د.پیرۆت محمد امین  

لە هەلومەرجی ئاساییدا هاوڵاتیانی زۆرینە گەرەنتی بەردەوامی شوناسی نەتەوەیی و پێکهاتەی دەوڵەتن. بەڵام مێژووی هاوچەرخ بابەتێكی  نائاسایی ئاشکرا دەکات کە زۆرینەی هاوڵاتیان دەگۆڕێت بۆ شتێک کە لە "کەمینەیەک" دەچێت لەناو وڵاتەکەی خۆیدا، نەک لەڕووی ژمارەوە، بەڵکو لەڕووی کاریگەری و نوێنەرایەتی و مافە ڕاستەقینەکان و توانای داڕشتنی داهاتووی خۆیەوە. ئەم پێچەوانەبوونەوەیە کاتێک ڕوودەدات کە بە هۆی سیاسەتی حوکمڕانی و ململانێی نوخبە و گۆڕانکاری ئابووری و کۆمەڵایەتی هاوڵاتی ڕەسەن پەراوێز دەخرێن.

ئەم گۆڕانکارییە لە شەوو ڕؤژێكدا ڕوونادات؛ وردە وردە لە ڕێگەی زنجیرەیەک سیاسەتی دەسەڵات و بارودۆخی ئابووری شێواوە گەشە دەکات، تا ئەو کاتەی هاووڵاتی خۆی وەک نامۆیەک لە خاکەکەی خۆیدا دەبینێتەوە. زۆرینە کاتێک دەبێتە کەمینە کە توانای کاریگەری لەسەر بڕیاردانی سیاسی، دەستڕاگەیشتن بە داهاتی گشتی، یان داڕشتنی ئەولەویەتەکانی نیشتمانی لەدەست بدات.

نایەکسانی ئابووری دابەشبوونەکە قووڵتر دەکاتەوە لە تەواوی ناوچەکان، بە تایبەتی ئەوانەی لە دەرەوەی ناوەندەکانی دەسەڵاتی سیاسیدان، لە ژێرخانی ئابووری و چاودێری تەندروستی و  وەبەرهێناندا دواکەوتوون. ئەو پارێزگایانەی کە نوێنەرایەتیان لە بازنەکانی بڕیارداندا نییە، کەمتر بودجە وەردەگرن، کەمتر پڕۆژە و کەمتر گرنگی پێدەدرێت. کاتێک وەبەرهێنان ئەجێندا سیاسییەکان پەیڕەو دەکات نەک پێداویستییە گشتیەکان، تەواوی کۆمەڵگاکان لە ڕووی ئابوورییەوە گۆشەگیر دەبن كەسەرەڕای ئەوەی سەر بە زۆرینەی میللەتن.

ئەو خێزانانەی کە پشتیوانی سیاسییان نییە، ڕووبەڕووی بەربەستی گەورەتر دەبنەوە لە دەستڕاگەیشتن بە یارمەتییەکان و دەستپێکردنی کاروبارەکان، یان دەستەبەرکردنی گرێبەستەکان. كەبە تێپەڕبوونی کات دۆخەکە خراپتر دەکات.

چی پێناسەی زۆرینە دەکات؟ ئایا تەنها قەبارەی دانیشتوانە، یان دەسەڵات و دەرفەت و توانای داڕشتنی داهاتووی تاکێک لەناو دەوڵەتدا؟ نووسەر " بیونگ چول هان " ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن سیستەمی دەسەڵاتی هاوچەرخ لە باڵادەستی ئاشکرا و تەقلیدییەوە دەگۆڕێت بۆ فۆرمێکی وردتر و فێڵبازتر، لە ڕێگەی تۆڕە ئاڵۆزەکان و میکانیزمەکانی دەستڕاگەیشتن بە توندی کۆنترۆڵکراو و دیدێکی هەڵبژێردراو کاردەکەن، نەک لە ڕێگەی کۆنترۆڵی ئاشکرا و بەربڵاوەوە.
 سیستەمی سیاسی لە عێراقدا تاڕادەیەکی زۆر بەم شێوەیە کاردەکات، دامەزراوەکانی دەوڵەت لە قەڵا دوورەکان دەچن نەک نوێنەری بەرژەوەندی گشتی. هەر بۆیە دەرئەنجامەکەی سیستەمێکی سیاسیی دەبێت کە لە پێشتر " چارڵز تیلی " بە "دەستڕاگەیشتنێکی نایەکسان بە پێکهاتەکانی دەرفەت" وەسفی کردووە.  دۆخێک کە ڕێگاکانی گەیشتن بە سەرچاوەكان و هەلی کار و کاریگەری بە ئەنقەست نایەکسان دەكات، ئەمەش سەرهەڵدانی تەنها ئەوانەی سەر بە تۆڕە دڵخوازەکان مسۆگەر دەکات.

لە ڕووی ئابوورییەوە ئەو مافانەی کە دەبێ هی هەموو کەسێک بن دەبنە ئامرازی خزمایەتی كە بەپێی دڵسۆزی دابەش دەکرێن نەک پێویستی.  هاوڵاتیانی دەرەوەی ئەم بازنانە بەدەست ئەو شتە دەناڵێنن کە کۆمەڵناس" لۆیک واکانتی" پێی دەڵێ پەراوێزخستنی کۆمەڵگاکان.
ته واوی ناوچەكانی عێراق، سەرەڕای ئەوەی ماڵی توێژه گەورەكانی زۆرینه ، له خولەكانی بێکاری و داڕمانی ژێرخانەكاندا گیریان خواردووه ، له کاتێکدا نوخبەی سیاسی دانوستاندن لەسەر  دەسەڵات و کرێ و هاوپەیمانی بیانی دەكەن بەم شێوەیە پەراوێزخستنی ئابووری زۆرینە دەبێتە تایبەتمەندیەکی پێکهاتەیی سیستەمەکە نەک کەموکوڕییەکی کاتی.

