هاوڵاتى 

لەساڵی 2014وە تائێستا كە ماوەی نۆ ساڵ دەكات، حكومەتی هەرێم پرۆژەی بودجەی نەناردووەتە پەرلەمان ئەوەش بەحوکمڕانییەكی تاریك وەسف دەكرێت كە داهات و خەرجییەكان تێیدا ناشەفافن.
بەپێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان بێت، دەبێت هەموو ساڵێك لەمانگی (تشرینی یەكەم/10) هەموو ساڵێك پرۆژەی بودجە بگاتە پەرلەمانی كوردستان، بەڵام ئەوە ماوەی نۆ ساڵە حكومەت پێشێلی پەیرەوی ناوخۆ دەكات.
هەرچەندە ساڵی رابردوو 2021، وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێم پرۆژە بودجەی ئامادە كردو رەوانەی ئەنجومەنی وەزیران كراو بڕیاربوو دوای ماوەیەك رەوانەی پەرلەمانی بكەن، بەڵام بەبڕیارێكی سەرۆكی حكومەت پرۆژە بودجەكە دوای دیراسەكردنیشی ناردنی بۆ پەرلەمان راگیرا.
لەئێستادا حكومەتی هەرێم لە رێگەی داهاتی نەوت و ناوخۆو ناردنی 200 ملیار دینار لەلایەن بەغداو هاوكاری هاوپەیمانان بۆ وەزارەتی پێشمەرگە پارەی دێتە بەردەست، كە لەكۆتایی مانگی (نیسان4) داین و حكومەتی هەرێم ئامادە نییە سەرەڕای زۆربوونی داهاتەكانی نەوت و ناوخۆ پرۆژەی بودجە رەوانەی پەرلەمان بكات.
رێكخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدان كە بەپاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی ئەمریكی (NED) جێبەجێی دەكات، لە تەمموزی ساڵی 2015 دەستی پێكردوە، لەم وەرزەدا لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەكە لەسەر دوو ئاست كاری كردووە، چاودێری كارنامەی كابینەی نۆیەمی بۆ هێڵە گشتیەكانی چاكسازی، ئاستی دووەم تایبەتە بە كاركردن دەربارەی بودجە لەهەرێمی كوردستان.
رێكخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێكخراوێكی كوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكانی كوردستان تۆماركراوە.
رێكخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی كردن و رووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزكردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی كوردستان كاردەكات، لەڕێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزكردنی دامودەزگاكانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوكات چاودێریكردن ‌و بەشداری كردن لەفشارە مەدەنییەكان ‌و جێبەجێ كردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەكی رێكخراو لەهەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانە.
بۆچی پرسی بودجە لەهەرێمی كوردستان؟
بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستیەی كە ماوەی 9 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە گرنگترین ئەركی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەكردووە كە خەریكە وەك حاڵەتێكی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی كوردستانی دوچاری كۆمەڵێك تەنگژەی ناڕوونی لەداهات و خەرجیەكان كردووەتەوە، هەروەها دەسەڵاتەكان روون نیە و ونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری كوردستان دیار نییە
ئەو پرۆژەیە لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ دەستی پێكردووە و چالاكیەكانی تا سێپتێمبەری ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێكخراوەكەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەك پرۆژەیەكی درێژخایەن چالاكی بەردەوامی دەربارەی بودجە  هەبێت). چالاكی یەكەم سلێمانی ١١/١٢/٢٠٢١ چالاكی دووەم دهۆك ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاكی سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاكی چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوكات ٧ چاوپێكەوتن لەگەڵ شارەزایانی ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێكی پێنج كەسی لە رێكخراو سەرپەرشتی پرۆژەكەی كردووە.
ئامانجی كاركردن دەربارەی بودجە:
١.دروستكردنی فشار بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی كورستان پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەی كاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بكرێت.
٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەكی پێشكەوتوو بۆ هەرێمی كوردستان.
٣. هێنانە پێشەوەی ئەزموونی بەشداری هاووڵاتیان و رێكخراوەكان لە داڕشتنی پلانی بودجەی ساڵانە، هەروەها چاودێری كردنی.
بودجە لەنێوان هەبوون و نەبوونیدا
لەدوای راپەڕینەوە هەرێمی كوردستان لەساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند كردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەكی دابەش دەبێت، قۆناغی یەكەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆدەگرێت كە لەم قۆناغە پرۆژە یاساكان زۆر بە كرچ و كاڵی ئامادە كراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەكانی بودجە لەخۆناگرێت، باسی سەرچاوەكانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات روون ناكاتەوە، كە ئەمە بەشێكی سەرەكی بودجەیە، بەڵكو تەنها بەشی دیاریكردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیەو داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەكراوە.
هەرچی قۆناغی دووەمە كە 2010 تا 2013 لە خۆدەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەكراون، داهاتەكانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەك بەشێوەیەكی وردتر ئامادەكراون.
-هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ١٩٩٢ تا ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەی هەبووە.
-هەرێمی كوردستان لە ساڵانی ٢٠١٤ تاوەكو ٢٠٢١ بودجەی نەبووە كە ئەمە بەدرێژترین ماوە دادەنرێت تیایدا هەرێمی كوردستان بەبێ بودجە بێت.
9 ساڵ حوكمڕانی لەتاریكدا
بە راگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەكی بودجەی ئامادە نەكردووە و بۆ پەرلەمانی كوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەكانی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجامدراون، سەرچاوە و بڕی داهات ناڕوون بووە. كە ئەمەش پێشێلكاریەكی روونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند روویەكەوە زیان بە حكومەت و هەرێمی كوردستان دەگەیەنێت:
١. پەرتبوونی سەرچاوەكانی داهات:
