هاوڵاتى

کەمبوونەوەی ئاستی ئاوی ئێران بووەتە سەرەکیترین مەترسیی لەسەر ئاسایشی ئەو وڵاتەو زۆربەی بەرپرسانیش رایانگەیاندوە رەنگە وڵاتەکەیان لەڕوبەڕوبوونەوەی قەیرانی ئاودا مایەپوچ ببێت و ئەمساڵ ببێتە کەمئاوترین ساڵی نیو سەدەی رابردوو.

توێژینەوەکان لەئێران ئاشکرایان کردووە کەئەو وڵاتە تا (16) ساڵی داهاتوو گیرۆدەی قەیرانی وشکەساڵی و کەمئاویی دەبێت و ئەمەش بەقەیران یان کارەساتی سروشتی و گۆڕانکاریی کەشوهەوا لەو وڵاتە لەقەڵەمدەدرێت کە تائێستا زیانی بە (82%)ی بوارە کشتوکاڵییەکانی گەیاندوە.

ئێران بەیەکێک لەو وڵاتانەی جیهان ئەژمار دەکرێت کەکەمترین سەرچاوەی ئاوی هەیە، بەڵام زیاترین بەکارهێنانی نائاسایی و نایاسایی هەیە، بۆیە بەرپرسانی ئەو وڵاتە ناچارن لەجیاتی پلان و ستراتیژی نەوت و وزەی ئەتۆمیی و بەرنامەی موشەکی بیر لەچارەسەری قەیرانی ئاوی وڵاتەکەیان بکەنەوە، چونکە رەنگە کەمئاویی ببێتە هۆی مایەپوچبوونی ئەو وڵاتە.

ئێرانییەکان زیاترین ئاو بەکاردەهێنن

نێوەنجی بارانبارین لەساڵانی (2018) تا (2019) لەئێران بە تۆمارکردنی (342) ملیم لەساڵێکدا ژمارەی پێوانەیی بارانبارینی  لە (50) ساڵی رابردوی ئەو وڵاتەدا تۆمارکردو رێژەی بارانبارین لەماوەی نێوان ساڵی (2019) تا ساڵی (2020) بۆ (317) ملیم دابەزینی بەخۆیەوە بینی، بەڵام ئەو رێژەیە لەساڵی (2021) بەشێوەیەکی بەرچاو (50%) کەمی کرد .

ساڵانە حەوت ملیارو (500) ملیۆن مەتر سێجا ئاوی خواردنەوەو تەندروست لەئێران بەکاردەهێنرێت کەپێنج ملیار مەترسێجای بۆ ماڵ و خێزانەکانە کە دەکاتە (241) لیتر ئاوی رۆژانە بۆ هەر هاووڵاتییەکی ئەو وڵاتە.

بەپێی ئامارەکان و بەراوردەکان لەگەڵ رێژەی بەکارهێنانی ئاو لەوڵاتانی پڕئاوی جیهان، ئێران زیاترین رێژەی ئاوی خواردنەوەو تەندروست بەکاردەهێنێت چونکە لەوڵاتی پۆڵەندا هەر هاووڵاتییەک رۆژانە (98) لیتر ئاو بەکاردەهێنێت لەوڵاتی دانیمارک هەر هاووڵاتییەک (159) لیتر لەڕۆژێکدا و لەوڵاتی سوید (164) لیترو لەوڵاتی پورتوگال (194) لیترو لەوڵاتی ئیسپانیا (200)لیترو لەوڵاتی بەریتانیا (153) لیتر ئاوی رۆژانە بەکاردەهێنرێت کە بەراورد بەوڵاتێکی وەک ئێران کە هەر هاووڵاتییەک رۆژانە (241) لیتر ئاو بەکاردەهێنێت جیاوازییەکی گەورە هەیە لەکاتێکدا ئێران بەوڵاتێکی کەمئاو لەئاستی جیهان ئەژمار دەکرێت.

ئامارەکان لەئێران دەریدەخەن کە رێژی سەرچاوەکانی ئەو وڵاتە بەراورد بەساڵی (2020) نزیکەی (48%) کەمی کردووە.

جیاوازییەکانی باران بارین لەخاکی ئێران

ئێران کەپانتاییەکەی یەک ملیارو (873959) ملیۆن  کیلۆمەتر چوارگۆشەیە و بە (17)یەمین وڵاتی جیهان لەڕووی پانتاییەوە ئەژمار دەکرێت، ئاست و رێژەی بارانبارینەکان لەسەرتاسەری ئەو خاک و پانتاییە جیاوازەو تەنها لە (1%)ی پانتایی ئەو وڵاتەدا رێژەی بارانبارینی ساڵانەی دەگاتە نزیکەی هەزار ملیم و لەهەندێک ناوچەشدا کەمترە لە (148) ملیم لەساڵێکدا بۆیە بە بەردەوامیی مەترسیی وشکەساڵی و کەمئاویی لەئێران هەیە .

