كاكەلاو عەبدوڵا

100ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر پەیماننامەی لۆزان، ئەو پەیماننامەیەی خەونی كورد و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تری لەباربرد و نەخشەی توركیای ئیستای داڕشت، بەڵام هێشتا ئەو پەیماننامەیە كاریگەری خۆی هەیە و بەرپرسانی توركیا چاویان لەوەیە نەخشە گەورەكەی سەردەمی عوسمانی بگەڕێننەوە، كە تێیدا هەرێمی كوردستان و چەند ناوچەیەكی تر لەژێر دەسەڵاتی توركیا بێت.

لە چەند دەیەی رابردوودا جموجوڵە سەربازی و سیاسییەكانی بەرپرسانی توركیا بە سەركردایەتی سەرۆككۆماری توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، بۆ بەدیهێنانەوەی ئەم خەونە زیاتر و زیاتر بووە و چەندین هەوڵ دراوە كە بە ناراستەوخۆ ئاماژەیە بۆ بەرجەستەكردنی ئامانجەكەیان.

بەپێی راپرسییەكی ناوەندی كۆندای توركی، لەسەدا نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا باوەڕیان وایە لەدوای 24ی تەمموزی 2023 پەیماننامەی لۆزان بەسەردەچێت و توركیا جارێكی تر لەو كۆت و بەندە دەردەچێت كە بۆی دیاریكراوە، بەمەش دەبێتەوە وڵاتێكی زلهێزی جیهان.

ساڵی رابردوو، نوری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق بە راشكاوانە رایگەیاند، بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو شوێنانەی بە تاڵان بردراوە لێیان، دەوكەوێتەوە دەستیان كە مەبەستیان لێی موسڵە، موسڵیش كوردستان لە خۆدەگرێت.»

ئەم بیرۆكەیە تەنها لای بەرپرسانی ئێستای توركیا بوونی نییە، بەڵكو بەرپرسانی پێشووتری وڵاتەكە ئەم بیرۆكەیەیان هەبووە و تەنانەت مەسعود بارزانی، سەرۆكی ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستان، لە كتێبە نوێیەكەی باس لەوە دەكات 33 ساڵ لەمەوبەر تورگوت ئۆزاڵ، سەرۆكی پێشووتری توركیا، پێی وتووە كە دەیەوێت كوردستان بخاتەسەر توركیا.

پەیماننامەی لۆزان و پەیوەندی بە كوردەوە

دوای ئەوەی لە ساڵی 1918 جەنگی یەكەمی جیهانی كۆتایهات، وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا ئاگربەستی مودرۆسیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی مۆركرد، كە بە پیاوە نەخۆشەكەی بۆسفۆر ناسرابوو، كە تێیدا دەوڵەتی عوسمانی خۆبەدەستەوەدانی خۆی راگەیاند.

دواتر و لە 10ی ئابی 1920 پەیماننامەی سیڤەر مۆركرا كە بەپێی پەیماننامەكە خاكی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی دابەش دەكرا و دواتریش كورد و ئەرمەن و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تر دەیانتوانی خەونی سەربەخۆیی بەدەیبهێنن.

بەڵام ئەم پەیماننامەیە لەلایەن بزوتنەوەی رزگاریخوازی تورك بە سەركردایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك رەتكرایەوە و هەوڵ بۆ ئەنجامدانی پەیماننامەیەكی تر درا. لە كۆتاییدا و لە 24ی تەمموزی 1923، پەیماننامەی لۆزان مۆركرا.

پەیماننامەكە بەئامادەبوونی نوێنەری توركیا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان، هەروەها شانشینی رۆمان و چەند وڵاتێكی تر لە شاری لۆزان لە سویسرا مۆركرا كە تێیدا نەخشەی ئێستای توركیا دیاریكرا و لەبەرامبەردا توركیا دەستبەرداری ئەو ناوچانە بوو كە لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون وەك عێراق و سوریا و چەند وڵاتێكی تری عەرەبی. پەیماننامەكە واشیكرد كە خەونی سەربەخۆیی كورد لەبارببات و بەشێوەیەكی كردەیی كوردستانی بەسەر چوار پارچەدا دابەش كرد.

