کاکەلاو عەبدوڵڵا

ماوەی سێ رۆژە سەرۆككۆماری توركیا لە كەنداوی عەرەبی دێت و دەچێت، تەنها بۆ یەك ئامانج: هەستانەوەی ئابوری وڵاتەكەی و رزگاربوون لەو قەیرانەی خەڵكی توركیا تێیكەوتووە. 
لە دووشەممەی رابردووەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان لەگەڵ 200 بازرگانی وڵاتەكەی سەردانی سێ وڵاتی كەنداوی كرد كە یەكەم شوێنی سعودیە بوو، دواتریش قەتەر و ئیمارات.

لە سەردانەكەیدا بۆ سعودیە، ئەردۆغان چاوی كەوت بە محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعودیە و رایگەیاند "سەردانەكە دوو تەوەری سەرەكی هەیە، وەبەرهێنان و رەهەندێكی دارایی، بۆ هەردوو مەبەستەكەش هیوای گەورەمان هەیە."

سەرۆككۆماری توركیا باسی لەوەش كرد، "توركیا وەبەرهێنانی جدی دەبێت لە پیشەسازی بەرگری و ژێرخان لە هەر سێ وڵاتەكەدا و هەر سێ وڵاتەكەش هەلی ئەوەیان دەبێت سەرمایەی دیاریكراو لە توركیاوە بەدەست بهێنن."

ئەم سەردانەی سەرۆككۆماری توركیا لە كاتێكدایە كە ئابوری وڵاتەكەی بە قەیرانێكی سەختدا تێدەپەڕێت و لیرەی توركیش لە دابەزینێكی زۆردایە، ئەمە جگە لەوەی ئەنقەرە ماوەی چەند ساڵێكە لەگەڵ سعودیە لە پەیوەندییەكی ئاڵۆزدایە و لەسەر چەندین بابەت ناكۆكییان هەیە. 

بۆچی ئەردۆغان لەگەڵ نەیارەكانی كۆدەبێتەوە؟ 

ئەنقەرە لە چەند ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە و ئیمارات ئاساییكردەوە، ئەمەش دوای زیاتر لە 10 ساڵ لە ناكۆكی لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە. ناكۆكییەكان دوای بەهاری عەرەبی لە 2011 و پاڵپشتی توركیا بۆ ئیخوان موسلیمین دەستیپێكرد، كە لەلایەن هەندێ وڵاتی كەنداوە بە هەڕەشە داندەنرێن.

ناكۆكی ئەنقەرە و وڵاتانی كەنداو زیاتر قووڵ بوویەوە كاتێك سعودیە، ئیمارات، میسر و بەحرەین گەمارۆی ئابوریان خستەسەر قەتەر، كە هاوپەیمانی توركیایە. كوشتنی جەمال خاشقچیش لە ساڵی 2018 لە كونسوڵخانەی سعودیە لە ئیستەنبوڵ وایكرد كە هەردوو وڵات پەیوەندییەكانیان گرژی تێبكەوێت. دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا پێیانوایە كوشتنی خاشقچی بە فەرمانی خودی بن سەلمان بووە.

بەڵام هیچ یەكیك لەم كێشانە نەبوونە رێگر لە سەردانەكەی ئەردۆغان و لەكاتی بینینی بن سەلماندا چەندین رێككەوتنی ئابوریان مۆركرد. بەپێی وتەی شازدە خالید بن سەلمان، وەزیری بەرگری سعودیە، شانشینی سعودیە رازیبووە درۆنی بەیكاری توركی بكڕێت "بەمەبەستی بەهێزكردنی بەرگری و زیادكردن یتوانستی بەرگری شانشینی سعودیە."

 لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا

لەو كاتەوەی ئەردۆغان دەستیكردووە بەئاسایكردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی لەگەڵ ئیمارات و سعودیە، دابینكردنی بودجە لەلایەن ئەم وڵاتانەوە بووەتە یارمەتیدەر بۆ رزگاركردنی ئابوری توركیا.

لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا. هاوكات بەپێی چەند راپۆرتێكی رۆژنامەكانی كەنداو، ئاڵوگۆری بازرگانی ئەنقەرە و سعودیە لە ساڵی رابردوودا شەش ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە.

چەند رۆژێك دوای بردنەوەی هەڵبژاردن لەلایەن ئەردۆغانەوە لە مانگی رابردوودا، ئیمارات و توركیا رێككەوتنێكی بازرگانییان واژۆكرد بۆ پێنج ساڵی داهاتوو كە بەهاكەی نزیك دەبێتەوە لە 40 ملیار دۆلار. 