بەو پێیەی یەكێك لە خەسڵەتەكانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەكانی داهات بچێتە ناو یەك خشتە لەوێ دووبارە بڕیار لە خەرجیەكان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی كوردستان ئێستا وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بە بڕێك لەداهات تەمویلی مووچە دەكات واتە سەرجەم داهاتەكانی بۆ ناگەڕێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونی ژمارەیەك سندوق لەوەزارەتەكان، وای كردووە داهاتەكان نەگەڕێتەوە.
٢. كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش كردنی لامەركەزیەت:
یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجكردنی پارە دابەش دەكات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاكان، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێكنەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و كاری دامەزراوەكان سست دەكات.
٣. ناهاوسەنگی لە خەرجیەكان:
ئامانجێكی سەرەكی بودجە دروستكردنی هاوسەنگیە لەخەرجیەكانی حكومەت، بەو مانایەی هەموو چین و تووێژ و سێكتەر و ناوچە جوگرافیەكان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، كە بریتیە لە یەكخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، روون نابێتەوە كە چۆن خەرجیەكان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێكراوەتەوە. سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم كابینەیە رایگەیاند كە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵكی كوردستان پێكدەهێنن، بۆیە نابێت حكومەت لەدابەشكردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵكو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بكات، كە ئەمە تەنها لەداڕشتنی بودجە بەدیدێت.
٤. لاوازكردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەكانی چاودێری:
هەبوونی بودجە یەكێكە لەئامرازەكانی چاودێریكردنی حكومەت، پەرلەمان یەكێك لەكارە هەرە گرنگەكانی دەركردنی پرۆژە یاسای بودجە  كە ئەركێكی راستەوخۆیەتی، چونكە بودجە پێویستی بە پشتڕاستكردنەوە و بە یاسایی كردن هەیە كە ئەمە ئەركی پەرلەمانە، لەهەمانكاتدا رۆڵی چاودێری كردنیشی دەبێت، بۆیە كاتێك ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان كاتدا لاوازكردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە كە بەبێ بوونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەكی دروست چاودێری داهات و خەرجیەكانی حكومەت بكەن.
٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەكات:
هەبوونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەكان و خەرجیەكان لە تاریكی بۆ رووناكی، هەموو ژمارەكان روون دەكرێتەوە، سەرچاوەكانی داهات و خەرجیەكان، پێویستە بەشێوەیەكی شەفاف بخرێنەڕوو، كاتێك ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەكان لەتاریكی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەكی باش ئەستەم دەكات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەكاتەوە.
٦. نەمانی متمانەی خەڵك بە داتاكانی حكومەت:
كاتێك بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەكان نەخرێتەڕوو، حكومەت بەڵگەی پێویست نەخاتەڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەكان بكەن، پەرلەمان و دامەزراوەكانی توێژینەوە و كۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەكی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵك بەرامبەر هەر ژمارەیەكی حكومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناكات.
٧. نەمانی دیاریكردنی ئەولەویەت كە وەڵامدەرەوەی پێویستییەكان بێت:
بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەكی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵكو پرۆسەیەكی دوورو درێژەو لەچەندین ئاست دامەزراوەكان بەشداری تێدا دەكەن، دەكرێت تا رادەیەكی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەكرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەكان دەدرێت، ئەوكات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەكی واقیعی خواستی چین و تووێژەكان بێـت.
٨.بەربەست لەبەردەم  جێبەجێكردنی پلانە ستراتیژیەكانی حكومەت:
بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەكانی حكومەتە، كاتێك حكومەتێك بیەوێت گرنگی بەكەرتێك بدات زیاتر لەكەرتەكانی ترو ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حكومەتی هەرێم لەكارنامەی كابینەی نۆیەم سێ كەرتی كردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، كشتوكاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام كاتێك بودجە نەبێت، حكومەت ناتوانێت بەرچاوی روون بێت بەچ فۆرمێك گرنگی بەم كەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێكردنی پلانی ستراتیژی بەبێ بوونی بودجە ئەستەم دەبێت.
٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەكان بەیەكەوە:
بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەكان لە پەرلەمان و حكومەت و وەزارەت و پارێزگا یەكە جیاجیاكان و دەستە چاودێریەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و میدیاو هاووڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەكە كارگێڕییەكان وادەكات دامەزراوەكان ئاگاداری پلانی یەكتر بن و یەكتر تەواو بكەن، وادەكات دامەزراوەكان لەناوخۆیاندا گرنگی بەكۆكردنەوەی داتاو زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەكانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بەسەرووی خۆیان بكەن كە پرۆژە و پلانەكانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبكرێتەوە.
١٠. لاوازبونی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی:
پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەكی زانستیەو بنەمایەكە بۆ گەشەی ئابووری، لە مۆدێلە پێشكەوتووەكانی دنیا بەردەوام لە نوێبوونەوە و هێنانە پێشی تەكنیكی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەكان بێت، كاتێك لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بكرێت، ناتوانرێت سوود لە ئەزمون و تەكنیەكە نوێیەكان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بكرێت، بەجۆرێك كەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت.