گەڕانەوەی ویلایەتی موسڵ

لە ماددەكانی پەیمانناكە ویلایەتی موسڵ، كە ئەوكات تەواوی هەرێمی كوردستانی ئێستاش دەگرتەوە، درا بە عێراق. لە ساڵی 1920 لە پەرلەمانی توركیا نەخشەی توركیای ئێستا دارێژرا لەژێر گرێبەستی نیشتمانی كە بە توركی بە «میساكی میللی» ناسراوە.

لەگرێبەستەكەدا ئەوە هاتووە كە پارێزگا یا ویلایەتی موسڵی عوسمانی دەبێت بەشێك بێت لە پارێزگایەكی توركیا. بەپێی راپۆرتێكی میدیا یۆنانییەكان كە هێشتا پشتراستنەكراوەتەوە، لە ساڵی 2016 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆبونەوەی ئاسایی كابینەكەیدا وتویەتی، «چیتر ناكرێت توركیا بەم شێوەیەی ئیستا بمێنێتەوە، دەبێت بەجۆرێك دۆخی ئێستا بگۆڕێت، یان هەنگاو بەرەو پێشەوە دەنێین یان بچوك دەبینەوە، من سورم لەسەر ئەوەی هەنگاو بەرەو پێش بنێم.»

هاوكات دەنگۆی ئەوەش هەیە كە لە وتارێكی تریدا سەرۆككۆماری توركیا ئەمەی وتبێت، «هەندێك مێژوونوسان بڕوایانوایە گرێبەستی نیشتمانی قوبرس، حەلەب، موسڵ، هەولێر، كەركوك.... لەخۆبگرێت.»

سەرۆككۆماری توركیا و بەرپرسانی تری وڵاتەكە ئەوەیان نەشاردووەتەوە كە دژی پەیماننامەی لۆزانن و پێیانوایە توركیای قەتیس كردووە.

ساڵی رابردوو لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا، نوری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق و سەركردەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، باسی لەوە كرد توركیا «چاوی» لە عێراق و هەرێمی كوردستانە بەوپێیەی بۆ بەهانە دەگەڕێت بۆ بەئامانج گرتنی ناوچەكە.

مالیكی باسی لەوە كرد بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو ناوچانەی لە توركیا بە تاڵان بردراوە دەگەڕێتەوە سەر توركیا كە موسڵە، ئەمەش هەموو كوردستان دەگرێتەوە.»

لەساڵی 2021 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە وتارێكیدا رایگەیاند توركیا ئامادەیە وەك وڵاتێكی «بەهێزتر، سەربەخۆتر و گەشەسەندووتر» پێ بنێتە ساڵی 2023ەوە «لەڕووی ئابوری، سەربازی، سیاسی، هەروەها دیبلۆماسییەوە.»

«پەیماننامەكە لە ساڵی 2023 كۆتایی دێت و ئەوانیش مەبەستیان ئەوەیە»، مالیكی وای وت بە جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی ئەنقەرە دەیەوێت ناوچە كوردی و عێراقییەكان دووبارە كۆنترۆڵ بكاتەوە.

ئایا پەیماننامەی لۆزان وادەی بەسەرچوونی هەیە؟

بەپێی راپرسییەكی ناوەندنی توێژینەوەی كۆندای توركی، نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا و لەسەدا %43ی خوێندكارانی دەرچووی زانكۆ باوەڕیان وایە پەیماننامەی لۆزان ئەمساڵ بەسەر دەچێت و دەنگۆی ئەوە هەیە كە «ماددە نهێنییەكانی» پەیماننامەكە ئەمساڵ ئاشكرا بكرێن.

ئەوانەی باوەڕیان بەم بیركردنەوەیە هەیە دەكەونە چوارچێوەی تیۆری پیلانگێڕی و بە بڕوای ئەوان بەسەرچوونی پەیماننامەكە توركیا لە كۆت و بەندی رۆژئاوا رزگار دەكات. ئەوان پێیانوایە دوای بەسەرچوونی پەیماننامەی لۆزان توركیا دەتوانێت سەرچاوە وزەییەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی جارێكی تر وەربگرێتەوە و دووبارە توركیا ببێتەوە بە دەوڵەتێكی زلهێز.