بەفیڕۆدانی ئاو لەئێران

عیسا کەلانتەری کە (12) ساڵ لەئێران وەزیری کشتوکاڵ بووەو لەئێستادا راوێژکاری سەرۆک کۆمارو بەڕێوەبەری ناوەندی ژینگەیە لەو وڵاتە رایگەیاندووە؛ سالانە (20) ملیار مەترسێجا ئاو زیاتر لەئاستی یاسایی و رێگەپێدراو لەئاوی ژێرزەوی ئێران بەکاردەهێنرێت کە ئەمەش بەدزینی ئاوو بەفیڕۆدانی لەقەڵەمدەدرێت.

کەلانتەر جەختی لەوە کردووەتەوە کە ئێران لەساڵی (1980) تائێستا بەشێوەیەکی خراپ و نەگونجاو سەرچاوە ئاوییەکانی بەکاردەهێنێت و ئەمەش وایکردوە کاریگەریی لەسەر ئاستی کەمبوونەوەی بەرهەمی گەنم لەئێران بکات بەشێوەیەک کە لەنێوان (20) بۆ (25) ساڵ رێژەی بەرهەمهێنانی گەنم لەئێران چوار هێندە کەمی کردووە.

بـــەپێی رێکــــکەوتنی ســــــــاڵی

(1997)ی نەتەوەیەکگرتووەکان دەبێت هەر وڵاتێک ساڵانە (40%)ی سەرچاوە ئاوییە سروشتییەکانی بەکاربهێنێت، بەڵام ئێران ساڵانێکە نزیکەی (100%)ی سەرچاوە ئاوییەکانی بەکاردەهێنێت.

کەمبوونەوەی بارانبارین

ئەحمەد وەزیفە، سەرۆکی ناوەندیی وشکەساڵی و کۆنتڕۆڵی قەیرانەکان سەر بەدامەزراوەی کەشناسیی ئێران راگەیاندوە؛ کەئاستی بارانبارین لەساڵی (2021) نزیکەی (41%) کەمی کردووە، بەڵام ئەو ئاستە لەکەمکردنی بارانبارین لەپارێزگای سیستان و بلوچستان دەگاتە (82%) و لەپارێزگای هۆرموزگان دەگاتە (86%) و لەپارێزگای کرمان دەگاتە (65%) بۆیە ئەو ئامارانە ئاماژەن کەساڵی (2021) کەمبارانترین ساڵی نیو سەدەی رابردووی ئێران دەبێت.

ئێران کە پێکهاتووە لەهەزار و (300) شارو  شارۆچکە و (37) هەزار گوند زیاتر لە (310) شارۆچکەو حەوت هەزار گوندی رووبەڕووی قەیرانی کەمئاویی بووەتەوەو بە جۆرێک کەدەبێت ئاو بەتەنکەر بەسەر ئەو شارۆچکەو گوندانەدا دابەش بکرێت چونکە نێوەنجی بارانبارین لەو وڵاتە یەک لەسەر سێی نێوەنجی بارانبارینی پێویستە بەپێوەرە جیهانییەکان.

بەنداوەکان

ئێران لەساڵی (1940) تائێستا زیاتر لە (172) بەنداوی دروستکردووەو بڕیارە لەکۆتایی ساڵی (2021) ژمارەی بەنداوەکانی بگاتە (214) بەنداو.

کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) تاساڵی (2003) زیاتر لە (125) بەنداوی گەورەی دروستکردووە و لەساڵی (2003) تاسەرەتای (2021) نزیکەی (37) بەنداوی دیکەی بە بەنداوەکانی وڵاتەکە زیاد کردووە واتە ئێران لە (81) ساڵی رابردودا (214) بەنداوی لەوڵاتەکەی دروستکردووە.

کوردو بێئاویی

قەیرانی کەمئاویی ئێران، بەرۆکی  پارێزگای کرماشان لەڕۆژهەڵاتی کوردستانی گرتووە و بەپێی ئامارەکان ئەو پارێزگایە کەژمارەی دانیشتوانی دەگاتە نزیکەی دوو ملیۆن کەس، نزیکەی یەک ملیۆن کەسی رووبەڕووی کەمیی ئاوی خواردنەوە بوون و بڕیاربوو پێنج ساڵ پێش ئێستا بەنداوێک بە ناوی (گاوشان) تەواو بکرێت و کێشەی کەمیی ئاو لەو پارێزگایە چارەسەر بکرێت بەڵام تائێستا ئەو بەنداوە تەواو نەبووە.