١١. نادڵنیایی لەبارەی كەرتی باج و رسومات:
بەو پێیەی داهات بەشێكی گوزارشتە لە كۆكردنەوەی باج و رسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات روون دەبێتەوە كە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات كە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێكی تر لەبوارە جۆربەجۆرەكانی خزمەتگوزاری بەكاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەكات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێكبخرێتەوە، هەر زیادكردن و كەمكردنێك تیایاندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەكات، كە بۆچی لەكەرتێك باج یان رسومات زیاد دەكرێت، نەبوونی ئەم پرۆسەیە وادەكات هاووڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەیەی بە چارەنووسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نموونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگاو بان و ژینگە لەشوفێران، بەگوێرەی بەدواداچوون داهاتەكانیان لەم بوارانە خەرج ناكرێتەوە.
پاساوەكانی نەبوونی بودجە لەهەرێم
لەدوای قەیرانەكانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجەو پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حكومەتی هەرێم كردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەكات، بەو پێیەی بەرچاوڕوونی نەبووە بۆ بڕی داهاتەكان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی كوردستان.
بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵكراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەكاتی هەبوونی قەیران بوونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حكومەت بەشێوەیەكی تۆكمەتر بتوانێت داهاتەكانی رێكبخات و خەرجیەكانی ئاراستە بكات.
حكومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبوونی بودجە هەموو خەرجیەكانی لەدەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان كردووە، جگە لە راپۆرتەكانی كۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لەداهاتی كەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ كابینەی نۆیەم گۆڕانكاریەك لەم رووە روویدا، حكومەت هەنگاوی هەندێك ناوە بە ئاراستەی خستنەڕووی  داهاتەكانی، بەڵام ئەمەش چەند كێشەیەكی هەبووە:
*تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە كە ئەو ژمارانەی وەك داهات حكومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەكانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەكانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بكەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەكانی داهات لە هەرێم.
*بەهۆی مانەوەی كاریگەریەكانی دوو ئیدارەیی تائێستاش بەشێكی داهاتی خاڵە سنورییەكان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەك لە لێدوانی بەرپرسانی حكومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە.
*تائێستاش هەموو داهاتەكانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەك ئەوەی لەسەرەتای ئەم كابینەیە جەختی لێكرایەوە، بەڵكو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان مانگانە بە بڕێك پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەكات بۆ خەرجیەكان.
شێوازی پەیڕەوكراوی ئامادەكردنی بودجە لەهەرێمی كوردستان
بودجەی بنود: دەستپێكردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەندكردنی بودجە
ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە تاساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەكرێت بڵێین كۆنترین شێوازی ئامادەكردنی بودجەیە، كە لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لەساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، كە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە كۆمەڵێك خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حكومەت داهات و خەرجیەكانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشتبەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە كەمترین گۆڕانكاری تێدا روودەدات.
فۆرمی داڕشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەكان بۆ دیاریكردنی داهات و خەرجیەكانیان، بە گۆڕانكاریەكی كەم، كێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەك پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەكانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵكو زیاتر لەبەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.
واتە لەم فۆرمە حكومەت ناتوانێت گۆڕانكاریەكی ئەوتۆ لەداهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بكات، بەڵكو پابەندە بەكۆمەڵێك خشتەی دیاریكراو كە دەبێت ساڵانە پڕبكرێتەوە، لایەنەكانی خوارەوەش كە بەشداری لە داڕشتنی دەكەن بەهەمان شێوە پابەندن بەكۆمەڵێك خشتەی پێشوەختە.
لەم شێوازەدا كەمتر دەتواندرێت گۆڕانكاری ریشەیی لەبودجەی ساڵانە بكرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەكانی حكومەت، بەڵكو زیاتر تەواوكاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی كوردستان هەنگاوێكی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دووبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بكرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەكانی ئامادەكردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوكاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان و ناوخۆییەكان و پسپۆرانی بوارەكە.
بۆ پێشخستنی ئەو شێوازە چەند تێبینیەك دەخەینەڕوو:
•پێویستە بودجەكە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەكان لەخۆ بگرێت.
•پابەندبوون بەكاتی تێدابێت لە پێشكەشكردن و پەسەندكردن، هەروەها ژمێرەی كۆتایی.
• بنەمای لامەركەزیەت لە داڕشتنیدا رەچاو بكرێت.
•بەشداری چین و تووێژەكان و لایەنەكان لە داڕشتنی رەچاو بكرێت.
•بەر مەبنای ئەولەویاتەكانی پرۆژە ستراتیژیەكانی حكومەت بێت.

