ لەسەردەمی (شۆڕشی مەشروتە) و دەسەڵاتی موزەفەرەدین پاشای قاجار،  لەساڵی 1906 ئەو زمانە كراوە بەزمانی رەسمیی ئێران بەڵام هیچ ئاماژەیەك بەزمانی كوردی و زمانەكانی دیكە نەكراوە.

لەقۆناغی دووەمدا و لەسەردەمی دەسەلڵاتی رەزا پەهلەوی، ئەو لەساڵی 1932 فەرمان دەكات فارسی وەك تاكە زمانی حكومەت بەسەر سەرجەم دامودەزگاكاندا بسەپێت و كوردی و سەرجەم زمانەكان لەئێران قەدەغە دەكات،  ئەوەی سەرنج راكێش بووە لەو سەردەمەدا لەژێر كاریگەریی مستەفا كەمال ئەتاتورك سەرۆكی ئەوكاتەی توركیا پاشای ئێران كوردەكان بە ئێرانی كێوی ناودەبات، چونكە لە دەسەڵاتی توركیا وەك چەكێك گەلی كوردی لە باكوری كوردستان بەتوركی شاخی ناودەهێنا. 

لەقۆناغی سێیەمدا و لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەیاسای ژمارە 15ی دستوری وڵاتەكەدا زمانی فارسی بووەتەوە بەزمانی رەسمی دامودەزگاكان و خوێندنی سەرجەم زمانەكان بە تایبەت كوردی لەقۆناغی سەرەتاییدا رێگەی پێدرا، بەڵام تا ئەم ساڵانەی دواییش نە كار بەیاساكە كراوە نە خوێندنی زمانی كوردی بەفەرمی لەوانەكانی خوێندكارانی ئەو وڵاتەدا گونجێنراوە.

لەیاسای ژمارە 15ی دەستوری ئێراندا هاتووە: زمان و رێنووسی هاوبەشی خەڵكی ئێران فارسییە و دەبێت ئەوە زمانی فەرمیی بەڵگەنامەكان و كتێبەكانی خوێندن بێت لە وڵاتەكەدا بەڵام زمانی گەل «قەوم»ی دیكە و خەڵكی خۆجێی لەمیدیا و راگەیاندنەكان و خوێندنگەكاندا هاوشان لەگەڵ زمانی فارسی رێگەپێدراوە.

زمانی كوردی دوای 36 ساڵ لەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران

ساڵی 2002 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئێراندا بەشی ئەدەبیات و زمانی كوردی لەزانكۆی كوردستان لەشاری سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە فەرمیی كرایەوەو تا ئێستاش بە تاكە زانكۆ لەئێران ئەژمار دەكرێت كە وانەی رێزمان و ئەدەبی كوردیی تێدا دەوترێتەوە.

لەساڵی 2002 تا 2015 چەندجارێك ئەو بەشە لەزانكۆی سنە راگیراوە، بەڵام لە ساڵی 2015 دوای ئەوەی حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشوی ئێران رایگەیاند گرنگیی بەزمانی كوردی دەدرێت بەفەرمی دەستی بەكارەكانی كردەوە.

ئەگەرچی كورد دوای 36 ساڵ هەوڵدان لەگەڵ حوكمڕانیی ئێران توانیویەتی بەسەرەتایترین مافی خۆی لەخوێندنی فەرمی بەزمانی دایكی بگات، بەڵام ساڵی رابردوو لە رێكەوتی (19/8/2021) سەرجەم ئەو نووسراوانەی زمانی كوردیی، تابلۆكانی زانكۆی كوردستان لە سنە لابران و ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەدوای خۆیدا هێنا.

بەرپرسانی زانكۆكە بەمیدیاكانی ئێرانیان راگەیاند هەندێك گەنج سەرەڕۆیانە ئەو كارەیان كردووە و بەدواداچوونیان بۆ بابەتەكە كردووە لەكاتێكدا ئەگەر فەرمانی لایەنێكی دەسەڵات لە پشت ئەو كارە نەبێت ئاسان نییە تابلۆی سەر دەرگاو ناو هیچ زانكۆو خوێندنگەیەك دەستكاریی یان گۆڕانكاریی تێدا بكرێت.

زمانی كوردی لە ئێران

لە راپۆرتی نەتەوەیەكگرتوەكاندا هاتووە زمانی كوردی دوای زمانەكانی (فارسی، ئازەری، گیلەكی) چوارم زمانە لە ئێران كە زیاترین پێكهاتەی ئەو جوگرافیایە قسەی پێدەكەن.

ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە زیاتر لە 84 ملیۆن كەس و بە پێی ئامارە فەرمییەكانی ئێران رێژەی 10% بۆ 11% گەلانی ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن كە دەكاتە نزیكەی نۆ ملیۆن كەس لەكاتێكدا بەپێی زۆربەی سەرچاوەكان؛ ژمارەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەگاتە نزیكەی 18 ملیۆن كەس، بۆیە پێدەچێت نزیكەی 20%ی دانیشتوانی ئێران بەزمانی كوردی قسە بكەن بەتایبەت كە زۆرینە زاراوەی سەرەكییەكانی كوردی لە رۆژهەڵاتی كوردستان جگە لە زاراوەی زازاكی بەدی كراوە و 40 شێوەزاریش لەناوچە جیاوازەكاندا تۆمار كراوە.

زمانی كوردی لەئێران دوای زمانی فارسی و زمانی گیلەكی زیاترین زاراوەو شێوەزاری هەیەو رەنگە ئەوەش ئاماژەیەكی روون بێت كە رێژەیەكی بەرچاوی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن.

زۆرینەی كورد لە رۆژهەلڵاتی كوردستان بە زاراوەكانی (كەلهۆڕی، لوڕی، هۆرامی، كورمانجی و سۆرانی ) قسە دەكەن و لەئامارەكانی ئێراندا هاتوە زۆرینەی دانیشتوانی هەشت پارێزگا لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن.

زۆرینەی كورد لەپارێزگاكانی (ئیلام، كرماشان، ئورمیە، خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی، لوڕستان ، خوزستان ، چورمحاڵ و بەختیاری ) لە رۆژهەلڵاتی كوردستان و ئێران نیشتەجێن، بەڵام بەو جیاوازییەی كە ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لەپارێزگاكانی خوراسانی باكورو خوراسانی رەزەوی دەژین كە پێان دەوترێت كوردی خوراسان، بەڵام لە رووی جوگرافییەوە ئەو دوو پارێزگایە دەكەونە رۆژهەڵاتی ئێرانەوە لەكاتێكدا پاریزگا كوردییەكانی دیكە دەكەونە رۆژئاوای جوگرافیای ئێرانەوە، بۆیە دابڕانێكی گەورە هەیە لەنێوان كوردەكانی خوراسان كە بەكرمانجی قسە دەكەن لەگەڵ بەشەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی كوردستان.

سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان

بەشێوەیەكی باو تائێستا گومان دەكرێت كەزۆینەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەزاراوەی سۆرانی (كوردیی ناوەڕاست) قسە بكەن بەڵام لە راستیدا ژمارەیەكی بەرچاوی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە زاراوەی كورمانجی و كەڵهۆری قسە دەكەن و ئەوەی وای كردووە گومان بكرێت ژمارەی سۆرانییەكان بەرچاون، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كورمانجەكانی رۆژهەڵات زیاتر لە باكوری كوردستانەوە نزیكن و كەلهۆڕەكانیش زیاتر لەخانەقین و ناوچەی گەرمیان لەباشوری كوردستانەوە نزیكن و لەگەڵ ئەوەشدا لە رووی میدیایی و راگەیاندنەوە لە ئێران گرنگیی بە زاراوەكانیان نەدراوە.

نزیكەی (430) گۆڤارو رۆژنامە و بڵاوكراوەی زمانی كوردی و فارسی لەپارێزگای سنە تۆمار كراوەو بەشێكی بەرچاویان بە زاراوەی سۆرانی و بەزمانی فارسی بوون و تا ئێستاش زۆرینەی رەهای وەرگێڕان لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەزمانەكانی دیكەوە بۆ كوردی سۆرانییە و بایەخەێكی ئەوتۆ بە زاراوەكانی دیكەی كوردی نەدراوە، لەگەڵ ئەوەشدا تەنها زاراوەی سۆرانی بۆ وەرگێڕان بەفەرمی لەلایەن ناوەندی وەرگێڕانی ئێراندا تۆمار كراوە و هاوكات لە لایەن دەزگای دادی ئێرانەوە مۆلەتی فەرمیی پێدراوە.

لە ئێران تەنها یەك تەلەفیزیۆنی سەرتاسەری كوردی و فەرمیی هەیە بە ناوی سەحەر كە 22 كاتژمێر بە زاراوەی سۆرانی و تەنها دوو كاتژمێر بە زاراوەی كورمانجی پەخش دەكات.

شەش تەلەفیزیۆن و حەوت رادیۆی ناوخۆیی (لۆكاڵی) لە ئاستی پارێزگاكاندا هەیە كە بە زمانی كوردی و زاروە كانی پەخشی خۆیان دەكەن بەڵام ئەوانەش زۆرینەیان بە زاراوەی سۆرانی پەخش دەكەن.

گومان لەوەدا نییە سەرەڕای ئاستەنگییەكان زاروەی سۆرانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان چالاكترە بەراورد بەزاراوەكانی دیكە بەڵام نەبونی هاوسەنگی و كەمتەرخەمیی وای كردوە تەنها ئەو زاراوەیە پێشكەوتن بەخۆیەوە ببینێت و تەنات چالاكوانانی ئەدەبی و فەرهەنگیی كوردەكانی خوراسان هۆشدارییان داوە لە لەناوچوونی زراوەكایان.