بەپێی پەیماننامەكە، لە هیچ یەكێك لە بەندەكانیدا كە 143 بەندە، هیچ بەسەرچوونێك نییە و بەرواری تەواو بوون لە پەیمانناماكە نییە، بۆیە لە واقیعدا هیچ راستییەكی مێژووی نییە لەو بارەیەوە كە پەیماننامەكە بەسەر بچێت، بەڵكو تەنها ئەم باوەڕە لە تیۆری پیلانگێڕیدا سەریهەڵداوە، بەتایبەتی لە توركیا پەرەی پێ دەدرێت.

ئەم بیرۆكەیە لە ناوەراستی سەدەی بیستەوە بوونی هەیە و ئەكادیمی و كەسانی نوخبەی توركیا پەرەی پێدەدەن و لە نوسینەكانیاندا دیارە كە پەیماننامەی لۆزان بە «پیلان»ێكی جولەكە ناو دەبەن. ئەوان دەڵێن كە پەیماننامەكە شكستێكی گەورەیە بۆ توركیا چونكە رێگەیەیدا بە لەناوچوونی خەلافەتی عوسمانی لە ساڵی 1924 و كۆتای بە «یەكگرتوویی ئیسلام» هێنا.

جموجوڵە سیاسیو سەربازییەكانی توركیا

لەماوەی دەسەڵاتیدا ئەردۆغان چەندینجار رەخنەی لە پەیماننامەی لۆزان گرتووە چونكە پێیوایە پەیماننامەكە سنورێكی كەمێكی هێشتووەتەوە بۆ وڵاتەكەی.

لەچەند ساڵی رابردوودا توركیا لەشكركێشی بۆ سوریا ئەنجامداوە، هێزی سەربازی ناردووە بۆ لیبیا و هەروەها دەستدرێژی كردووەتە سەر خاكی هەرێمی كوردستانیش، ئەمە جگە لەوەی كە چەندین جار هەڕەشەی داگیركردنی بەشێك لە یۆنانی كردووە كە پێیوایە سەر بە توركیایە.

لەساڵی 2016ەوە توركیا چەندین ئۆپەراسیۆنی زەمینی و ئاسمانی لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەنجامداوە كە دواینیان ئۆپەراسیۆنی چنگی قوفڵە كە ساڵی 2022 رایگەیاند. توركیا دەڵێت ئەم ئۆپەراسیۆنانە بۆ لەناوبردن و كەمكردنەوەی هێزی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)یە.

ساڵی رابردوو محەممەد ئەمین پێنجوێنی، سیاسییەكی كورد و هاوەڵێكی نزیكی عەبدوڵا ئۆجەلان لە ساڵانی رابردوودا، لە لێكدوانێكیدا رایگەیاند كە ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا بۆ سەر خاكی هەرێم ئامادەكارییەكن بۆ ئۆپەراسیۆنی گەورە كە رەنگە لە 2023 دەست پێبكات، ئەمەش بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو بەشانەی عێراق كە پیشتر بەشێك بوون لە دەوڵەتی عوسمانی.

«من پێموایە ئەم ئۆپەراسیۆنانە ئامادەكارییەكە بۆ ئۆپەراسیۆنێكی فراوانتر لەلایەن سەرۆككۆماری توركیا، وەزیری بەرگری، هەروەها هەواڵگری توركیا كە دەڵێن پەیماننامەی لۆزان و سایكس بیكۆ لە 2023 كۆتایی دێن، بۆیە ئەوان پلانی هێرشێكی فراوان دادەڕێژن بۆ سەر كوردستان كە سەرەتا لە موسڵ بۆ كەركوك دەست پیدەكات،» محەممەد ئەمین پێنجوێنی وا وت.

بەپێی نەخشەیەكی 2022 كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە و دواتر سڕییەوە، توركیا 40 بنكەی سەربازی لەنێو خاكی عێراقدا هەیە كە بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە.