دەقی راپۆرتەكەی رێكخراوی ستۆپ:..

9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا
گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى

پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له‌ هه‌رێمی کوردستان
Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region
پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان.

ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە

بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی
ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز
        هەژار سەلیم
        عبدالبارى ساڵح

ناوی راپۆرت: 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکیدا (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى)
نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ 
ساڵی چاپ: مارسی ٢٠٢٢
شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبرج – هەولێر

بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣١) ساڵی ٢٠٢٢

ناساندن
رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.

 
سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان.

پێشەکی

ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە.
هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات.
بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن.
دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت.
بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟
بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان.
ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو.
بنەماى کارى راپۆرتەکە: 
رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا. 
کورتەى جێبەجێ کردن:
ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە.
ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە:
١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت. 
٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان.
٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى.
ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان: 
یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد. 
دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە.
کۆکردنەوەى زانیارى:
هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان.
لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە.
ناوەڕۆکى کارى راپۆرت:
لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە. 

بەشی یەکەم
بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا
 پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی 

بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا
 پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی 
بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت.
واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت.
بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات.
خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە
١. یەکانگیری:
 بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان.
ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا.
٢. ساڵانەیی بودجە:
وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات.

٣. گشتگیری: 
بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت.
٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی:
مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە.
ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا.
هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت. 
بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.
 

