شۆڕشی ژینا هەموو پلانەكانی ئێرانی بۆ قەیرانە ئابورییەكانی رووبەڕووی شكست كردەوەو دەسەڵاتی وڵاتەكەی بۆ لاوازترین قۆناغی 44 ساڵی رابردوو تالێواری هەڵدێر بردووە، ئەوەش هەر بەو داتاو ئامارانە دەردەكەوێت كەدامەزراوەكانی ئەو وڵاتە ناتوانن حاشای لێبكەن.

شۆڕشی ژینا كەوەك بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی تا ئێستاش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەردەوامەو زۆرترین سەرنجی نێودەوڵەتی و جیهانی لەسەرە توانی ریسی دەسەڵاتدارانی ئێرانی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكەی كردەوە بەخوری و پاشەكشێی زۆری بەكۆماری ئیسلامی ئێران كردووە.

ئێران كە بەڕكابەرێكی ئابوریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئێستا 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی توركیاوەیە كەخۆی گیرۆدەی قەیران و هەڵاوسانی ئابورییە.

ساڵی 2022 بڕیاربوو ساڵێكی چارەنووسساز بێت بۆ ئێران و رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی چونكە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بانگەشەی چالاككردنەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەی كرد، بەڵام دوای زیاتر لەشەش مانگ دانوستانی بێ دابڕان لەڤیەننای پایتەختی نەمسا ئەو رێككەوتنە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی داواكارییەكانی تاران و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دواجار بایدن بەشێویەكی نافەرمی مەرگی رێككەوتنەكەی ئاشكراكرد.

خۆپیشاندانەكان ئابووریی ئێران بەرەو هەڵدێر دەبات

ئێران تاساڵی 2022 خاوەنی نزیكەی 209 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ بووەو بەوەش دەبێتە سێیەم وڵاتی جیهان دوای ڤەنزوێلا و سعودیە لە رووی زۆرترین رێژە لەنەوتی یەدەگ.

بڕیارە لەبودجەی ساڵی داهاتووی ئێران (1402) كە لەسەرەتای بەهاری ساڵی (2023) دەستپێدەكات نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بە 75 دۆلار دەستنیشان بكرێت و هەناردەی رۆژانەشی بەیەك ملیۆن و 700 هەزار بەرمیل دیاری بكرێت.

بەپێی ئەو بودجەیەی حكومەتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران پلانی بۆ داناوە دەبێت داهاتای نەوتی ئێران لەساڵێكدا بگاتە 27 ملیارو 300 ملیۆن دۆلار لەكاتێكدایە بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران پێش ساڵی 2018 و كشانەوەی ئەمریكا لەرێككەوتنی ئەتۆمیی، داهاتی نەوتی ئێران لانیكەم (113) ملیار دۆلار بووەو دواتر بەهۆی سزاكانی واشنتۆن دژی تاران ئەو بڕە لەداهاتی نەوت بۆ (13) ملیار دۆلار كەمیكردووە.

مەسعود خوانساری، سەرۆكی ژوری بازرگانیی ئێران ئاشكرایكردووە؛ ئابوریی وڵاتەكەی 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی وڵاتی توركیاوەیە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە گیرۆدەی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی جیهانەو دەگاتە زیاتر لە 84% .

خوانساری حاشای لەوە نەكردووە كە داهاتی ساڵانەی كەرتی نەوتی وڵاتەكەی بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوەو بەتایبەت سزاكانی ئەمریكا بڕی 100 ملیار دۆلار كەمی كردووە بەوتەی ئەو تاكە هیوا بۆ ئابوریی ئێران ماوەتەوە بازرگانیی دیجیتاڵە كەئەویش بەهۆی كێشە لەهێڵەكانی ئینتەرنێت خەریكە ئەو هیوایە لەناودەچێت.

ئەو بەبێ ئەوەی ئاماژە بەناڕەزایەتییەكان بكات روونیكردووەتەوە لەماوەیەكی كورتدا 10 ملیار دۆلار سەرمایەی ئێران رەوانەی دەرەوە كراوەو پێشبینیكردووە چوونەدەرەوەی سەرمایە لە وڵاتەكە بەشێوەیەكی خێرا بەردەوام بێت.