تەنها شاری کرماشان کە نزیکەی یەک ملیۆن دانیشتوی هەیە پێویستی بە (250) هەزار مەترسێجا ئاو هەیە، بەڵام لەئێستادا تەنها (130) هەزار مەتر سێجا ئاوی پێ دابیندەکرێت.

پارێزگای کوردستان (سنە) لە رۆژهەڵاتی کوردستان کەخاوەنی رووبارو ئاوی کانیاوی سروشتیی زۆرە ، رێژەی ئاوی ئەو سەرچاوانەی لەساڵی (2020) زیاتر لەچوار ملیار مەترسێجا ئاو بووە، بەڵام ئەو رێژەیەی ئەمساڵ بۆ یەک ملیارو (200) ملیۆن مەترسێجا دابەزیوەو رێژەی ئاوی رووبارو کانیاوەکانی ئەو پارێزگایە بەراورد بەساڵی رابردوو (54%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و کەمی کردوە.

پارێزگای سنە خاوەنی یەک ملیۆن و (220) هەزار هەکتار زەوی کشتوکاڵییە کە لەو ژمارەیە (896) هەزار و (235) هەکتار کەدەکاتە (88%) زەوییەکانی، دێمەو (121) هەزار هەکتاریشی کەدەکاتە (12%) زەوییەکانی بەرئاوەو بێئاویی بووەتە هۆی نەخۆشی و سەرهەڵدانی مێرووە مەترسیدارەکانی وەک (سن) بۆ گەنم و ئەمساڵ نزیکەی (160) هەزار هەکتار لەزەوییەکانی تایبەت بەگەنم کەوتوونەتە بەر هێرشی سن و ئەمەش بەراورد بەساڵی رابردو (170%) زیادی کردووە.

وشکەساڵی و بارانبارینی کەم  بەرهەمی گەنمی پارێزگای سنە لەڕۆژهەڵاتی کوردستان کە یەک ملیۆن تۆنە لەساڵێکدا بەڕێژەی (35%) کەمکردووەتەوە کە دەکاتە (270) هەزار تۆن گەنم.

لەلایەکی دیکەوە بەڕێوەبەری ئاوی پارێزگای کوردستان ئاشکرای کردووە کە لەئەمساڵدا زیاتر لە (300) گوندی ئەو پارێزگایە دەکەونە بەر قەیرانی کەمئاویی و وشکەساڵی و نەبونی ئاوی خواردنەوە، بۆیە دەبێت بەتانکەر ئاو بۆ ئەو گوندانە دابین بکرێت.

لەپارێزگای ئیلام هاوشێوەی پاریزگاکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان قەیرانی کەمئاوی و وشکەساڵیی هەیە، بۆیە (160) هەزار هەکتار زەوی دێم و پێنج هەزار هەکتار زەویی بەرئاو زیانیان بەرکەوتووەو بەگشتی (70%)ی بەرهەمی دانەوێڵەی ئەو پارێزگایە زیانی بەرکەوتوەو هەر ئەمەش هۆکار بووە کە بەرهەمی جۆی ناوچەکە لە (75) هەزار تۆنەوە بۆ (25) هەزار تۆن کەم بکات لەکاتێکدا بەپێی ئامارەکانی ئەو پارێزگایە لە ئەمساڵدا (100) هەزار تۆن لەسەرجەم بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی بەراورد بەساڵانی رابردو کەمیکردووە.

ئیلام بەگشتی خاوەنی (340) هەزار هەکتار زەوی کشتوکاڵیی دێم و بەرئاوو پێنج هەزار هەکتار باخی هەیە کە  وشکەساڵیی زیانی زۆری بەکشتوکاڵ و باخداریی لەو ناوچەیە گەیاندوەو بەرهەمە کشتوکاڵییەکانی لە (30%) بۆ (70%) کەم بووەتەوە.

هاوشێوەی پارێزگاکانی دیکەی رۆژهەڵاتی کوردستان لەپارێزگای ورمێ زەنگی مەترسیداری وشکەساڵی لێدراوەو ئامارەکان دەریدەخەن رێژەی بارانبارینی ئەمساڵ بەراورد بەساڵی رابردوو (26%) لەو پارێزگایە کەمی کردووە و ئاستی ئاوی دەریاچەی ورمێ (56) سانتی مەتر دابەزیوە لەکاتێکدا (10) ساڵە لەچوارچێوەی پڕۆژەی زیندوکردنەوە دەریاچەکەدا ئاوی زۆربەی سەرچاوەکانی کوردستان دەڕژێنرێتە ئەو دەریاچەیە.