'ئەنقەرە قەیران دروست دەكات و خۆشی چارەسەری دەكات'

لیرەی توركی نزیك دەبێتەوە لە سێ هەزار لیرە لەبەرامبەر 100 دۆلاردا، ئەمە جگە لەوەی خەڵكی توركیا بە دۆخیكی سەختدا تێدەپەڕن و باجیان لەسەر زیادكراوە.
زیادكردنی باج یەكێكە لە رێكارەكانی محەممەد شیمشەك، وەزیری دارایی توركیا، كە باس لەوە دەكات كارێكی پێویستە بۆ كەمكردنەوەی هەڵئاوسان. 

بەپێی ئامارە فەرمییەكانی وڵات، هەڵئاوسان لە مانگی رابردوودا لەسەدا %38 بوو كە بە بەراورد بە ساڵی رابردوو كەمیكردووە بەوپێیەی لە تشرینی یەكەمی 2022 هەڵئاوسان لەسەدا %85 بوو. بەڵام بەپێی وتەی ئابوریناسانی سەربەخۆی وڵاتەكە، ئاستی راستەقینەی هەڵئاوسان لە لەسەدا %108 وەستاوە.

دوای دەستبەكاربوونی محەممەد شیمشەك وەك وەزیری دارایی، بانكی ناوەندی وڵاتەكە سوودی سەر بانكەكانی بۆ لەسەدا %20 زیادكردووە، ئەمەش پێچەوانەی ئەو سیاسەتەی ئەردۆغان بوو كە لە كابینەی رابردوودا پەیڕەوی دەكرد كاتێك بانگەشەی ئەوەیدەكرد بۆ بەرزكردنەوەی بەهای لیرە و كەمكردنەوەی هەڵئاوسان پێویستە سوودی سەر بانكەكان كەمبكرێتەوە. لە كابینەی رابردوودا سوودی سەر بانكەكان لە لەسەدا %40ەوە كەمكرایەوە بۆ لەسەدا %10.

كورتهێنانی بودجەی توركیا لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا كەمترین ئاستی تۆماركرد لە مێژوودا و گەیشتە 37 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، سەرۆككۆماری توركیاش هەوڵ دەدات بە رێككەوتن لەگەڵ وڵاتە كەنداوەكانی دەوڵەمەند بە نەوت ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە.

میدیاكانی حكومەتی توركیا سەردانەكەی سەرۆككۆماری وڵاتەكەیان بە سەردانێكی گرنگ وەسف دەكەن و وا پیشانی دەدەن كە ئەمە بەشێكە لە سیاسەتی نوێی جیهانی.
میدیای تەرەتە لەسەر سەردانەكەی ئەردۆغان نوسیویەتی: ئەم سەردانە قۆناغێكی نوێی ئەنقەرەیە لەگەڵ سعودیەی دەوڵەمەند بە وزە و قەتەر و ئیمارات لە سیاسەتی نوێی جیهانی. ئەمە

یەكەم سەردانی فەرمی ئەردۆغانە لەوكاتەوەی وەك سەرۆككۆمار هەڵبژێردراوەتەوە، ئەمەش قایمكردنی پێگەی خۆیەتی وەك كاریگەرترین سەركردەی توركیا لە مێژوودا.
بەڵام لەبارەی سەردانەكەی ئەردۆغانەوە، سێز فرانتزمن، رۆژنامەنوس و ستووننوسی ئیسرائیلی دەڵێت، چەندین ساڵە ئەنقەرە دەیەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەردوولا (رۆژهەڵات و رۆژئاوا) باش ببێت، بەڵام ئەم سیاستە هەموو جارێك كاری خۆی نەكردووە.

"ئەنقەرە ئەمە وەك ستراتیجییەكی بردنەوە بە بردنەوە دەبینێت. ئەم سەردانە دوای ئەوەیە كە ئەنقەرە زۆرجار سیاسەتی دەرەوەی بەشێوەیەك پەیڕەو دەكات كە تێیدا قەیرانێك دروست دەكات و دواتر چارەسەری دەكات. ئەوەی لەگەڵ ناتۆ كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، دواتر لەگەڵ ئەمریكاش هەمان شتی كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، ئێستاش لەگەڵ وڵاتانی كەنداو بانگەشەی سەركەوتن دەكات،" فرانتزمن وا دەڵێت.

ستووننوسە ئیسرائیلییەكە دەشڵێت، "روون نییە كە ئەم هەموو 'بردنەوانە' نیشانەی سەركەوتن بن. پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئاخۆ ئەم هەموو رێككەوتنە لەبواری بەرگری و هەروەها رێككەوتنە بازرگانییەكانی تر سەردەكێشن بۆ چەكەرە و خونچە كردن یان تەنها كێڵانێكی زۆرە بەبێ دروێنە كردن."