كۆمپانیای كلادفلەر (Cloudflare) ئاشكرایكردووە لەسەرەتای ناڕەزایەتییەكانەوە (95%) ئینتەرنێتی ئێران رووبەڕووی كێشە بووەتەوەو دواتریش (83%)ی هێڵەكانی ئینتەرنێتی وڵاتەكە هەر بەخراپی ماونەتەوە بەجۆرێك سوودوەرگرتن لێیان ئاستەم بووە.

كۆمپانیاكە روونیكردووەتەوە بەهۆی ئەو سنورداركردن و چاودێرییكردنەی دەسەڵات خستویەتییە سەر هێڵەكانی ئینتەرنێت بەشداربووان ناچارن سوود لەئەپڵیكەیشن و پڕۆگرامی شكاندنی بەربەستەكان بدەن كەئەوەش وادەكات ئینتەرنێت رووبەڕووی كێشە ببێتەوە.

بەپێی ئامارەكان 80%ی خەڵكی ئێران سوود لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تێلیگرام و ئینیستاگرام و واتساپ وەردەگرن كەزۆربەیان لەلایەن دەسەڵاتەوە قەدەغە كراون و ناتوانرێت لەڕێگەی ئاساییەوە بەكاریانبهێنن، بۆیە ناچارن پەنا بۆ ئەنتی فیلتەرو ڤی پی ئێن ببەن.

زیانەكانی ئینتەرنێت لەماوەی سێ مانگدا بەزیاتر لەچوار ملیارو 400 ملیۆن دۆلار خەمڵێنراوە و نزیكەی 450 هەزار هەلی كارو كاسبكاریش زیانیان پێگەیشتووە.

لەلایەكی دیكەوە رۆژنامەی شەرق لەزاری سەچاوەیەكی بازرگانیی وڵاتی كەنەدا بڵاویكردووەتەوە لەساڵێكدا 70 ملیار دۆلار سەرمایە لەئێرانەوە رەوانەی ئەو وڵاتە كراوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئێران هەواڵەكەی پشتڕاست نەكردەوەو ئامارێكی راگەیاند كە بەوپێیە گومان دەكرێت هەواڵەكە راست بێت.

بەپێی روونكردنەوەو ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران بڕی چوونە دەرەوەی سەرمایەی وڵاتەكە لەساڵی 2021 زیاتر لەشەش ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەپێشتر لەسێ مانگدا بڕی یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەساڵی 2022 لەئێران چووەتە دەرەوە، بەڵام ئەو بڕە كتوپڕ لەكاتی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا بۆ  10 ملیارو 32 ملیۆن دۆلار بەرزبووەتەوە.

دراوی تمەن بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكان و دواتر سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەكاردانەوەی مەرگی ژینا ئەمینی نزیكەی 40%ی بەهاكەی لەدەستداو بەپیێ خەمڵاندنەكانیش ئەو دراوە لەساڵی رابردوودا بەگشتی 70%ی بەهاكەی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستدا.

بەهای هەر دۆلارێك لەدوایین ساتەكانی كۆتایی ساڵی 2022 بۆ نزیكەی 45 هەزار تمەن بەرزبووەوە پێشبینیی كرابوو كە بەهای هەر دۆلارێك بگاتە 50 هەزار تمەن بەڵام بەرزبوونەوەی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئێران و دواتریش بەپێی پلانێك توانی بەهای یەك دۆلار تەنها بۆ دوو رۆژ بۆ نزیكەی 40 هەزار تمەن دابەزێنرێت، بەڵام ئەوەش دادی تمەنی نەداوەو ئەو دراوە بەردەوامە لەتۆماركردنی ژمارەی پێوانەیی لەدابەزینی بەهاكەی.

تمەن لەمێژووی چاپكردنییەوە 95٪ی بەهاكەی لەدەستداوەو دابەزینی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی دوو پاریزگاری بانكی ناوەندیی لەساڵی 2022دا.