ساڵی رابردوو وەزارەتی بەرگری عێراق ئاشكرایكرد توركیا چوار هەزار سەربازی لە خاكی عێراقدا هەیە (بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە) و لە هەندێك لە ئۆپەراسیۆنەكانیدا 105 كیلۆمەتر خاكی وڵاتەكی بەزاندووە.

چەندین جار سەرۆككۆماری توركیا باسی لە چارەنوسی توركمانەكانی عێراقیش كردووە كە بەشێكی زۆریان لە پارێزگای كەركوك دەژین و هەست دەكەن كە پەیوەستن بە توركیاوە.

لەوبارەیەوە محەممەد ئەمین پێنجوێنی دەڵێت، «توركیا هێزێكی سەربازی بۆ توركمانەكان لە كەركوك دامەزراندووە تا ئامادەیان بكات بۆ كاتی هێرشەكە بۆ ئەوەی بتوانن كەركوك كۆنتڕۆڵ بكەن. توركیا پەكەكە وەك بەهانەیەك بەكاردەهێنێت بۆ داگیركردنی بیرە نەوتییەكان و سەرچاوەكانی گازی سروشتی لە باشوری كوردستان.»

هەرچەندە كە ئاماژەكان دەڵێن كە رەنگە توركیا چاوی لە هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام لە واقیعدا ئەنجامدانی ئەم كارە قورسە بەهۆی ئەوەی دەبێت توركیا بەهانەی یاسایی و پراكتیكی هەبێت بۆ كۆنترۆڵكردنی خاكی هەرێم و عێراق، ئەمە جگە لە قایلكردنی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی و بەرپەرچدانەوەی هێزی بەرەنگاری كورد و نەتەوەكانی تر.

«نیازی توركیا گۆڕینی سنور و زیادكردنی خاكی موسڵ نییە بۆ سەر خاكی خۆی، بەڵكو تەنها دەیەوێت دەنگی خۆی هەبێت لە بنیادنانەوەی عێراق و سوریا هەروەك چۆن ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، هەروەها ئێران هەیانە،» ڤێردا ئۆزەر، رۆژنامەنوس و ستوونوسی توركی وا دەڵێت.

سەرۆكی توركیا بە بارزانی وتووە كوردستان دەخاتە سەر توركیا

مەسعود بارزانی لە كتێبە نوێیەكەی بەناوی «بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد – بەرگی پێنجەم» باس لە گفتوگۆیەك دەكات لەنێوان خۆی و تورگوت ئۆزاڵ ، سەرۆكی پێشووتری توركیا لە ساڵی 1991 و دەڵێت كە ئۆزاڵ پێی وتووە نیازی ئەوەی هەیە كوردستان بخاتە سەر توركیا.

لەگفتوگۆكەدا ئۆزاڵ ئەوە بە بارزانی دەڵێت كە ئەو قسانەی بگەیەنێت بە ئیدارەی جۆرج بۆشی باوك، كە ئەوكات سەرۆكی ئەمریكا بووە، تا بزانێت ئەوان بۆچوونیان چییە لەسەر بابەتەكە.

«كاتێك چووی بۆ ئەمریكا، پرسیار لە ئەمریكییەكان بكە بزانە بۆچوونیان چییە لەسەر ئەوەی توركیا كوردستانی عێراق بخاتە سەر خۆی لەچوارچێوەی سیستەمێكی فیدڕاڵی یان كۆنفیدڕاڵی،» بارزانی لە كتێبەكەیدا ئەمەی نوسیووە كە دەڵێت ئۆزاڵ ئەم قسەیەی كردووە لەكاتێكدا كە لە ئەستەنبوڵ بووە و نیازی وابووە بە سەردانێكی فەرمیی بچێتە واشنتن. سەرۆكی پارتی ئەوەشی ئاشكرا كردووە كە ئۆزاڵ ئەم داواكارییەشی پێشتر لە جەلال تاڵەبانی، سەرۆكی پێشووی یەكێتی، كردووە.

ئۆزاڵ باسی لە پەیماننامەی لۆزان كردووە بۆ بارزانی و پێی وتووە، «توركیا دووچاری نادادییەكی گەورە بوویەوە كاتێك ویلایەتی موسڵی لێسەندرا.»