عێراق لەمانگی نیسانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی بەیەکگەیاندن و لێكنزیکكردنەوەی ریازو تاران بوو و دواتر وڵاتی عوممان هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە ئەنجامی دانوستانە نهێنییەكانی سعودیەو ئێران لەبەغداد بەردەوامبوو، بەڵام دواجار ئەژدیها زەردەكەی چین دەستی بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەی خستە دەستی یەكترەوەو ئاشتی كردنەوە.

ئەگەرچی زۆربەی شیكەرەوانی سیاسیی ئەو رێككەوتنە بەهۆكارێكی گرنگی سەقامگیریی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبەن، بەڵام بەپێی ئەزموونی زیاتر لە 42 ساڵ ناكۆكیی نێوان سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران پێناجێت جەنگی ساردی ئەو دوو وڵاتە بەئەژدیها زەردەكە كۆتایی بێت.

چین كەخاوەنی رێككەوتنێكی 25 ساڵەی ئابورییە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی و كڕیاری سەرەكیی نەوتە لەئێران و هەندێك وڵاتی كەنداو پێویستیی بەتەبایی دوو وڵات هەیە دوژمنی دین و دنیای یەكترن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی بەرپرسانی سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەیان لەسعودیە كردووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە: كە لەڕێگەی میدیاو راگەیاندنەكانییەوە فو بەئاگری ئەو ناڕەزایەتییانەدا دەكات، بۆیە بەوتەی ئەو بەرپرسانە لەكاتی پێویستدا وەڵامی گونجاویان بۆ ئەو میدیاو راگەیاندنانەی سەر بە ریاز دەبێت كەدەستیان لەنانەوەی ئاژاوە لەوڵاتەكەدا هەبووە، بەڵام ئەم رێككەوتنە كاریگەریی لەچارەنووسی تەلەفزیۆنێك دەبێت كەمێژووی دامەزراندنەكەشی هاوكاتە لەگەڵ قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە.

تائێستا ئەمریكاو ئەوروپا بەسەرزارەكی رەزامەندیی خۆیان بۆ رێككەوتنەكە دەربڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام هاوكات بەگومانیشەوە لەو رێككەوتنە دەڕوانن كە لەلایەن نەیاری ژمارە یەكی ئێستای ئەمریكا «چین» ئەنجامدراوەو ئیسرائیل بەفەرمی رایگەیاند: هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو رێككەوتنە نابێت و تەنانەت حكومەتی فەرمیی یەمەن رایگەیاندووە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ رێككەوتنەكە دەكەن لەكاتێكدا بەشێكی گرنگی ئەو رێككەوتنە پەیوەندیی بەو وڵاتەوە هەیە.

 سەرەڕای هەموو ئەوانە هەر بڵاوبوونەوەی هەواڵی رێككەوتنی نێوان ریاز و تاران بەهای تمەنی بەرزكردەوەو هەر دۆلارێك نزیكەی سێ هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای یەك دۆلار بۆ نزیكەی 43 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی لەكاتێكدا ئەو دراوە نرخی 63 هەزار تمەنیشی تۆمار كردبوو.

ئەو دوو وڵاتە پێش رێككەوتنەكەیان لەچین دوو رێككەوتنی ستراتیژیی دیكەشیان لەمێژووی پەیوەندییەكانی نێوانیان هەیەو بڕیارە ئەو رێككەوتنانەش چالاك بكرێنەوە كەئەوەش دەریدەخات هیچ رێككەوتنێك ناتوانێت سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەجەنگی ساردەوە بۆ پەیوەندیی گەرموگوڕ بەرێت.

رێككەوتن لەپێناو رێككەوتندا

زیاتر لە 13 ساڵە ناكۆكییەكانی ریازو تاران گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆوە بینیوەو ئەو ناكۆكییانەش لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیی تووندبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەتایبەت كەباڵیۆزخانەی ئێران لەبەیروت (9/11/2013) تەقێنراوەیەو كۆماری ئیسلامی راستەوخۆ سعودیەی تۆمەتبار كرد بەئەنجامدانی تەقینەوەكە كە 23 كوژراوی لێكەوتەوە كە یەكێكیان راوێژكاری كەلتوریی ئێران بوو لەلوبنان.

بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئێران بڵاویكردووەتەوە لە (23/11/2014) و لەكاتی دانوستانە ئەتۆمییەكان سعود فەیسەڵ، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی سعودیە بەگەشتێكی ئاسمانیی تایبەت خۆی گەیاندووەتە ڤەییەنناو لەگەڵ جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەنهێنی كۆبووەتەوە و پێشنیاری كردووە ئەمریكا هێرش بكاتەسەر ئێران و سعودیە سەرجەم تێچوونە ئابورییەكانی ئەو هێرشانە دەگرێتەئەستۆ بەو مەرجەی رێككەوتنی ئەتۆمیی سەرنەگرێت.

حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەپەیامێكدا دوای رێككەوتنی ریازو تاران بەپەیامێك وتی: خودا لەوانە نەبوورێت كە رێگەیان نەداین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكەینەوەو بەكاری منداڵانەو هەرزەكارانە لەشێوەی هێرشكردنەسەر كۆنسوڵخانەو باڵیۆزخانە رێگرییان كرد لەتوندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانمان.

تیرو توانجەكەی رۆحانی باڵی محافزكارو توندڕەوی كۆماری ئیسلامی كردووەتە ئامانج كە لەسەردەمی دەسەڵاتداریی ئەودا دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز بوون.

ئێران و سعودیە بەواژۆكردنی رێككەوتنەكە لەچین كۆمەڵێك رێككەوتنی رابردوویان بۆ جارێكی دیكە زیندوو دەكەنەوە كەیەكێكیان رێككەوتنی هاوكاریی ئاسایشیی ساڵی 2001و رێككەوتنی گشتیی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە لەساڵی 1998 واژۆ كراوەو بوارەكانی (ئابوریی، بازرگانیی، زانستیی، كەلتوریی، وەرزشیی) لەخۆدەگرن.

ئەو دوو وڵاتە لەڕێككەوتنە نوێیەكەیاندا جەختیان لەبەهێزكردنی ئاسایش ناوچەیی و نێودەوڵەتیی كردووەتەوە.

شەڕی بەوەكالەت

سعودیەو ئێران كەنزیكەی 43 ساڵە لەجەنگێكی ناڕاستەوخۆدان و بەجەنگی ساردو وەكالەت ناودەهێنرێت و هێندەی نەماوە ژمارەی پێوانەیی جەنگی ساردی نێوان ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت تێپەڕێنن كە 44 ساڵی خایاند.

سعودیە و ئێران بەدوژمنی دین و دنیای یەكتریی ناودەهێنرێن هەردووكیان خاوەنی زیاترین یەدەگی نەوتی جیهانن و لە رووی دینی و مەزهەبیەوە بەدوو جەمسەری ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە ئەژماردەكرێن.

هەردوو وڵات خۆیان بەخاوەن و پشتیوانی موسوڵمانانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت هەموو جیهان دەزانن، بەڵام لەگۆڕەپانی وڵاتانی سوریا، عێراق، یەمەن ساڵانێكە خەریكی جەنگی ساردن و پشتیوانیی سعودیە لەساڵی 1980 بۆ رژێمی بەعس لەجەنگ دژی كۆماری ئیسلامی جەنگی راسپێردراوی گروپە چەكدارییەكانی سەر بەو دوو وڵاتە رانەوەستاوەو بەردەوام بووەو تەنها گۆڕەپانی جەنگە ساردەكانی نێوانیان گۆڕاوە وەك ئەوەی 12 ساڵە لەسوریا روودەدات و ئێران 44 ساڵە پشتیوانیی حوسییەكان لەیەمەن دەكات و ئێستاش عێراق هێڵی پێشەوەی ململانێی ریازو تارانە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی سیاسیی و ئابوریی.