ئێران كە بەهۆی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە مشتی لەفرۆشتنی 100 ملیۆن بەرمیل نەوتی وڵاتەكەی خۆشكردبوو راگرتنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا خەون و ئاواتەكانی كرد بەمۆتەكەو هەر بەو هۆیەوە تمەن بەشێوەی بەرچاو دابەزی و ئاستی هەڵاوسانی وڵاتەكەی بۆ زیاتر لە 50% بەرزبووەوە.

ئێران تەنها بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەكەیەوە زیاتر لەهەزارو 300 سزای نێودەوڵەتیی لەلایەن ئەمریكاو ئەوروپاو چەند وڵاتێكی دیكەوە بەسەردا سەپێنراوە كەزۆربەی ئەو سزایانەش كەرتی نەوت و ئابوریی وڵاتەكەی كردووەتە ئامانج و داهاتی ساڵانەی وڵاتەكەشی بەنزیكەی 100 ملیار دۆلار كەمیكردووە. 

سەرەڕای ئەوانە چین كە بەسەرەكیترین هاوپەیمانی ئابوریی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئاستی هاوردەی لەو وڵاتە بەشێوەیەكی بەرچاو بۆ نزیكەی نیوە كەمكردووەتەوە لەكاتێكدا پێشتر تاكە وڵات بووە بەبێگوێدانە سزاكانی ئەمریكا رۆژانە نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران دەكڕی.

گومرگی وڵاتی چین بڵاویكردووەتەوە ؛هاوردەی كاڵای ئێران بۆ وڵاتەكەی لەمانگی رابردوودا 326 ملیۆن دۆلار بووە لەكاتێكدا پێشتر ئێران مانگانە بەبڕی زیاتر لە 600 ملیۆن دۆلار كاڵای بۆ چین ناردووە.

بەپێی بەراوردەكان ئەو بڕە لەهاوردەی كاڵای ئێران بۆ ناو چین كەمترین رێژەی 20 ساڵی رابردووەو سێ مانگە لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەبەردەوامی هاوردەی كاڵا لەئێرانەوە بۆ چین كەمیكردووە.

ئێران لەناو قوڵایی قەیرانەكاندایە

ئێران بەتۆماركردنی زیاترین رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی 60%، بووە سێیەم وڵاتی جیهان كەزۆرترین رێژەی هەڵاوسانی تۆماركردبێت و بەپێی ئامارەكانیش رێژەی هەژاریی لەیەك ساڵدا 50% بەرزبووەتەوە.

لەدوایین زانیاریی كەوەزارەتی كاری ئێران بڵاویكردووەتەوە هەر خێزانێكی چوار كەسی بۆ لانیكەمی بژێوی لەئێران پێویستی بەداهاتی مانگانەی نزیكەی 15 ملیۆن تمەنە كەدەكاتە كەمتر لە (375) دۆلار، لەكاتێكدا داهاتی كرێكارێك لەمانگێكدا دەگاتە پێنج ملیۆن تمەن و زیاتر لە دوو ملیۆنیشی بۆ كرێ خانوو خەرجییەكانی شوێنی نیشتەجێبون پێویستە.

بەسەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران قورستر بوون و داهاتوویەكی گەش چاوەڕێی ئابوریی ئەو وڵاتە ناكات بۆیە شارەزایانی ئابوریی وڵاتەكە دەڵێن ئێران لەقوڵایی چاڵی قەیرانەكاندا گیرۆدە بووە.

شۆڕشی ژینا

لە 16ی ئەیلولی ساڵی 2022 ژینا ئەمینی تەمەن 22 ساڵی خەڵكی شاری سەقز لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەنەخۆشخانەی كەسرا لەشاری تاران دوای سێ رۆژ بێهۆشبوون گیانی لەدەستدا.

ژینا كە بەبیانوی نەگونجاوبوونی جلوبەرگەكانی لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە دەستگیركرابوو بەهۆی لێدان لەسەری تووشی جەڵدەی دڵ و دواتر خوێنبەربوونی مێشك بوو گیانی لەدەستدا.

مەرگی ژینا زیاترین و بەرفراوانترین ناڕەزایەتیی لەمێژووی 43 ساڵی ئێراندا لێكەوتەوەو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا مەرگی ئەو كچە كوردە دەنگدانەوەو كاردانەوەی هەبوو.

