بڵێسە جەبار فەرمان

لەدوای جەنگی جیهانی یەکەم، لە19/1/1919 یەکەم هەڵبژاردن لە ئەڵمانیا ئەنجامدراو حکومەتی وایمایەر دامەزرێنرا، سیستمی پەرلەمانی چەسپێندراو دەستوری ئەڵمانی نووسرایەوە.

هاوزەمان لە دوای دۆڕانی جەنگی جیهانی یەکەم وڵاتی ئەڵمانیا دووچاری قەیرانی گەورە بووەوە.

هەر لەو ساڵانەدا جیهان تووشی قەیرانی ئابوری گەورە بووەوەو داڕمانی ئابووری لەدوای ئەمریکا بەپلەی دووەم ئەڵمانیای گرتەوە.

چەندەها حزبی جۆراوجۆر لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە دروستبوون و بەشداری هەڵبژاردنیان دەکرد.

بەهۆی ئەو هەموو قەیران و کێشانەی کە هەبوون حزبی ناسیونال سوسیالیست (حزبی نازیەکان بەسەرۆکایەتی هیتلەر) رۆژ لە دوای رۆژ لایەنگرو ئەندامی زۆرتر دەبوو.

ساڵی ١٩٢٨ حزبی ناسیونال سوسیالیستەکان لەهەڵبژاردندا ٠،٨ ملیۆن دەنگیان بەدەستهێناو لەساڵی ١٩٣٠ ئەم ژمارەیە بەرزبووەوە بۆ ٦،٤ ملیۆن دەنگ.

لەنێوان ساڵانی ١٩٢٨-١٩٣٣ حزبی ناسیونال سوسیالیست توانی بەهۆکاری جیاواز چەند جارێک پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوەو توانی لەماوەی پێنج ساڵدا چوار جار هەڵبژاردن دووبارە بکرێتەوە.

مەبەست لەپەکخستنی حکومەت و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن بۆ زیاترکردنی ژمارەی کورسی پەرلەمان بوو، بۆ گەیشتنی هیتلەر بەدەسەڵات بوو.

لە 30/1/1933 هیتلەر کرا بە راوێژکاری ئەڵمانیاو حکومەتێکی بەناوی رایخی سێیەمی دروستکرد.

دوابەدوای ئەوە پەرلەمان دەنگی بەیاسای رێگاپێدان (Ermächtigungsgesetz) دا، کەتێیدا هەموو دەسەڵاتەکان دەگوازێتەوە بۆ هیتلەر و هیتلەر دەکات بەڕابەر.

لەو کاتەوە ئیتر بەدوا کار بەدەستور ناکرێت و پەرلەمان لەکاردەکەوێت.

هیتلەرو حزبی ناسیونال سوسیالیست بۆ گەیشتنیان بەئامانج بەشداری هەڵبژاردنیان کردو دیموکراسیان بەکارهێنا.

هەرکات ژمارەی کورسی پەرلەمانیان بەدڵنەبوو، لەو بڕوایەدابوون کەدەتوانن کورسی زیاتر بەدەستبهێنن، لەپەرلەمان دەکشانەوەو داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان دەکرد.

بەو جۆرە لەململانێ و تاکتیک بەناوی دیموکراتیەت و هەڵبژاردنەوە دیکتاتۆریەت و تاکڕەوییان چەسپاندو هیتلەر بوو بەو هیتلەرە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا.

لەدوای رووخانی رژێمی بەعس لەعێراق یەکەم هەڵبژاردن لە ٣٠ یەنایەری ٢٠٠٥ ئەنجامدراو سیستمی پەرلەمانی چەسپێنرا. عێراق بووە خاوەنی دەستورێکی هەمیشەیی و نوێ.

لەو ساتەوە چەندەها حزبی جیاواز دروستبوون و هەندێکیان هەر زوو لەناوچوون و هەندێکی تر چەندەها جیابوونەوەیان بەخۆیانەوە بینی.

گۆڕەپانی سیاسی عێراق یەکێکە لەگۆرەپانە هەرە گەرمەکانی جیهانی بەهۆی دەستتێوەردانی دەرەکی و بوونی چەندەها جەنگی ساردو گەرم لەناوەوەو دەرەوەی وڵات.

لەزۆرێک لەوڵاتانی جیهان کێبڕکێی حزبەکان و کێشمەکێشی سیاسی دەبێتە هۆی پێشکەوتنی زیاترو خزمەتی زیاتری هاووڵاتیان. بەڵام لەعێراق پێچەوانەیەو بووەتە هۆی داڕمانی ئابوری و نەمانی ئارامی و ئاسایش. جگە لەبەهەدەردانی پارەی دەوڵەت و ماڵی گشتی.

کێبڕکێی حزبە سیاسییەکان بووەتە هۆی پەکخستنی حکومەت و ئۆرگانەکانی.

لەناو ئەم هەموو قەیرانە رەوتێک خۆی وەک فریادڕەس نمایش کرد و پەنجەیان خستە سەر کێشەکان و دژی گەندەڵکاران وەستایەوەو بە زمانی شەقام قسەی دەکرد. رەوتی سەدر، ئەم رەوتە لەهەڵکشانێکی خێرادایەو جار لەدوای جار دەبێتە خاوەنی کورسی زیاتر.

ئەم رەوتە توانی خۆپیشاندانی ناڕازی بۆ داوای خزمەتگوزاری و نان، بگوێزێتەوە بۆ داواکاری سیاسی و هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردن و هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و پەرلەمان.

لەناچاریداو لەژێر فشاری خۆپیشاندەران سەرۆک وەزیرانی ئەوکات عادل عەبدولمەهدی ملی دا بۆ هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و هەروەها پەرلەمانیش لەژێر گوشاردا خۆی هەڵوەشاندەوەو بڕیاری هەڵبژاردنی پێشوەختەی دا.

پێشهاتەکان چاوەڕوانکراو بوون و ئەو رەوتە بووە خاوەنی زۆرترین کورسی پەرلەمانی (٧٣). بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیتوانی بە خواستی خۆی بگات و کابینەی حکومەت بەویستی خۆی دروست بکات. هەربۆیە هەمان سیناریۆ دووبارە دەکاتەوە تادەگات بەخواستی خۆی.

هەمیشە وتراوە کەمێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە.. ئەمجارە هەمان مێژوو (رایخی سێیەم) خۆی دووبارە دەکاتەوە، بەڵام بەبەرگێکی ئاینی و لەوڵاتێکی جیاواز.

ئێمەی کورد دەبێت ئاگاداری ئەوە بین کە ئەمانە هەموو ئاماژەن بەرەو تاکڕەوی و دیکتاتۆریەتێکی نوێ. ئەم دیکتاتۆریەتە جیاواز لەوەی پێشوو و بەرگی ئاینی پۆشیوە، بەڵام لەناخدا بەدەر لە ئاین شۆڤێنیەتیشی پێوە دیارە.

کورد بێ ستراتیجیەت و دووربینی دانیشتووەو چاوەڕوانی پێشهاتەکانەو دوای رووداوەکان کەوتوە بۆ ئەوەی رەد فعلمان هەبێ. لەبری درک کردن بەمەترسییەکان خەریکی دژایەتی کردنی یەکتری و شەڕی کورد بەکوردە.