دەرئەنجامە سۆزداری و دەروونییەکانی ئەم پارادۆکسە بە هەمان شێوە قووڵن. وەک "هانا ئارێنت  "ئاماژەی پێکردووە، هاوڵاتیبوون جەوهەرەکەی لەدەست دەدات کاتێک مرۆڤەکان لە توانای مامەڵەکردن لە ژیانی گشتیدا بێبەش دەبن. بەبێ نوێنەرایەتی ڕاستەقینە، زۆرینە دەبنە جەماوەرێکی پەرشوبڵاو لە ژمارەدا دیارە بەڵام لە کاریگەریدا نابینرێت. ئەم دیارنەمانە سووتەمەنی نائومێدییەکی بێدەنگ دەدات، هەستکردن بە ئامادەبوون بەڵام بە بێ بایەخی.

ئەم پێچەوانەبوونەوەیەی ڕۆڵی زۆرینە" کەمینەکان ڕەنگدانەوەی ئەو شێوازە فراوانترە کە لە دەوڵەتانی نەوتی یان دابەشکراوی تائیفیدا بەدی دەکرێن. جارێک "ئارێند ليبهارت " ئاماژەی بەوەدا کە کۆمەڵگا پارچە پارچەبووەکان زۆر جار پشت بە ڕێککەوتنی نوخبە دەبەستن بۆ پاراستنی سەقامگیری.
بەڵام لە عێراقدا ئەم ڕێککەوتنە کارتێلێکی سیاسی دروستکردووە کە دەسەڵات لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکات و ئەمەش بووەتە هۆی پەراوێزخستنی خەڵک. ئەم ڕێکخستنە لەبری ئەوەی هاوسەنگی دروست بکات، ئەو شتەی چەسپاندووە کە " پێی دەڵێن "سازانە سیاسییەکان"، کە تێیدا دابەشکردنی دەسەڵات دابەشکردنی مافە ئابوورییەکان دیاری دەکات. لە ژێر ئەم جۆرە سازانانەدا، زۆرینەی دانیشتووان دەتوانرێت بە شێوەیەکی سیستماتیکی پەراوێز بخرێن. 

دەرئەنجامەکانی ئەم فۆرمە چارەنووسی ئابووری تەواوی پێکهاتەکان لە قاڵب دەدات. ڕێژەی بەرزی بێکاری لە عێراق و وەستانی کەرتی تایبەت و بچووکبوونەوەی خزمەتگوزاریی گشتی بە شێوەیەکی ناڕێژەیی کاریگەری لەسەر ئەو هاوڵاتیانەدەبێت کە پاراستنی کۆمەڵایەتییان نییە.

دژایەتییەکە قووڵتر دەبێتەوە کاتێک ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە چۆن دەسەڵات نەک تەنها لە نێوان  پارتە سیاسییەکاندا پارچە پارچە دەبێت بەڵکو لەلایەن گروپە چەکدارەکانیشەوە بەهێزتر دەکرێت کە هێڵەکانی نێوان دەسەڵاتی دەوڵەت هاوڵاتی کاڵ دەکەنەوە. لێکۆڵینەوەکانی گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی باس لەوە دەکەن کە چۆن میلیشیاکان بوونەتە ئەکتەری سیاسی لە مافی خۆیان و داڕشتنی سیاسەت و کۆنتڕۆڵکردنی خاک و کاریگەری لەسەر دامەزراوەکانی دەوڵەت.
ئەم پەراوێزخستنە ئابوورییە جەمسەرگیری سیاسی توندتر دەکات. سەرەڕای داهاتی زۆری نەوت، ئابووری عێراق لە ڕێگەی دابەشکردنی پشكەوە کاردەکات نەک گەشەپێدانی گشتگیر. ڕاپۆرتەکانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی تیشک دەخاتە سەر بێکاری درێژخایەن و لاوازی گەشەی کەرتی تایبەت و هەڵئاوسانی کەرتی گشتی.

لەكۆتایدا بۆ عێراق ئەمە ڕاستییەکی قووڵتری حوکمڕانی مۆدێرن بەرجەستە دەکات زۆرینە دەکرێت پەراوێز بخرێت کاتێک دەوڵەت ببێتە موڵکی تۆڕە نوخبەییەکان نەک بۆ خەڵک. ئەزموونی عێراق ئەوە دەردەخات کە چۆن نوێنەرایەتی سیاسی بەبێ کۆنترۆڵ، و هاوڵاتیبوون بەبێ دەستڕاگەیشتن، دەتوانێت پێگەی زۆرینەی هاوڵاتیان بێمانا بکات. بەم جۆرە  دیموکراسی نەک بە ژمارە، بەڵکو بە دامەزراوەکان گەرەنتی دەکرێت و کاتێک دامەزراوەکان کۆنتڕۆڵ دەكرێن، ئەو كاتە زۆرینەش ڕەنگە خۆی ببینێتەوە کە وەک کەمینەیەک لە وڵاتەکەی خۆیدا دەژی. تەنیا ئەو کاتە زۆرینە دەتوانێت شوێنی شایستەی خۆی وەربگرێتەوە كەوەک هاووڵاتییەکی یەکسان لە کۆمەڵگەیەکی نیشتمانی کارادا بوونی هەبێت.
 
پسپۆڕی : دارایی گشتی