رێژەی ئاوی دەریاچەی ورمێ لەئەمساڵدا گەیشتوەتە پێنج ملیارو (20) ملیۆن مەترسێجا لەکاتێکدا ئەو رێژەیە لەساڵی رابردوو شەش ملیارو (940) ملیۆن مەترسێجا بووەو هاوکات رێژەی ئاوی بەنداوی مەهاباد بووەتە (159) ملیۆن مەترسێجا کە بەراورد بەساڵی رابردوو (21) ملیۆن مەترسێجا کەمیکردوە.

کەمئاویی و وشەکساڵی و بەکارهێنانی نائاسایی ئاوی ژێرزەوین لە پارێزگای ورمێ بوەتە هۆی رۆچونی (10) سانتیمەتر لەخاکی ئەو پاریزگایە.

بەوتەی شارەزایان وشەکساڵی لەزۆربەی ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان تەنها پەیوەندیی بەکەمی بارانبارینەوە نییە، چونکە رێژەی بارانبارین لەو ناوچانە بەراورد بەساڵی رابردو کە بەساڵێکی باراناویی ناوی دەهێنرێت (26%) تا (46%) کەمیکردووە، بەڵام رێژەی سەرچاوەکانی ئاو بەراورد بەبارانبارین لەئەمساڵدا لەهەندێک ناوچەی رۆژهەڵات زیاتر لە (86%) کەمیکردووە، بۆیە بە لێکدانەوەیەکی ئاسایی ئەو ژمارانە دەردەکەوێت کۆنتڕۆڵ نەکردن و خراپ سودوەرگرتن لەسەرچاوە ئاوییەکان هۆکاری سەرەکیی سەرهەڵدانی وشکەساڵییە لەو ناوچانە.

کەمئاوی (35%)ی کارەبای ئێرانی کەمکردووە

ناوەندی نیشتیمانیی ئێران بۆ بەرنگاربوونەوەی وشکەساڵی لەئێران ئاشکرای کردووە کە نێوەنجی بارانبارینی ئەمسال بەگشتی (118) ملیم بووە لەکاتێکدا لەساڵی رابردودا رێژەی بارانبارین (207) ملیم بووەو ژمارەکە دەریدەخات رێژەی بارانبارین (43%) کەمیکردووە و هاوکات بووەتە هۆی کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لەبەنداوەکان بەڕێژەی (35%) کە دەکاتە چوار هەزار مێگاوات.

ناوەندەکە ئاماژەی بەوە کردووە کە کەمبوونەوەی باران بووەتە هۆی راگرتنی بەرهەمهێنانی کارەبا لەزۆربەی بەنداوەکان و لەلایەکی دیکەشەوە وەزارەتی کارەبای ئێران پشتڕاستی کردووەتەوە کەوڵاتەکەی (17%)ی سەرجەم کارەباکەی لەڕێگەی بەنداوەکانەوە بەرهەمدەهێنێت، بەڵام کەمبوونەوەی ئاستی بەنداوەکان و رێگریی لەبەردانەوەیان بووەتە هۆی لەدەستدانی زیاتر لەچوار هەزار مێگاوات کارەبا لەکاتێکدا سەرجەم بەرهەمهێنانی کارەبا لەئێران دەگاتە (60) هەزار مێگاوات.

وەزارەتی کارەبا رایگەیاندوە بۆ رێگریی لەبەکارهێنانی زۆری کارەبا لەوەزارەت و ناوەندەکانی سەر بەو وەزارەتەوە بڕیاریان لەقەدەغەکردنی بەکارهێنانی سپلیت و کۆندیشنی غازی و ساردکەرەوەکان داوەو رەنگە ئەمە ببێتە بڕیارێک بۆ سەرجەم دامەزراوەکانی حکومەت.

زۆربەی توێژینەوەکانی ناوەندە جیاوازەکانی ئێران ئاماژە بەوە دەکەن کەئێران بەهۆی کەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانی رووبەڕوی قەیرانیی ئاو دەبێتەوەو ئەمەش زۆربەی بوارە ئابوریی و کشتوکاڵییەکانی دەگرێتەوەو رەنگە خراپترین و وشکترین ساڵی خۆی لەمێژووی (50) ساڵی رابردودا ئەزمون بکات و سەرەڕای ئەمانەش پێشبینی کراوە ئەگەر بارانبارین لەئێران جارێکی دیکە ئاسایی ببێتەوە ئەو وڵاتە ناتوانێت تا (16) ساڵی داهاتوو بگاتەوە دۆخێکی ئاسایی، چونکە زۆربەی سەرچاوەکانی ئاوی ژێرزەویی ئەو وڵاتە بەمەبەستی کشتوکاڵ بەشێوەیەکی خراپ سوودیان لێوەرگیراوە.