عێراق قوربانییەكی گەورەی جەنگی ساردی نێوان سعودیەو ئێرانە، بۆیە زیاترین هەوڵیدا ئاو بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەو رێكیان بخات،  دوای شەش ساڵ لەپچڕانی تەواوەتی پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ببێتەمایەی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا بەغداد میوانداریی پێنج خولی ئەو دانوستانە نهێنیانەی كرد كە لەپێناو رێككەوتن و ئاساییكردنەوە پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران بوو.

بەوتەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەندێك لەكۆبوونەوەكانی نێوان بەرپرسانی سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەبەغداد زیاتر لەشەش كاتژمێر بەبێ پچڕان بەردەوام بووە .

نەوت و وزە لەپەیوەندییەكاندا

سعودیە لەساڵی 2021 رایگەیاند ئامانجی ئەوەیە دوو وێستگەی كارەبایی كەزیاتر لە 700مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن لەعێراق دروستیان بكات كەئامانجی ئەوەش روون بوو بەو كارەی دەبێتەهۆی ئەوەی عێراق چیتر گیرۆدەی غازو كارەبای ئێران نەبێت.

ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق کەدەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا، بەڵام هەندێكجار ئەو وڵاتە بەبیانوی جیاواز ئەو رێژەیە بۆ هەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكاتەوەو ئەوەش كەمبوونەوەی بڕی پێنج هەزارو 500 مێگاوات كارەبای لەعێراق لێدەكەوێتەوە.

تەنانەت بەرپرسانی سعودیە بەڵێنی ئەوەشیاندا كەهێڵی كارەبای عێراق بەتۆڕەكانی ئوردن، میسرو سعودیە ببەستنەوە كەئەوەش وادەكات چیتر عێراق منەتباری كارەبای ئێران نەبێت.

سعودیە كەخاوەنی 267 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگەو دەكاتە 19% یەدەگی نەوتی هەموو جیهان بەدووەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت ئەژمار دەكرێت و دوای ئەویش ئێران دێت كەخاوەنی (251) ملیار بەرمیل یەدەگە كەدەكاتە 18%ی یەدەگی نەوت لەجیهاندا، بەڵام ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت نەوت بەڕێگەی ئاسایی بفرۆشێت بۆیە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، كۆماری ئیسلامی لەیەكێك لەدانوستانە نهێنییەكانی نێوان تاران و ریاز لەبەغداد داوای كردووە سعودیە بەشێك لەنەوتەكەی ئێران بەنهێنی بفرۆشت و لەبەرامبەر ئەمەشدا ئێران رێگریی دەكات لەهێرشی حوسییەكانی یەمەن بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودییە.

بڵاوكراوەی میدێڵ ئێست ئەی (MiddleEastEye) لەسەر ئەم بابەتە ئاشكرایكردووە لەئێستادا ئێران پشتی بە وڵاتانی ئیمارات و عوممان بەستووە بۆ ئەوەی نەوتی خۆی بفرۆشێت، بەڵام بەهۆی نێوەندگیریی بەغداد لەدانوستانەكانی نێوان تاران و ریاز، ئێران داوایكردووە سعودیە دوور لەچاوی ئەمریكا، نەوتەكەی بۆ بفرۆشێت لەكاتێكدا ریاز بەهاوپەیمانێكی سەرەكیی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت.

ئارامكۆ ئارامیی لەسعودیە بڕی

ئارامكۆ لەساڵی 2022 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئەو كۆمپانیایەدا داهاتەكەی بەراورد بەڕابردوو 46.5% زیادیكردو داهاتی پوختی گەیشتە 161 ملیارو 100 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئێران لەڕێگەی حوسییەكانەوە زیاترین گورزی لەو دامەزراوە نەوتییەی سعودیە وەشاندووەو ئەگەر ئەو گورزانەش بەردەوام بێت دەتوانێت هاوشێوەی ساڵی 2019 داهاتەكەی بۆ زیاتر لەنیوە كەمبكاتەوە.

رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێككەوتنە نوێیەكەی لەگەڵ ریاز بەڵێنی داوە حوسییەكانی یەمەن چیتر هێرشە نەكەنەسەر دامەزراوەكانی سعودیە بەتایبەت دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ.

ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوەشكردووە بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە دەبێت ئێران قەرەبووی ئارامكۆ بكاتەوە لەو زیانانەی ساڵی 2019 بەهۆی هێرشی حوسییەكان بەر ئەو دامەزراوەیە كەوتوون و بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە 10 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ كەمتر لەپێنج ملیۆن بەرمیل كەمكردەوە.

لە 14ی سێبتەمبەری ساڵی 2019 حوسییەكانی یەمەن بەسودوەرگرتن لەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان گەورەترین هێرشیان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی كۆمپانیای هاوبەشی نەوتیی سعویەو ئەمەریكا ئەنجامداو واشنتۆن ئاشكرایكرد كەئێران لەڕێگەی خاكی عێراقەوە ئەو هێرشەی ئەنجامداوە، بەڵام حوسییەكان پێداگرییان كرد كەهێرشەكەیان لەڕێگەی 17 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە ئەنجامداوە.

ئەو هێرشە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە (10) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل دابەزاندو ئەم رووداوە لە رووی سەربازیی و ئابورییەوە بەیەكێك لەجەنگە پێشكەوتووەكان ئەژمار دەكرا چونكە سیستمی قەڵغانی دژەموشەكیی ئەمەریكا ناسراو بەپاتریۆت نەیتوانی هێرشەكە پووچەڵ بكاتەوە.

ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەهەمان ساڵدا ئاشكرایكرد كەچوار مانگ پێش رووداوی هێرشكردنەسەر ئارامكۆ، ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی و شارەزای موشەكیی و جەنگی تایبەت لەئێران بەنهێنی كۆبوونەتەوەو لەو كۆبوونەوەیەدا جەنەڕاڵ رەحیم سەفەوی راوێژكاری سەربازیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و نوێنەری قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبوون كەپێدەچێت لەو كۆبوونەوەیە پلانی لێدانی ئارامكۆیان داڕشتبێت و خامنەیی پلانی ئەو هێرشەی پەسنەد كردووەو جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ كەسێكی سەربازیی ئەمەریكاو سعودیە بكرێتە ئامانج و دەبێت زیانەكانی ئەو هێرشە تەنها ماددی بێت.

لوتكەی بەغداد تا شورای چین

كۆنفڕانسەكانی بەغداد (لوتكەی بەغداد بۆ هاوكاریی) كەساڵی 2021 لەبەغداو ساڵی 2022 لەئوردون  بەسترا یەكێك لەئامانجە سەرەكییەكانی لێكنزیكکردنەوەی ریازو تاران بوو و دوای لوتكەكە دوو دانوستانی چڕتر لەسێ دانوستانی پێش لوتكەكە لەنێوان بەرپرسانی باڵای سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران بەڕێوەچوو.

بەگشتی پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی بەنێوەندگیریی بەغداد لەنێوان تاران و ریازدا بەڕێوچوو رۆڵی عێراق لەنزیكکردنەوەی ئێران و سعودیە حاشای لێناكرێت، بەڵام دواجار ئەو دوو وڵاتە لە رێككەوتی (10/3/2023) لەچین رێككەوتنەكەیان راگەیاند.

بڕیارە چین پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئاسایی بكاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا بەرپرسانی تاران لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو كۆببێتەوە لەكاتێكدا پێشتر ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو ئەنجومەندا كۆبوونەتەوە بۆ تاووتوێكردنی مەترسییەكانی ئێران لەكەنداو.

چین زۆر درەنگ دەستیپێكردووەو دەیەوێت زۆر زوو بگاتە ئامانج، بەڵام ئەو هەنگاوە پێناچێت مایەی خێر بۆ ئێران و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت بەتایبەت كەمێژوو سەلماندویەتی لەم ناوچەیە سەقامگریی ئاشتی و تەبایی درێژخایەن نییەو كاتییە.