ئەو مەرگەو خۆپیشاندانی بەرفراوانی ژنان و كچان وای لەجیهان كرد چاپۆشیی لەڕووداوەكە نەكەن و تەنانەت ئەمریكاو ئەوروپا بەڕاشكاوی پشتیوانی خۆیان لە ناڕەزایەتییەكان و ژنان و خۆپیشاندەران دەربڕی و وەك كاردانەوەش بەڕووداوەكە ژمارەیەك سزایان دژی دەسەڵاتی ئێران سەپاند.

بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا نزیكەی 600 كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەگوللـەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستداو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا جگە لەسزاكان لە 200 شاری گەورەی جیهان خۆپیشاندانی بەرفراوانی لێكەوتەوە.

دوای رووداوەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، سوپای پاسدارن سێ جار بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان و موشەك و تۆپخانەكانی هێرشی كردەسەر بنكەو بارەگای پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسلێمانی و كۆیەو ناوچەكانی برادۆست لەهەرێمی كوردستان و هێرشەكانیش  19 كوژراوو لانیكەم 68 برینداری لێكەوتەوە كەژمارەیەكیان ژن و منداڵ بوون.

بەرپرسانی ئێران، ئەو پارتانەیان تۆمەتبار كرد بەهاندانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژیناو سوپای پاسدارانیش تۆمەتی ئەوەی خستەسەر ئەو پارتانەی رۆژهەڵات كە لەهەرێمی كوردستانەوە هێرشی سەربازییان كردووەتەسەر دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران و هەڕەشەی هێرشی وشكانیشی بۆ سەر هەرێم كرد.

هێرشەكانی ئێران بۆ سەر پارتەكانی رۆژهەڵات

وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند هێرشەكانی بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ئەنجامداوەو هاوكات چەند جارێك پێداگریی لەدەركردن و چەككردنی ئەو هێزانەی رۆژهەڵاتی لەهەرێمی كوردستان كردو بۆ ئەو مەبەستەش لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم و عێراق كۆبووەوە.

ئێران كە لەساڵی 1979وە بەهۆی پێشلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە سزای بەسەردا سەپینراوە ساڵی 2022ش مێژوویەكی باشی لەبواری مافەكانی مرۆڤدا تۆمارنەكردو جارێكی دیكە بڕیارێكی نێودەوڵەتیی لەدژی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە درا.

پەتی سێدارە ناڕەزایەتییەكانی رانەگرت

ئێران لەساڵی 2022 ژمارەی پێوانەیی بۆ لەسێدارەدان تۆماركردو بەوەش بوو بەیەكەم وڵاتی جیهان كە زۆرترین سزای سێدارەی لەساڵیكدا جێبەجێكرد.

لەو ساڵەدا 565 كەس لەسێدارەدران كە 56 كەسیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان بوون.

رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوەكردووە كە زۆرینەی ئەو كەسانەی سزا دراون بەنهێنی لەسێدارە دراون و تەنانەت كەسوكاریان ئاگادار نەكراونەتەوە.

بەهۆی ناڕەزایەتییەكانیشەوە زیاتر لە 100 خۆپیشاندەر سزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوە كە لەو ساڵەدا دوو خۆپیشاندەر لەتاران و مەشهەد لەسێدارەدران.

خوێناویترین رۆژی جیهان

دوای 14 رۆژ لەمەرگی ژینا ئەمینی رۆژی هەینی 30 ئەیلول و دوای نوێژی هەینی خۆپیشاندانێكی بەرفراوان لەشاری زاهیدان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان لەباكوری رۆژهەڵاتی ئێران ئەنجامدراو وەك ناڕەزایەتیی بەرامبەر بەمەرگی ژیناو نادادپەروەریی و هەژاری لەو ناوچەیە، بەڵام بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان تەنها لەو رۆژەدا 99 كەس كوژران و دەیان كەس برینداربوون .

ئەو رووداوە كە بەهەینی خوێناوی دەناسرێت كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی لێكەوتەوەو رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش رایگەیاند ئەو هەینەی زاهیدان خوێناویترین رۆژی جیهان بووە لەساڵی 2022 .