هەرێمی کوردستان و بودجە
لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە.
هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون.
خشتەى یاساى بودجەى ساڵانەى هەرێمى کوردستان
ژ    ساڵەکان    یاساى بودجە
١    ١٩٩٢    نەبووە
٢    ١٩٩٣    هەبووە
٣    ١٩٩٤    نەبووە
٤    ١٩٩٥    نەبووە
٥    ١٩٩٦    هەبووە
٦    ١٩٩٧    هەبووە
٧    ١٩٩٨    نەبووە
٨    ١٩٩٩    نەبووە
٩    ٢٠٠٠    نەبووە
١٠    ٢٠٠١    هەبووە
١١    ٢٠٠٢    نەبووە
١٢    ٢٠٠٣    نەبووە
١٣    ٢٠٠٤    نەبووە
١٤    ٢٠٠٥    نەبووە
١٥    ٢٠٠٦    نەبووە
١٦    ٢٠٠٧    نەبووە
١٧    ٢٠٠٨    هەبووە
١٨    ٢٠٠٩    هەبووە
١٩    ٢٠١٠    هەبووە
٢٠    ٢٠١١    هەبووە
٢١    ٢٠١٢    هەبووە
٢٢    ٢٠١٣    هەبووە
⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە. 
⦁    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت.
9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا
بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت:
١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات:
بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە.
٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت:
یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات.
٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان:
ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت.
٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری:
هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن.
٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات:
هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە.
٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت:
کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات.

٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت:
بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت.
٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت:
بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت.
٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە:
بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە.
١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی:
پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت.
١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات:
بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە.

پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم
لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان.
بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات.
حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە:
⦁    تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم.
⦁    بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە.
⦁    تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان.

بەشى دووەم 

مۆدیلە تازەکانى بودجە 
هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە

مۆدیلە تازەکانى بودجە 
هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟
بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە:
شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان
بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە
ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات.
فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە. 
واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە.
لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە.
بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو:
⦁    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت.
⦁    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی.
⦁     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت.
⦁    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت.
⦁    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت.
مۆدیلە تازەکانى بودجە
١. بودجەی بنەما سفری
ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان.
ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە:
⦁    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین.
⦁    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە.
ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟
خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە.

٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان
بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت.
لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە.
ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی.
گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت.
ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟
بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە:
⦁    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت.
⦁    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە.
⦁    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری.
⦁    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە.

٣. بودجەی بەشداری
بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟
ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت.
ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە.
لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت.
سودەکانی بودجەی بەشداری:
⦁    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری
⦁    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی.
⦁    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت.
⦁    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە.
مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری:
⦁    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە.
⦁    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان.
⦁    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن.
⦁    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان.

خشتەى هەنگاوەکانى دانانى بودجەى هاوبەشیکردن
 
ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام.
چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟
بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت:
⦁    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە.
⦁    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت.
⦁    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات.

کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان
هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.
 هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە.
ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات.
بودجە و پەرلەمان
ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە.

خشتەی ژمارە (20) رێکەوتى پەسەندكردن و  ڕاستاندن و جێبەجێكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵانی (2007 – 2013) ڕووندەكاتەوە
بەرواری بەركاربوونی (بەبڵاوكردنەوەی یاساكە لە ڕۆژنامەی فەرمیدا)    بەرواری ڕاستاندنی پڕۆژەكە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە    بەرواری پەسەندكردنی پڕۆژەكە لەلایەن پەرلەمانەوە    ساڵ
29-7-2007    26-7-2007    18-7-2007    2007
26-5-2008    13-5-2008    30-4-2008    2008
13-7-2009    5-7-2009    16-6-2009    2009
26-4-2010    19-4-2010    13-4-2010    2010
30-6-2011    23-6-2011    31-5-2011    2011
1-7-2012    27-6-2012    24-6-2012    2012
3-3-2013    26-2-2013    15-2-2013    2013
پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە.

بەشى کۆتایی

دەرئەنجام و راسپاردەکان

دەرەنجامەکان
⦁    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین.
⦁    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە.
⦁    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت.
⦁    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە.
⦁    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە.
⦁    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت.
⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە.
⦁    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە.
⦁    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات.
⦁    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان.
⦁    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا.
⦁    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە.
⦁    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە.
⦁    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە:
سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە.
چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت.
لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت.