زمانی كوردی لەباكورو باشورو رۆژهەلات

تائێستا لەتوركیا ‌و ئێران، سەرەڕای یاساكانیان، زمانی كوردی وەك مەترسیی دەبینن و ئەو مامۆستایانەشی بەخۆبەخش وانەی كوردی دەڵێنەوە، رووبەڕووی سزای زیندانیی دەبنەوە، لەم راپۆرتەدا مێژوی بەكارهێنان و رێگریی لەزمانی كوردی لەنێوان هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان خراوەتەڕو.و

بناغەی كاركردن بەزمان و رێنوسی كوردی مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 120 ساڵ، بەڵام گەلی كورد كەژمارەیان دەگاتە زیاتر لە 45 ملیۆن كەس تەنها لەهەرێمی كوردستان و عێراق بە رەسمی دانی پێدا نراوەو بەشەكانی دیكەی كوردستان بەردەوام رووبەڕووی كێشە و مەینەتیی بوونەتەوە لە بەكارهێنانی زمانەكەیان كە مافێكی سەرەتایی هەر گەلێكە لەجیهان.

لەساڵی 1958 حكومەتی ناوەندیی ئەو سەردەمی عێراق رێگەی داوە بەبەكارهێنانی زمانی كوردی و لە دەستوری ئەو كاتیشدا هاتوە كە كورد و عەرەب لەنیشتمانێكی هاوبەشدا دەژین.

حكومەتەكانی ئەو سەردەمی عێراق ئەگەر كاریشی بەو زمانە نەكردبێت، لانیكەم هەوڵی رێگریی لەدژی ئەو زمانە نەداوەو تەنانەت لەساڵی 2005 زمانی كوردی بووە زمانی رەسمیی عێراق و ئەوەش لەدەستوری وڵاتەكەدا جێگیر كرا.

ئەگەرچی تائێستاش زمانی كوردی لەباكوری كوردستان بەزمانێكی رەسمی لەلایەن حكومەتەوە ناناسرێت و تەنانەت رێگریی دەكرێت لەبەكارهێنان و خوێندن بەو زمانە بەڵام مێژووی كاركردن  بەپیتی لاتینی كرمانجی لەو بەشە لەكوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1932.

زمانی كوردی بە 143 یەمین زمان لەنێوان 342 زمانی جیهاندا ئەژمار دەكرێت و 470 یاسا لەگۆی زەویدا تایبەت كراوە بەپاراستنی زمان و تەنانەت لەهەندێك شوێنی ئەم گۆی زەوییە و بەدیاریكراوی لەهندستان هەیە تەنها 800 كەس بەزمانێكی تایبەت قسە دەكەن، بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان بەپێی یاسا بەرپرسیارە بۆ رێگریی لە لەناوچوونی زمانەكان سەرەڕای ئەوەش ساڵانە 52 زمان لەجیهاندا لەناودەچن.

زیاتر لەپێنج هەزارو 740 خوێندنگە هەیەو زمانی كوردی تێدا دەوترێتەوە لەهەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام لە رۆژهەڵاتی كوردستان و باكوری كوردستانیش بەتەنها یەك خوێندنگەی فەرمیی نییە كەزمانی كوردیی تێدا بخوێنرێت.

بەپێی یاسای ژمارە 15 و 19ی دەستوری كۆماری ئیسلامی ئێران خوێندن بەزمانی دایك رێگەپێدراوەو هەر بەپێی ئامارەكانی حكومەت زمانی كوردی 10٪ی زمانەكانی ئەو وڵاتەیەو دوای زمانی فارسی و توركی زیاترین ژمارەی دانیشتوانی جوگرافیای ئێران بەزمانی كوردی قسە دەكەن.

ئەگەرچی لەیاساو دەستوری ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە بەكارهێنانی زمانی دایك رێگەپێدراوە، بەڵام زمانەكە لەهیچ دامودەزگایەكی فەرمییدا كاری پێناكرێت و بەهۆی ئەو كەشە ئەمنی و هەواڵگرییەی لە 40 ساڵی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە.

زۆربەی ئەو چالاكانەی هەوڵی پاراستنی زمانی كوردی دەدەن یان خوێندنگەو ناوەندی خوێندنی تایبەت بەزمانی كوردی دەكەنەوە رووبەڕووی سزای قورس دەبنەوەو زارا محەمەدی مامۆستای زمانی كوردی لەسنە بەیەكێك لەقوربانیانی پاراستنی زمانی كوردیی لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەزانرێت.

زارا محەمەدی كە مامۆستای زمانی كوردی بووە  لەلایەن دادگای سنەوە بەتۆمەتی دامەزراندنی رێكخراوی قەدەغەكراو سزای پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە لەكاتێكدا رێكخراوەكەی ئەو مامۆستایە بۆ فێركردنی خۆبەخشانەی زمانی كوردی  بووە