راسپاردە و پێشنیارەکان
⦁    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە.
⦁    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان.
⦁    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە.
⦁    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە.
⦁    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن.
⦁    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت.
⦁    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت.
⦁    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن.
⦁    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن.
لیستى سەرچاوەکان

١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە.
٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی.
٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية.
٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان.
٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١.
٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩.
٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان.
٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان.
٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان.
١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ.

بەشێک لە چالاکی و بڵاوکراوەکانی
 رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرپێدان
پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان) رێکخراوی ستۆپ بۆ دژە گەندەڵی  بەهاوکاری "سندوقی نیشتیمانی بۆ دیموکراسی NED" کە دەمەزراوەیەکی ئەمریکیە جێبەجێی دەکات، ئەم پرۆژەیە درێژخایەنە لە ساڵی 2015ەوە دەستی پێکردوە، ئێستاش بەردەوامە و ساڵانە بەستراتیژیەتێکی نوێ دەستپێدەکاتەوە. بیرۆکەی پرۆژەکە، بۆ ساڵی (2015 – 2016) چاودێری کردنی میدیا بەشێوەیەکی گشی کۆکردنەوە و دیکۆمێنتکردنی ئەو راپۆرت و زانیاریانەی لەسەر گەندەڵی بڵاودەکرێنەوە، دواتر لە راپۆرتێک بە نوسراو ئاراسەی دامودەزگای چاودێری و لێکولینەوەکانی هەرێمی کوردستان دەکرا بە تایبەتی هەریەکە لە (دەستەی دەسپاکی و داواکاری گشتی) بۆ لێکۆلینەوە و بەدواداچون. بەشێکی دیکەی، چاودێریکردنی پرۆژەکانی چاکسازی و پرۆسەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی بوو، چاودێری ئاستی جێبەجێ کردنی بەڵێنەکانی چاکسازی. 
ئەنجامی پرۆژەکە:
1. دیکۆمێنتکردنی کەیسەکانی گەندەڵی.
2. پەڕینەوەی ئەزموونی بەرەنگاری گەندەڵی بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی.
3. دروستکردنی پردی پەیوەندی هاوکاری و هەماهەنگی لە نێوان دام و دەزگای چاودێری لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا.
4. بینای زانیاری و مەعریفەی رووبەرووبونەوەی گەندەڵی بۆ چالاکوانان هەولێر.
5. کردنەوەی چەندین دۆسیە لە دادگاکان بۆ کەیسەکانی گەندەڵی کە لە میدیا بڵاوکرانەوە.
لەو ماوەیەدا (10) راپۆرتی لە سەر دۆسیەکانی گەندەڵی بڵاوکردەوە.
لە ساڵی (2017) کە دەکاتە وەرزی سێیەمی پرۆژەکە، بەستراتیژیەتێکی نوێ کار لەسەر:
1. دروستکردنی تۆڕی شەفافی لە شاری هەولێر، بۆ چاودێری کردنی ئاستی جێبەجێ کردنی یاسای بەدەستهنانی زانیاری لە دامودەزگاکانی حکومەت دەکات.
2. کاراکردنەوەی یاساکانی‌ پاڵپشت بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی، کارکردن له‌سه‌ر چه‌ند یاسایه‌ک که‌ پاڵپشت ده‌بن بۆ به‌هێزکردنی لێپرسینه‌وه‌ و ڕووبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی. به‌تایبه‌ت هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی ساڵی (1979) بۆ ئه‌وه‌ش سوود له‌ ئه‌زمونی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران وه‌رده‌گیرێت، بۆ ئه‌وه‌ش 4 دانیشتنی بچوکراوه‌ له‌ نێوان ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێرانی عێراق و په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌ندیکای مافپه‌رواران و داواکاری گشتی و پسپۆرانی یاسایی و مامۆستایانی زانکۆ و  چالاکانی مه‌ده‌نی، له‌ هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌له‌بجه‌، پاشان ئه‌نجامدانی کۆنفرانسێکی له‌سه‌ر ئاستی کوردستان بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی راسپارده‌کان بۆ هه‌مواری یاسای داواکاری گشتی.
3. دروستکردنی فه‌رهه‌نگێکی تایبه‌ت به‌ چه‌مک و زاراوه‌ی گه‌نده‌ڵی، بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ و پێناسه‌کردنی چه‌مک و ره‌هه‌ند و شێوازه‌کانی گه‌نده‌ڵی و چه‌ند پرسێکی تایبه‌ت به‌ روبه‌ڕونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی فه‌رهه‌نگێک ئاماده‌ و چاپ ده‌که‌ین که‌ پێکهات بێت له‌ (100) لاپەڕە‌ و زیاتر له‌ 150 چه‌مک راڤه‌ و شیده‌کرێنه‌وه‌ تایبه‌ت به‌ گه‌نده‌ڵی، چونکه‌ تاکو ئێستا هیچ فه‌رهه‌نگێکی له‌و شێوه‌یه‌ لە هەرێمی کوردستان  نیه‌، ئه‌وه‌ش وای کردوه‌ به‌کارهێنانی چه‌مکه‌کان پاڵپشت نه‌بێت به‌ زانیاری پێش وه‌خته‌ و هه‌ندێجار تێکه‌ل کردنی چه‌مکه‌کان.
لەو ماوەیەدا رێکخراوی ستۆپ کاری بۆ ئەو سێ پرۆژە کردوە:
1- پڕۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا لە هەرێمی کوردستان) بڕیار وایە ساڵی ئایندە بە ستراتیژیەتێکی نوێ کارەکانی بەرێوە ببات.
2- پڕۆژەی (چاودێری کردنی پڕۆژە و هانگاوەکانی چاکسازی حکومەت) لە کۆتایی هەموو ساڵێک راپۆرتێک تێروتەسەل لەو بارەوە بڵاودەکاتەوە.
3- پرۆژەی (بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی) کە بە هاوکاری ئەنیستیوتی ریفۆرم بۆ گەشەپێدان جێ بەجێ دەکرێت.
ماڵپەڕی (ستۆپ ئەی سی – Stopac) لە ناوەڕاستی ساڵی 2017 رێکخراوی ستۆپ ماڵپەڕێکی بە هەردوو زمانی (کوردی و ئینگلیزی) دروستکرد، بۆ ئەوەی ببێتە پێگەیەک بۆ بڵاوکردنەوەی تەواوی ئەو راپۆرتانەی رێکخراوەکەمان لە چوارچێوەی پرۆژەکانی بڵاویکردۆتەوە، هەروەها بڵاوکردنەوەی گشت ئەو هەوڵ و چالاکییانەی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان، کە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی شەفافیەت و دیموکراسی و کەمکردنەوەی ئاستی گەندەڵی دەیدەن.
سایتەکە گرنگی دەدات بە:
1- پرسی گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت لەسەر ئاستی ناوەخۆ و دەرەوە.
2- بڵاوکردنەوەی راپۆرته‌ ناوخۆییه‌کان و هه‌نگاوه‌کانی چاکسازی و روبه‌روبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی.
3- بڵاوکردنه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت).
4- ئیشکردن لەسەر ئەو دۆسیانەی گەندەڵی کە لە شێوەی (هه‌واڵ و راپۆرت و زانیاری) له‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی لە هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێتەوە.
5- ببێتە پێگەیەک بۆ بە دەستهێنانی هۆشیاری و مەعرریفە لە بارەی (گه‌نده‌ڵی و شەفافیەت).
6- بڵاوکردنەوەی ئەو راپۆرتە نێودەوڵەتیانەی کە لەسەر گەندەڵی دەردەچن.
7- خستنە رووی ئەزموونی چاکسازی وڵاتان، تا ببێتە بانکێکی زانیاری بۆ گشت چین و توێژەکان بە تایبەتی چالاکوانان و میدیاکاران و لێکۆڵەران و مامۆستا و قوتابیانی زانکۆ...هتد.
8- دانان و بڵاوکردنەوەی گشت ئەو قانونە نێوخۆیی و نێودەڵەتیانەی کە بۆ پێشخستنی شەفافیەت و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی دەرچوون.
9- دروستکردنی لینکی پەیوەندی لەگەڵ دامەزراوە جیهانیەکانی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی.

بڵاوکراوەکانی:
1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان.
2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی
6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016
11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی.
12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی.
13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان.
14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1).
15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی.
16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2).
17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک.
18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە.
19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3).
20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل.
21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان.
22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان.
23. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان.
24. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1).
25. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان).
26. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2).
27. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین.
28. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3).
29. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4).
30. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان.

پاشکۆى وێنەى چالاکیەکانى